ترمه‌؛ دست‌بافته نفیس ایرانی

فاطمه حکمت شعار شنبه، ۱۷ تیر ۱۴۰۲ ساعت ۱۴:۰۶

ترمه بافی از جمله صنایع دستی فاخر ایرانی به حساب می‌آید که کانون آن در استان یزد است. این هنر نفیس، تحت عنوان شال کشمیری نیز شناخته می‌شود.

استان یزد، مهد ترمه بافی ایران به شمار می‌رود و ترمه یزدی، از مرغوب‌ترین ترمه‌های ایرانی و بهترین سوغات یزد است؛ اما ترمه و محصولات مرتبط به آن، در اصفهان و کرمان نیز به چشم می‌خورد. ترمه‌های دست‌بافت ایرانی با طرح بته‌جقه و شاه‌عباسی، بسیار خاص، منحصربه‌فرد و گران‌قیمت هستند و از نفیس‌ترین صنایع دستی ایران به شمار می‌روند.

ترمه چیست؟

اگر به‌دنبال پاسخ این سوال هستید که «ترمه چیست؟»، باید بدانید که ترمه، دست‌بافته‌ای نفیس و زیبا از جنس پشم، کرک یا ابریشم است که اغلب مردم، آن را با نقش بته‌‌جقه می‌شناسند.

از تاریخچه دقیق هنر ترمه بافی اطلاع زیادی در دست نیست و همچنان، بر سر اعلام نام ایران یا کشمیر هندوستان، به‌عنوان خاستگاه نخستین ترمه، اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد؛ با این حال، بسیاری از کارشناسان جهان، با توجه به اسناد و مدارک موجود، معتقدند که ترمه توسط هنرمندان ایرانی به کشمیر معرفی شد و در هندوستان رواج پیدا کرد.

امروزه ترمه بافی نیز چون بسیاری از بافته‌های دیگر، گاه به‌صورت ماشینی انجام می‌گیرد؛ اما هنر بافت این پارچه گران‌بها با دست، ارزش آن را مضاعف می‌سازد. در این نوشتار، با هنر ترمه‌ بافی، تاریخچه این هنر در ایران و هند و انواع ترمه، بیشتر آشنا خواهید شد.

هنر ترمه بافی

ترمه بافی از هنرهای اصیل و شناخته‌شده ایرانی است که کانون آن در استان یزد قرار دارد؛ اما محصولات مرتبط به ترمه، در بازار اصفهان نیز به چشم می‌خورد. این دست‌بافته نفیس، علاوه بر ایران و استان‌ یزد، در کشمیر هندوستان نیز تولید می‌شود و ازاین‌جهت، از آغاز پیدایش آن، اطلاعات دقیقی در دست نیست.

_{منبع عکس: maralkish؛ نام عکاس: ناشناس}

تشخیص ترمه ایرانی و شال کشمیری، کار ساده‌ای به نظر نمی‌رسد؛ چراکه این دو، شباهت‌های بسیاری به یکدیگر دارند و کارشناسان بر این عقیده‌‌اند که هنرمندان هر دو کشور، در خلق ترمه‌های خود از یکدیگر تاثیر گرفته‌اند.

ترمه‌های اصیل ایرانی، اغلب به رنگ قرمز عنابی (لاکی‌رنگ) و طرح بته‌جقه بافته می‌شوند؛ اما با گذشت زمان و توجه به انواع سلیقه‌ها، نمونه‌های متنوع دیگری از ترمه نیز به بازار آمده است. ترمه هندی نیز معمولا به اسم «شال کشمیری» در جهان بر سر زبان‌ها افتاده است.

در تعریف ترمه، آن را دست‌بافته‌ای فاخر از گروه شال‌ها و از جنس پشم یا کرک بسیار ظریف، نقش‌دار با بافت «کج‌راه» توصیف می‌کنند؛ پارچه‌ای که بعدها در انواع نخی، زری و ابریشمی نیز تولید شد.

