سقاخانه؛ از معابد آناهیتا و تقدس آب در ایران
آب در فرهنگ ملی ایران دارای ارزش و اعتباری ویژه بوده است. ایرانیان از دوران باستان آب را مظهر پاکیزگی می‌دانستند.
اسطوره همان مذاهب منسوخ ملت‌های کهن است که شاید دیگر کسی به‌صورت خودآگاه به آن اعتقاد نداشته باشد، اما در رفتارهای ناخودآگاه فردی و جمعی ملت‌ها آشکار و نمایان است؛ بدین معنی که آنچه در خودآگاه مردم از گذشته وجود دارد، تاریخ آن‌ها است، اما آنچه در ناخودآگاه مردم از تاریخ بازمانده، اسطوره است. اساطیر بیشتر به‌جای توجیه طبیعت، به توصیف و تعریف مافوق طبیعت تمرکز دارد. در اسطوره، دنیا و دین از یکدیگر بهره می‌گیرند. مثلا در آنجا که انسان بدون هیچ‌گونه امکاناتی پرواز می‌کند و از آب می‌گذرد و به آب حیات جاودانه می‌رسد و با فرشتگان دیدار می‌کند و دیوان را از میان برمی‌دارد و همگی در اصل، خالق اثر انسان کهن است. اشتراک تقدس عناصری چون آب و کوه در ایران و هند زیاد بوده است.
ایران از نظر جغرافیایی و آب و هوایی در منطقه‌ای خشک واقع شده و همیشه با مشکل کم‌آبی و خشک‌سالی روبه‌رو بوده است. سدهای قدیمی و آثار باقی‌مانده از شبکه‌های آبیاری و قنات‌ها، نشان می‌دهد که مردم ایران همواره درصدد مقابله با بی‌آبی بوده‌اند. مشکل کمبود آب و وجود بیابان‌های خشک موجب حرمت گذاشتن مردم به آب شد و این اعتقاد تا همین امروز نیز ادامه دارد.
آب در فرهنگ ملی ایران نیز دارای ارزش و اعتباری ویژه بوده است. ایرانیان از دوران باستان آب را مظهر پاکیزگی می‌دانستند و این موضوع در نوشته‌های مذهبی و بر اساس روایات دینی اوستایی مورد تاکید بوده و در شاهنامه فردوسی نیز به این موارد اشاره شده است. مثلا اینکه از مهم‌ترین دستورات زرتشت برای زندگی بهتر، دوری از گناه و پرهیز از دروغ، خودداری از آلوده کردن عناصر چهارگانه موثر بر زندگی بشر یعنی آب، باد، خاک و آتش هستند. ایجاد آبادانی و کاشت گیاه و درخت، خشکاندن مرداب‌ها، از بین بردن حیوانات موذی، حفر قنات و چاه برای آبیاری و مهم‌تر از همه کشاورزی بوده است. از تقدس آب نزد ایرانیان همین بس که «میهن» و «زادگاه» را «آب و خاک» می‌نامند.
ایرانیان، آب را مظهر روشنایی و نماد پاکی می‌دانند و کاربرد این اعتقاد را ما در آداب و رسوم مردم نیز می‌بینیم. چنانچه، هنگام سفر رفتن مسافران، به‌دنبال آن‌ها آب می‌پاشند. این علاقه‌مندی به آب حتی در خانه‌های ایرانیان نیز دیده می‌شود. در ایران قدیم همه خانه‌ها حوض‌های آب داشتند که غالبا با کاشی‌های آبی فیروزه‌ای پوشیده شده بودند.
چهل ستون اصفهان
از حوض و استخر در باغ‌ها و خانه‌های ایرانی عموما به‌عنوان ذخیره‌ای برای آب دادن به گیاهان و حیاط و ایوان استفاده می‌کردند و حتی وجه زیبایی بخشیدن به بناها به‌واسطه ی حضور آب یا نمایان ساختن بنا روی آب و تصاویری که به این طریق از حضور آب در کنار بناهای شاخص در ایران است، نشان‌دهنده‌ی اعتقاد ایرانیان بر وجود آب در تمامی بخش‌های زندگی‌شان است.