ترمه، پارچه‌ای لطیف و گران‌بها محسوب می‌شود. این پارچه منقش، از دو سری نخ تاروپود که از جنس کرک و پشم یا ابریشم است، بافته‌ شده است و طرح‌های اصیل و سنتی نیز بر آن خودنمایی می‌کند. ترمه در رنگ‌های متنوع زرشکی، قهوه‌ای، آبی و سبز وجود دارد و همین تنوع رنگ، سبب جلب‌توجه بیشتر گردشگران به این اثر شده است.

مرحوم دهخدا، ترمه را معادل شال کشمیری می‌دانست و در لغت‌نامه خود نیز واژه ترمه را به‌شکل «تیرمه» آورده و نوشته است:

پارچه نفیسی که از کرک بافند و نیز قسمی پارچه سطبر ابریشمین...
پارچه پشمی که قسمی از شال است و دارای رنگ‌های متعدد و گل و بوته است.

کتاب «المعجم العربی لاسماء الملابس» که درباره لباس‌های عربی در دوره‌های مختلف به رشته تحریر در آمده است، ترمه را تحت عنوان کشمیر و این‌چنین معرفی می‌کند:

کشمیر، نوعی پارچه از کرک بز است که در بلاد کشمیر از سرزمین تبت ساخته می‌شود؛ بافته‌ای از پشم بسیار فاخر که با آن عمامه می‌سازند یا به کمر می‌بندند.

_{منبع عکس: yazdmemento؛ نام عکاس: ناشناس}

محققان منبع الیاف شال‌های نرم کشمیری را موی ریز نوعی بز می‌دانند که در دامنه جنوبی هیمالیا یافت می‌شود؛ ازاین‌جهت و در روزگار کنونی، کشمیر (Kashmir) نوعی اسم عام در کشورهای عربی است که به‌طور کلی، برای پارچه‌هایی به کار می‌رود که از پشم با کیفیت بافته شده‌اند؛ خواه این پارچه‌ها در کشمیر و خواه در جای دیگری تولید شده باشند.

زرتشتیان را اولین گروهی می‌دانند که از ترمه برای لباس‌های خاص خود استفاده می‌کردند

گفته می‌شود که زرتشتیان، اولین گروهی بودند که از پارچه ترمه برای لباس‌های خاص و مجالس مذهبی خود استفاده می‌کردند. از سوی دیگر، بسیاری بر این عقیده‌اند که هنرمندان ایرانی که به هند مهاجرت کردند، ترمه بافی را نیز به هندیان آموزش و در کشمیر رواج دادند؛ ازاین‌جهت، بسیاری از اصطلاحات ترمه یا شال کشمیری، فارسی است و معادل هندی ندارد.

در گذشته از پارچه ترمه برای موارد خاصی چون لباس‌های اشرافی، پرده، خلعتی، جانماز و... استفاده می‌شد و این پارچه نفیس، اغلب توسط رجال و پادشاهان مورد مصرف قرار می‌گرفت. در روزگار کنونی و با ماشینی شدن ترمه، از ارزش مادی این هنر نیز تا حدودی کاسته شده است و ترمه‌های ماشینی در موارد بسیاری چون مبلمان، کوسن، رومیزی، جانماز، پشتی، کیف و کفش و... کاربرد دارد و مورد استفاده همگان قرار می‌گیرد.

ارزش ترمه، بر اساس تعداد رنگ نخ‌های استفاده‌شده و همچنین تراکم بافت آن مشخص می‌شود. به عبارت دیگر، هرچه تعداد رنگ‌های مورد استفاده در ترمه (تنوع رنگ) بیشتر باشد، به همان نسبت نیز ارزش ترمه بالاتر می‌رود. در ترمه‌های با رنگ یکسان نیز، طرح و تراکم بافت، ارزش نهایی را تعیین می‌کند.

بر اساس مشاهدات موجود، رنگ نیل (از آبی روشن تا سرمه‌ای تیره)، مهم‌ترین و پر مصرف‌ترین رنگ در ترمه‌های ایران و کشمیر بود؛ پس از آن، رنگ زردی که از گیاه اسپرک به دست می‌آمد و در نهایت، رنگ قرمزی که از ریشه روناس می‌گرفتند.