وجود حوض در بناهای ایران (پادیاو)
گرمابه که نمونه‌هایی از آن‌ها، ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قدمت دارند نیز نمایانگر جایگاه آب در فرهنگ ملی ما و میل مردم به پاکیزگی است.
گرمابه‌های ایرانی، ساختمان‌هایی گرم با ظرفی بزرگ به نام (آبزن) بوده‌اند و چون مردم ایران آب را مقدس می‌شمردند و نمی‌خواستند آن را آلوده کنند، آب استفاده شده را بعد از استحمام روی زمین یا به آسمان می‌پاشیدند و آن را وارد آب پاک نمی‌کردند. آبزن از زمان‌های کهن در ایران‌زمین وجود داشته است، چنانچه در نقل‌هایی که از اردشیر بابکان ذکر می‌شود، مشخص است که در زمان او نیز از آبزن استفاده شده است.
کاریز یا قنات، یکی از روش‌های ابداعی ایرانیانان برای به دست آوردن آب محسوب می‌شود، چراکه ایران، سرزمین کم آبی بوده است و اندیشیدن برای یافتن آب و از بین بردن مشکلات ناشی از کم آبی و رسیدن به تکنولوژی حفر قنات از جمله ابداعات ایرانیان در راستای تامین منابع آبی کشور است.
بیشتر بخوانید:
قنات یزد
قنات با کندن چاه‌های متعددی از دامنه‌ی کوهستان تا دشت و متصل کردن آن‌ها به یکدیگر به وجود می‌آید و از این طریق آب به‌صورت دایمی جریان پیدا می‌کند. یکی از کارکردهای قنات این بوده که آب را زیر زمین جاری کند. پس از زلزله‌ی بم، باستان‌شناسان قدیمی‌ترین شبکه‌ی قنات جهان را با قدمتی بیش از دو هزار سال در آن منطقه کشف کردند.
کاریز کیش بزرگترین سیستم آبرسانی زیر زمینی در منطقه خلیج فارس
از جمله مواردی که در شاهنامه به آیین‌های استفاده از آب در پاکی و پاکیزگی در امور دینی اشاره شده است، می‌توان به این مورد اشاره کرد؛ هنگامی که کیخسرو و کیکاووس قصد رفتن و زیارت «آذرگشسب» در آذربایجان را دارند تا پس از راز و نیاز با خداوند بزرگ به‌دنبال یافتن افراسیاب بروند، باید در هنگام ورود به آتشکده، دست و پا و سر و تن خود را بشویند تا پاک شده و بعد داخل آتشکده شوند.
قنات مسجد جامع یزد (زارچ)
در ایران‌زمین نیایشگاه‌ها به‌علت توجه به پاکیزگی در کنار رودها، چشمه‌ها، دریاچه‌ها و قنات‌ها ساخته شده است تا نیایشگران و نمازگزاران پیش از آنکه به نیایشگاه وارد شوند، زشتی‌ها را از خود دور کنند و با شستن اندام و سر و تن و پوشیدن جامه پاکیزه آماده‌ی نیایش شوند. در فارسی کهن و میانه؛ طهارت و شست وشو را «پادیا»، یا «پادیاوی» و نیز تشت آبی را که با آن شست وشو می‌کردند، «پادیاب‌دان» می‌گفتند. آن‌ها جایگاه‌هایی را نیز که برای شست‌وشو می‌ساختند، «پادیاو» می‌نامیدند. پادیاو به‌طور معمول چهار دیواری کوچکی بود که جوی آب یا برکه‌ای در میان و رختکن‌ها و طاق‌نماهایی پیرامونش داشت، همین «پادیاو» با همه ویژگی‌هایش بعد از اسلام، در پیش و جلو در مساجد و زیارتگاه‌ها، به نام وضوخانه مورد استفاده قرار گرفت.