_{منبع عکس: termeyazdi؛ نام عکاس: ناشناس}

در سال‌های اخیر، استفاده از نخ‌های نامرغوب و نیز کپی‌برداری از نقش‌های ترمه اصیل ایرانی، هنر ترمه بافی را با آسیب جدی مواجه ساخته است و تشخیص ترمه اصل، به دقت بسیاری نیاز دارد. بااین‌وجود، دستگاه‌های صنعتی نیز در یزد وجود دارد که ترمه‌های با کیفیت و زیبایی را به بازار عرضه می‌کند. هنرمندان این حوزه نیز سعی می‌کنند تا با به‌کار بردن نقوش اصیل و قدیمی، اصالت هنر ترمه بافی را حفظ کنند و با ایجاد تنوع در محصولات و نیز انجام کارهای هنری زیبا چون سرمه‌دوزی و ملیله‌دوزی، جذابیت بصری ترمه را افزایش دهند.

در انتخاب ترمه خوب و با کیفیت و تمایز آن از نمونه‌های دیگر، توجه به نکاتی چون درخشش بیشتر، لطافت پارچه و زیبایی و نظم در بافت، ضروری به نظر می‌رسد. ترمه‌های یزدی که با ابریشم خالص بافته می‌شوند، درخشش چشم‌نواز و خیره‌کننده‌ای دارند، بسیار نرم و لطیف به نظر می‌رسند و با نظم و دقت خاصی طراحی و اجرا شده‌اند؛ ازاین‌رو این بافته‌های منظم و خوش‌رنگ‌ولعاب، علاوه بر هنر هنرمندان خوش‌ذوق و متخصص یزدی، به‌دلیل استفاده از الیاف با کیفیت و خوش‌رنگ و طرح‌های زیبا و شگفت‌انگیز، با ترمه‌های مشابه در بازار، تفاوت فاحشی دارند.

تاریخچه ترمه بافی

از آغازین روزهای پیدایش ترمه، اطلاع دقیقی در دست نیست. عده‌ای معتقدند که ترمه در قلب آسیای مرکزی و ارتفاعات کشمیر متولد شد و برخی دیگر می‌گویند که ترمه بافی در ایران آغاز شد و سپس، به کشمیر راه بافت. بسیاری از محققان، نظریه دوم را قابل‌ قبول‌تر می‌دانند و معتقدند که ترمه توسط هنرمندان پارسی آن دوران و به‌ویژه شخصی موسوم به «سید علی همدانی»، در کشمیر هند رواج پیدا کرد.

_{منبع عکس: سفر به یزد؛ نام عکاس: ناشناس}

پیشینه ارتباط فرهنگی تجاری ایران و هند، به روزگار پیش از اسلام بر می‌گردد؛ ازاین‌جهت، هنرمندان دو کشور نیز به‌جهت کار یا آموزش و یادگیری فنون بومی، به ایران و هند سفر می‌کردند. ازسوی دیگر، فرهنگ مشترک اسلامی در دوره پس از اسلام و سایه آن بر هنرهای هر دو منطقه، تشخیص خاستگاه اولیه برخی از هنرها چون بافندگی و به‌ویژه نقوش ترمه را دشوار می‌کند.

اولین اطلاعات موجود از هنر ترمه بافی ایران، متعلق به عصر صفویه است و شکوفایی هنر ترمه بافی به عصر شاه عباس کبیر بازمی‌گردد

اولین اطلاعات موثق از ترمه بافی، به عصر صفویه بازمی‌گردد و اوج شکوفایی این هنر را به دوره شاه عباس صفوی نسبت می‌دهند. گفته می‌شود که ترمه اصیل و ظریف ایران، در دوره شاه عباس اول در جهان به شهرت رسید و به یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی تبدیل شد. مارکوپولو، تاجر و جهانگرد مشهور قرن سیزدهم میلادی نیز در سفر خود به شهر کرمان، از ترمه‌های بافت کرمان یاد کرده است.

به موازات تعاریفی که از ترمه‌های ایرانی و به‌ویژه ترمه‌ شهرهای یزد و کرمان در آن دوران وجود دارد، صحبت از همین نوع پارچه با تفاوت اندکی در نقوش و کیفیت، در شهر کشمیر هند نیز به چشم می‌خورد که به «شال کشمیری» مشهور است. این نوع دست‌بافته به اختصار و به اسامی دیگری چون «شال»، «کشمیر» و «پشمینه» نیز در کشورهای دیگر شناخته می‌شود.

_{منبع عکس: مهر نیوز؛ نام عکاس: ناشناس}

در دانشنامه بریتانیکا در مدخل «شال کشمیری» آمده است:

به‌رغم اینکه در نوشته‌های مابین قرون سوم قبل از میلاد تا قرن یازدهم پس از میلاد، به شال‌های پشمی اشاره شده است، تنها از قرن شانزدهم به بعد است که نخستین اشاره‌های خاص به شال کشمیری پدیدار می‌شوند.

«آرتور پوپ» (Arthur Pope)، مورخ مشهور آمریکایی و محقق آثار هنری ایران، که مدفن وی نیز در شیراز قرار دارد، درباره اختلاف‌نظر میان خاستگاه نخستین ترمه بافی اعتقاد داشت:

ایرانیان، معمولا خاستگاه شال را کشمیر می‌دانند؛ زیرا شال‌های کشمیر به‌سبب مرغوبیت بسیار، بر بازار ایران غلبه داشته است. سنت کشمیری، خود از آنجا برخاست که شاهزاده‌ای که به‌عنوان گروگان در دربار تیمور لنگ به سر می‌برد، این هنر را از ایران به کشمیر برد.

با این حال، برخی از محققان به‌طور سنتی، «زین‌العابدین»، حاکم هنرپرور کشمیر در سده ۱۵ میلادی (نهم هجری)، را پایه‌گذار صنعت «پشمینه» می‌دانند. گفته می‌شود که وی، بافندگانی از آسیای میانه را جمع کرد تا صنعت پشمینه را از شخصی به نام «میر سید علی همدانی» بیاموزند و در کشمیر رواج دهند.

یونسکو در سال ۲۰۱۴ میلادی گزارشی تهیه کرد که بر اساس آن، میر سید علی همدانی با همراهی ۷۰۰ بافنده و در قرن ۱۴ میلادی، از ایران به کشمیر آمد. یونسکو، وی را از شخصیت‌های شاخص تاریخی معرفی می‌کند که به فرهنگ و هنر کشمیر شکل داد و بر آینده کشمیر تاثیر گذاشت. در ادامه گزارش سازمان یونسکو آمده است:

وقتی که میر علی همدانی به لداخ (کشمیر)، سکونت‌گاه بزهای پشمینه رسید، برای نخستین بار در تاریخ، دریافت که بزهای لداخی، پشم نرمی تولید می‌کنند. او مقداری از آن پشم برگرفت، جورابی بافت و به‌عنوان پیشکش به پادشاه کشمیر، سلطان قطب‌الدین، تقدیم کرد. پس از آن، همدانی به سلطان پیشنهاد داد که با استفاده از پشم مذکور، صنعت تولید شال پشمی را در کشمیر راه‌اندازی کنند.

گفته می‌شود که هنر پشمینه پس از آن، در حالی در فهرست محصولات صادراتی کشمیر به سرزمین ایران قرار گرفت که توسط یک ایرانی به کشمیری‌ها آموزش داده شده بود. در کتاب سیری در صنایع دستی ایران نیز به نقل از برخی منابع، آمده است:

در تاریخ کشمیر نوشته‌اند که منسوجات پشمی، اصل بیگانه دارند و برازنده شاهان اند و اینک، کشمیری‌ها آن را می‌بافند.