آذر گشنسب (تخت سلیمان)
ستایش آناهیتا، الهه‌ی آب توسط ایرانی‌ها
باید دانست که این توجه ویژه به وجود آب در کنار آتشکده‌ها، نشانگر توجه ایرانیان به نیایش آب و الهه آن، یعنی الهه آناهیتا در کنار آتش است. در آیین‌های کهن ایران، ناهید یا ایزد پاکی و آب، ستوده شده و سرچشمه آب‌های پاک در اوستا، مانند ایزدان دیگر نیایش شده است. اعتقادی که از دوره‌ی باستان در باور مردم ایران درباره تقدس آب و آناهیتا (الهه‌ی آب و پاکیزگی) وجود داشته، از نظر اجتماعی نیز تأثیرگذار بوده و آداب و رسوم بسیار از آن نشأت گرفته است. مثلا اینکه در زمان ساسانیان در برخی روستاها رسم بود دختران شوهر نکرده، آب در سفره‌ی هفت سین را از چشمه‌سارها و به‌ویژه از زیر آسیاب‌ها بیاورند. چون معتقد بودند نوروز هنگام زایش و باروری است و کوزه‌ی آب که نمادی از آناهیتا است، باید در سفره‌ی نوروزی گذاشته شود. جایگاه آناهیتا، در آب دریاها و چشمه‌سارها است و هنگامی که آب سفره‌ی نوروزی از زیر آسیاب‌ها برداشته شود، برکت گندم و جو آرد نشده را نیز خواهد داشت و موجب گشایش کار خانواده در سال نو خواهد شد.
معبد آناهیتا بیشاپور
عنصر آب و ارزشمند بودن آن در فرهنگ و اندیشهی ایرانیان باعث شد که حتی در معماری و هنر ایران، آب جایگاه بسیار ویژه‌ای را داشته باشد؛ ازاین‌رو چه بسیار بناهایی که در کنار آب‌ها ساخته شده‌اند یا پل‌های بسیار زیبایی که نمایش زیبای آب است، مانند سی ورسه پل روی رودخانه‌ها بنا شده است.
در تفکرات پس از اسلام نیز در ایران الگوهایی از دین اسلام که در ایران نماد شجاعت، بزرگی، پاکی و حق‌طلبی بود، بسیار شاخص شده و جریان کربلا و تمامی حوادث پس از آن برای ایرانیان جایگاه ویژه‌ای را پیدا کرد.. ازاین‌رو حماسه جاویدان حضرت ابوالفضل (ع) برای سیراب نمودن یاران امام حسین (ع) و به شهادت رسیدن او در این راه برای ایرانیان جایگاه بسیار والایی پیدا کرده و با توجه به باور ایرانیان و مقدس بودن آب برای آن‌ها این حرکت حضرت عباس (ع) نشانی از جوانمردی وپاکی بوده و این‌گونه شهادت بسیار ارزشمند و ستودنی است.
سقاخانه‌ها همواره نماد و یادآور عزت، هویت، آزادگی، عدالت‌خواهی و ایثار، جوانمردی و مروت ایرانیان بوده است و هویت دینی و فرهنگی و ملی و حماسی یک ملت را در خود دارد. سقاخانه‌ها معمولا در مرکز محلات و در جوار حسینیه‌ها و تکایا و در مسیر گذرهای اصلی تشنگان را سیراب و تاریخ حماسی و ارزش‌هایی جاودان را در خاطره‌ها زنده می‌کردند.
سقاخانه چهل دختران نایین
کارکرد و اهمیت سقاخانه‌ها
سقاخانه‌ها عموما نوعی اتاقک یا حجره کوچک هستند که به‌شکل تورفتگی در دیوار و بیشتر در محله‌های پررفت و آمد و بازارهای قدیمی ساخته می‌شوند و پنجره مشبکی قسمتی از آن را می‌پوشاند.
ناصر نجمی سقاخانه‌های تهران قدیم را این‌گونه توصیف می‌کند:
در تهران قدیم، سقاخانه‌ها را بیشتر به خاطر کارهای ثواب می‌ساختند و بنای آن چنین بود که در یک دکان نیم‌یابی ظروف بزرگ سنگی قرار می‌دادند و در اطراف آن جام‌ها یا پیاله‌هایی که معمولا بسته به زنجیر بود، می‌نهادند. این اقدام بیشتر در ایام عزاداری یا روضه‌خوانی سیدالشهدا و به یاد شهیدان دشت کربلا انجام می‌شود. شب هنگام برای آنکه چشم تشنه‌لبان بهتر ببیند، در محفظه‌هایی در کنار محل آب، شمع‌هایی روشن می‌کردند و این کار مقدمه‌ای شد برای کسانی که نذر و نیازی داشتند و هر شب جمعه شمع‌هایی را در سقاخانه‌های تهران روشن می‌کردند و در بعضی سقاخانه‌ها تعدادی شمایل مقدسین، مانند حضرت عباس (ع)، حضرت علی اکبر (ع) و... را به دیوار می‌آویختند.