_{منبع عکس: Arad Branding؛ نام عکاس: ناشناس}

از اصالت ترمه ایران و به عبارتی، شال کشمیری، در منابع دیگر نیز نوشته‌اند:

این هنر که عمری ۴۰۰ ساله دارد، در بدو ورود به ایران، در انحصار زرتشتیان قرار داشت و از آن، برای دوخت شلوار گبری که نوعی تن‌پوش مخصوص مجالس جشن و سرور و به‌ویژه عروسی بود و شال‌های کمری استفاده می‌کردند.

«ژان باپتیست تاورنیه» (Jean-Baptiste Tavernier)، جهانگرد و بازرگان فرانسوی، که در عصر صفوی حدود ۹ بار به ایران سفر کرده بود، در سفرنامه خود نوشته است:

تمام گبرها در ایالت متوطن شده و تجارت پشم متعلق به آن‌ها است. از این پشم، شال می‌بافند که در ایران به کمر می‌بندند و پارچه لطیف نازکی هم از آن ترتیب می‌دهند که من، دو طاقه از آن‌ها را به فرانسه آوردم؛ یکی را به ملکه والده شاه و دیگری را به دوشس دورلئان تقدیم کردم.

گفته می‌شود که با ورود اسلام به ایران، عده‌ای از هنرمندان و اساتید زرتشتی به هند مهاجرت کردند و ازاین‌جهت، هنر پارسی ترمه‌دوزی نیز در سرزمین هند گسترش پیدا کرد. واژگان و اصطلاحات مشترک میان ترمه ایران و شال کشمیری نیز که اغلب فارسی بودند، اثبات این ادعا را تکمیل می‌کند؛ چنانچه واژه پشمینه (Pashmina) که برای نامیدن شال‌های زیبای دست‌بافت کشمیری به کار می‌رود، همان کلمه فارسی پشمینه و به‌معنای ساخته شده از پشم است. همچنین، کلمه‌هایی چون دو گل، بوته، زنجیری، حاشیه، قلمکار، محرمات، مارپیچ، برگ بید و اصطلاحات تخصصی از این دست نیز که در هند به کار می‌رفت، در استان‌های یزد، کرمان و خراسان آن روزگار نیز کاربرد داشت.

هنر ترمه بافی مدتی پس از ورود اسلام به ایران، از رونق افتاد؛ اما در دوره صفویان و به‌ویژه عصر شاه عباس کبیر، دوباره احیا شد. عصر شاه عباس اول که معادل ابتدای قرن هفدهم میلادی است را عصر شکوفایی هنر ایرانی و پارچه‌بافی می‌دانند و بیشترین نشانه‌های هنر شال‌بافی (ترمه بافی) را نیز در این دوره جست‌و‌جو می‌کنند.

سرعت شکوفایی هنر ترمه بافی در عصر صفوی تا جایی پیش رفت که تمایز گونه‌های ایرانی و کشمیری، تقریبا محال به نظر می‌رسید. گفته می‌شود که ترمه در آن روزگار، تنها به‌عنوان لباس رسمی یا تزیین خانه و توسط اشراف و خانواده‌های سلطنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

انواع ترمه یزدی

ترمه انواع گوناگونی دارد و علاوه بر «ترمه یزدی» که مشهورتر است، ترمه‌های ایرانی و کشمیری به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که برخی، تحت عنوان کلی «شال»، آن‌ها را معرفی می‌کنند.

_{منبع عکس: marsin؛ نام عکاس: ناشناس}

انواع مختلف ترمه را معمولا به این عناوین می‌شناسند:

شال یزدی یا ترمه یزدی، به تمام ترمه‌های بافت یزد می‌گویند که اغلب، راه‌راه یا دارای گل‌های شاه‌عباسی هستند و قدیمی، نایاب و بسیار گران‌بها به نظر می‌رسند. با این حال، ترمه یزدی، چند نمونه بسیار خوب و معروف در بازار دارد که ترمه رضایی، ترمه حسینی، ترمه قاسمی، ترمه هاشمی و ترمه سالاری، از جمله مشهورترین آن‌ها به شمار می‌روند. شال یزدی از مشهورترین سوغات یزد است.
شال کرمان، انواع ترمه‌هایی است که در استان کرمان بافته می‌شود.
شال چارقدی یا چهرقدی، دو نوع لچک ترنجی و گل‌دار دارد و معمولا، برای بقچه یا روسری مورد استفاده قرار می‌گیرد. اندازه این نوع ترمه، معمولا ۱٫۵ در ۱٫۵ متر است.
شال اتابکی، نوعی ترمه بافته شده از پشم لطیف و از نوع کشمیری است.
شال بندی، ترمه‌ای با طرح لانه زنبوری را گویند که یک گل یا یک بته داخل هر خانه قرار دارد. بندها در این نوع ترمه، گاهی از یک «گیاه پیچ» و گاه، از خطوط پهن مارپیچ تشکیل می‌شوند.
شال محرمات، نوعی ترمه است که پهنای راه‌های آن فرق می‌کند.
شال کشمیری، چنانچه از نامش بر می‌آید، به انواع شال‌های بافت کشمیر می‌گویند که بته‌جقه، شاخ گوزنی و درختی، معروف‌ترین نقش‌های آن به حساب می‌آیند.
شال زمردی، نوع دیگری از شال‌های بافت کشمیر است که زمینه نیلی با نقشه بته‌جقه و رنگ‌های بسیار زنده (به‌ویژه رنگ سبز زمردی) در آن به چشم می‌خورد.
شال رضایی نیز از جمله شال‌های بسیار اعلای کشمیری به شمار می‌رود. نقشه این نوع ترمه تکراری نیست و معمولا بته‌های درشت دارد که از روی یکدیگر، رد می‌شوند. ویژگی خاص شال رضایی را ظرافت زیاد آن می‌دانند؛ به‌طوری که، هنرمندان نمی‌توانند آن را در قطعات بزرگ ببافند و معمولا، قطعات کوچک شال رضایی، پس از بافته شدن، با مهارت خاصی به یکدیگر وصل می‌شود.
شال امیری را ازاین‌جهت به این نام می‌شناسند که به امرا و درباریان اختصاص داشت. این نوع ترمه نیز از انواع اعلای شال کشمیری است که اغلب، نقش بته‌جقه و شاخ گوزنی در آن به چشم می‌خورد.
شال راه‌راه، دو نوع پهن و باریک دارد که نوع باریک آن، بسیار در ایران متداول بوده است. شال راه‌راه باریک را معمولا به‌صورت اریب می‌بریدند و برای سجاف یا حاشیه به‌ کار می‌بردند.

عکس پارچه ترمه

_{منبع عکس‌ها: ترمه یزدی، termeserme، termesazi، idehchin، boorsika، titigift، aradbranding، digiyazd، Atlas_tablcoth03 ؛ نام عکاس: ناشناس}

تفاوت ترمه و بته‌ جقه

بته‌ جقه، گل‌های شاه‌عباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه‌راه (محرمات)، بته سروی و بته بادامی، از جمله طرح‌ها و نقش‌هایی است که روی پارچه ترمه اجرا می‌شود؛ نقوشی که در هریک از آن‌ها، نمادهای اصیل فرهنگ ایرانی را می‌توان یافت. هرچند عده‌ای، بته‌ جقه را تجسم گیاهی هندی می‌دانند و معتقدند که از هند به ایران آمده است؛ اما شواهد و اسناد تاریخی، بته را همان سرو و نماد ایران معرفی می‌کنند.

_{طرح بته‌جقه روی ترمه؛ منبع عکس: termehtravel؛ نام عکاس: ناشناس}

نام ترمه به نام «بته‌‌جقه» پیوند خورده است و شاید برخی به اشتباه، ترمه را تنها با طرح بته‌جقه تصور کنند؛ اما بته‌جقه، تنها یکی از نقش‌هایی است که بر پارچه ترمه طراحی می‌شود. این طرح که خود، نمادی با اصالت از فرهنگ پارسی به شمار می‌رود، طرح سروی خمیده را به نمایش می‌گذارد. بنا بر عقیده زرتشتیان، این طرح بیانگر خضوع در برابر اهورا مزدا (معبود) است. به عبارت دیگر، نقش سرو خمیده یا بته‌جقه در باور ایرانیان، نشانه فروتنی به حساب می‌آید. در واقع، درخت سرو در ایران باستان، مفهومی معنوی داشت و به عقیده کارشناسان، بته‌جقه نیز برداشتی از این مفهوم نمادین است.