سقاخانه حاج‌محمدجعفر اصفهان
از معروف‌ترین سقاخانه‌ها در ایران می‌توان به سقاخانه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل متعلق به قرن ۱۶ میلادی، سقاخانه کوچه دباغ‌خانه در یزد متعلق به سال ۱۵۱۷ میلادی، سقاخانه عزیزالله در مجاورت مسجد جمعه اصفهان ساخته شده در دوران شاه سلیمان در سال‌های ۱۶۶۶ تا ۱۶۹۴ است.
سقاخانه شیخ صفی در اردبیل
در تهران (تهران قدیم) به‌لحاظ معماری و گستره مخاطبان، سقاخانه‌های نوروزخان، شیخ هادی نجم‌آبادی، سقاخانه آینه و سقاخانه مصور خدابنده‌لو شهرت بسیاری داشتند. سقاخانه‌ای نیز در مقابل بقعه امامزاده سیداسحاق در کوچه خدابنده‌لو واقع شده است که ظاهرا برای همین مکان متبرکه بنا شده است. این سقاخانه قدمتی بیش از ۶۰ سال دارد و چندی است به‌دلیل بی‌توجهی مسئولان روبه‌ویرانی است.
سقاخانه اسماعیل طلایی ساخته شده به دست نادر شاه افشار در زیارتگاه امام رضا (ع) در مشهد در بین سال‌های ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ میلادی شهرت دارد، که از این میان سقاخانه اسماعیل طلایی و سقاخانه شیخ صفی به زیبایی در جایگاه خود باقی است و بعضی از سقاخانه‌های تهران با کم‌لطفی روبه‌رو شده است. در تهران بیش از ۲۹۰ سقاخانه وجود دارد که سقاخانه خدابنده‌لو تنها سقاخانه مصور تهران است که از دوره قاجاریه به‌جای‌مانده است که از بی‌نظیرترین آثار تاریخی شهر تهران به شمار می‌رود.
سقاخانه اسماعیل طلایی (حرم امام رضا (ع))
برخی معتقد هستند بسیاری از سقاخانه‌ها در گذشته پرستشگاه ناهید بوده‌اند. در این مورد بهرام فره وشی می‌گوید:
یکی از پرستشگاه‌های ناهید که در ایران از دیرباز به‌جای‌مانده، پرستشگاه شهربانو در ری است که بر فراز کوهی مشرف بر ری کهن، هنوز پابرجا است و بانوی شهر از فراز آن کوه، شهر را زیر نظر پربرکت خود داشته و بسیاری از سقاخانه‌های کهن نیز که در ایران‌زمین فراوانند، یادگاری سنتی از همین ایزد آب و باروری هستند. در شکل‌گیری و پیدایش سقاخانه‌ها نمی‌توان باور و اعتقادات گذشته مردم را نادیده گرفت، اما درباره این مطلب که بعضی سقاخانه‌ها روزی پرستشگاه ناهید بوده است، سند محکمی در دست نیست. آنچه که مسلم است اختصاص دادن مکانی برای آب و والا دیدن هویت آن در فرهنگ و باور ایرانیان از زمانی که ایزد یا فرشته‌ای برای آن در نظر گرفته شود و چه مکانی برای ارج دادن آن به‌واسطه‌ی نمایش شهامت و پایمردی باشد، نشان جاودانگی آن درزمان‌های متمادی ایران‌زمین است. مقدس بودن چهار عنصر اصلی طبیعت برای ایرانیان و در میان این چهار عنصر آب جایگاه بسیار والایی را تا بعد اسلام نیز در اندیشهی ایرانیان حفظ کرده چراکه آن را به مهریه حضرت زهرا (س) نسبت داده و به این ترتیب همچنان تقدس آن را حفظ کرده‌اند .
دیدگاه