از سوی دیگر، سرو در ادبیات فارسی، مفهوم آزادی، آزادگی و عزت نفس را می‌رساند و واژه بته (بوته) را به مفهوم سرو پیوند زده‌اند؛ جقه نیز به‌معنای «پر» به کار می‌رود.

بته‌جقه در فرهنگ معین، چنین توصیف می‌شود:

نقش زینتی شبیه سرو خمیده که بیشتر در صنعت قالی‌بافی، ترمه، زری‌دوزی و مانند آن به کار می‌رود.

در لغت‌نامه دهخدا نیز آمده است:

بته‌ای ساخته از پر پرندگان که بر بالای پیش کلاه پادشاهان ایران است و آن، کوچک کرده سرو سرافکنده، نشان ایران و ایرانیان و حکایت‌کننده از راستی و تواضع ایشان است.

_{منبع عکس: termeserme؛ نام عکاس: ناشناس}

برخی نماد سرو خمیده (بته‌جقه) را نماد سرو کاشمر می‌دانند که به دستور خلیفه، بریده شد. در روزنامه ادب سال ۱۳۲۰ هجری قمری و به نقل از منابع قدیمی، درباره سرو مقدس کاشمر و ارتباط آن با نقش بته‌جقه نوشته شده بود:

چون سرو را فرو انداختند، به بناها و كاريزهای آن ناحيه خلل عظيم رسيد و مرغان مختلفه الالوان كه بر آن آشيانه داشتند، از حد و حصر بيرون آمدند. چنان‌که هوا پوشيده گشت و اين مرغان به انواع و اصوات مختلف خود نوحه و ضجه می‌كردند و گاو و گوسفند و حيواناتی كه در سايه سرو می‌آرميدند، همه ناله و زاری آغاز نهادند؛ چنان‌كه هيچ‌كس را تاب شنيدن آن ناگواری نبود.
مخفی نماند كه قدمای فرس به‌واسطه احترام سرو مزبور، همه‌جا در نقاشی عمارات و نقش منسوجات و گلدوزی‌ها و غيرها، صورت سروی كه نوک مخروطی آن متمايل شده باشد، متداول ساخته‌اند و بعباره اخری، آن را «بته‌جقه» می‌گويند.
زيرا كه از قديم، جقه ملوک عجم را به‌صورت سرو كاشمر می‌ساختند و حكمای فارس، سرو را رب‌النوع حيات دائمه نباتات می‌شمرند،‌ همچنان‌که ماهی را رب‌النوع حيات باقيه حيوانات دانستند و نشان ملتی بهدينان در همه‌جا سرو و ماهی بوده است... و گمان بهدينان بر اين بوده است كه سرو و ماهی در نبات و حيوان، بدون سبب خارجی، زوال نمی‌يابند.

_{منبع عکس :tappersia؛ نام عکاس: ناشناس}

دکتر «سیروس پرهام» نیز در کتاب دست‌‌بافته‌های عشایری و روستایی فارس، از بته‌جقه چنین می‌گوید:

این نقش از رایج‌ترین نگاره‌های ایرانی در روزگار قدیم است و تقریبا، در همه دستبافت‌ها به‌خصوص ترمه، پته و قالی قلمکار رایج بوده‌ است. در دراز مدت، شکل و حالت بته، دستخوش تحول و دگرگونی قرار گرفته و به ۶۰ صورت متفاوت درآمده است که معروف‌ترین آن (بته‌جقه‌ای) است که در مورد ریشه و منشا آن، اختلاف نظرهایی وجود دارد و گروهی آن را تمثیل بادام و گلابی می‌دانستند.

اولین آثار مزین به بته‌ جقه در استان‌های یزد، فارس و اصفهان ایجاد شد؛ همچنان، هنرمندان این مناطق در زنده نگه داشتن این نقش اصیل و تولید آثاری منقش به بته‌جقه، تلاش می‌کنند.

بر اساس برخی مستندات موجود، قدیمی‌ترین نمونه سرو خمیده از باد را باید در آبگینه‌ای از نیشابور متعلق به سده پنجم قمری جست‌و‌جو کرد. برخی منابع نیز دیرینگی کاربرد بته در ایران باستان را به عصر سکاها و حتی پیشتر از آن، نسبت می‌دهند.

از آنجایی که در هر دو ترمه‌ بافته شده در ایران و کشمیر، از نقش بته استفاده می‌شود، درباره خاستگاه این نقش نیز اختلاف‌نظرهایی وجود دارد.

«جان ایروپن»، محقق انگلیسی هندی تبار، اولین شخصی بود که در سال ۱۹۷۳ میلادی، زادگاه نگاره بته‌ جقه را شبه‌قاره هند و ریشه بته را گیاه «بوتیای هندی» معرفی کرد. به زعم ایروپن، بته‌جقه تا اوایل سده ۱۹ میلادی در قالی‌های ایرانی دیده نشده است. هر دو استدلال این محقق، با انتقادهایی از سوی دیگر کارشناسان روبه‌رو شد و آن‌ها، بته را بی ارتباط با درخت سرو و نماد ایران نمی‌دانند.

دکتر «سیروس پرهام» درباره حضور بته‌جقه در ترمه ایران و شال کشمیری می‌گوید:

سلطان زین‌العابدین، شخصی است که به گواهی تاریخ‌نگاران، جغرافی‌نویسان و پژوهندگان کشمیری، طرح‌های تزیینی را از ایران به کشمیر آورد. تاریخ و جغرافی‌نگار پارسی‌نویس کشمیری، پیر غلامحسین کهویهامی، نیز زمان اشاعه این صنعت را اواخر سده هشتم هجری و بانی آن را سید علی همدانی می‌داند که به آن دیار، هجرت کرده بود.
به‌درستی نمی‌دانیم که آیا سید علی همدانی، عارف سرشناس کشمیر هند و کمتر شناخته شده در ایران که در سده نهم هجری، از ایران بدان خطه مهاجرت کرد، با خود فرش و سجاده‌هایی با نقش بته برده است یا نه؟ اما می‌دانیم که در سده‌های نهم و دهم هجری، نقش بته، یکی از نقوش مطلوب در بافته‌های ایرانی بوده که به‌همراه مهاجران ایرانی یا به‌صورت کالاهای تجاری، سر از آن دیار درآورده است.
شال‌های کشمیر سده ۱۷ میلادی نیز با نقش بته‌جقه تزیین شده‌اند. بررسی تاریخ شال‌بافی کشمیر نیز روشن می‌سازد که بته‌جقه، پیش از رونق شال‌بافی در کشمیر وجود نداشته و مهاجرین ایرانی، این نقشمایه کهن خود را در اوایل سده نهم هجری به کشمیر بردند.

از سوی دیگر، کتاب ترمه‌های سلطنتی ایران و کشمیر، منشا اصلی طرح بته‌جقه را گل‌های صفوی عنوان می‌کند.

هرچند، بته‌جقه به‌عنوان نقش اصلی و به گواه برخی، نقش‌مایه یگانه شال ترمه محسوب می‌شود، این نقش‌مایه خاص، علاوه بر هنر ترمه‌دوزی، در هنرهای دیگری از جمله نگارگری (مینیاتور)، قلمکار، زری بافی، پارچه بافی، قلم زنی، کاشی، چوب و قالی نیز به کار می‌رود.

_{منبع عکس‌ها: صفا هوم، ایرنا، سفر به یزد، ترمه خانه، ترمه سازی، packtoiran، aradbranding ؛ نام عکاس: ناشناس}

از شما نیز دعوت می‌کنیم تا نظر، تجربه و اطلاعات خود را درباره ترمه بافی، تاریخچه و کاربرد ترمه و نیز مرغوب‌ترین انواع این دست‌بافته نفیس و زیبا، با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.