تاریخچه پست؛ از قاصدان رسمی فراعنه تا چاپارهای هخامنشی

با گسترش جوامع و افزایش نیاز به ارسال نامه‌ها، روش‌های تفکیک و توزیع پستی همواره در حال تحول بوده‌اند. در ابتدا، تمام مراحل به‌صورت دستی انجام می‌گرفت؛ اما با پیشرفت فناوری، نیاز به راه‌حل‌های سریع‌تر و دقیق‌تر احساس شد. در این مسیر، «موریس لوی»، دانشمند کانادایی، در سال ۱۹۵۷ میلادی، اولین دستگاه خودکار تفکیک نامه‌ها را اختراع کرد که قادر بود ۲۰۰,۰۰۰ نامه را در یک ساعت پردازش کند. این فناوری انقلابی، دقت بالایی داشت و میزان خطای آن کمتر از یک نامه در هر ۱۰,۰۰۰ نامه بود.

سیستم جدید لوی، که با حمایت اداره پست کانادا توسعه یافت، نه‌تنها سرعت پردازش را افزایش داد، بلکه راه را برای بهبود سیستم‌های پستی مدرن نیز هموار ساخت. امروزه، فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند هوش مصنوعی و پردازش تصویر، مسیر این پیشرفت را ادامه داده‌اند و خدمات پستی را سریع‌تر و دقیق‌تر از همیشه پیش می‌برند. در این نوشتار، نگاه کوتاهی به سیر تحول سیستم پستی در جهان خواهیم داشت.

تاریخ سیستم‌های پستی، یعنی خدمات ارسال نامه یا پیام‌رسانی برای انتقال پیام‌ها از یک شخص در یک مکان به شخص دوم در مکانی دیگر، با اختراع نوشتن آغاز شد و حتی احتمال می‌دهند که این موضوع، یکی از دلایل اصلی اختراع نوشتار بوده باشد.

منبع عکس: jooinn؛ نام عکاس: نامشخص

شروع نوشتن حداقل به ۹,۵۰۰ سال پیش در بین‌النهرین بازمی‌گردد و در ابتدا، شامل استفاده از نشانه‌های گلی بود؛ در واقع، تکه‌های کوچک گل پخته‌شده که روی آن‌ها نقطه‌ها یا خطوطی برای نمایش مقدار کالاها حک می‌شد.

قاصدی وجود داشت که می‌توانست این نشانه‌ها را برای معامله به فروشنده برساند؛ مثلا در ‌ازای چند کیسه گندم یا چند خمره روغن زیتون و فروشنده نیز این نشانه‌ها را همراه با کالاها به خریدار بازمی‌گرداند. می‌توان آن را نوعی بارنامه عصر برنز در نظر گرفت.

بین سال‌های ۳,۵۰۰ تا ۳,۱۰۰ پیش از میلاد، شبکه تجاری بین‌النهرین در «دوره اوروک» (Uruk-period) گسترش یافت و تاجران برای جلوگیری از تقلب، نشانه‌های سفالی را در ورقه‌های نازکی از گل (سفال) می‌پیچیدند و سپس آن‌ها را می‌پختند. این پاکت‌های سفالی که «بولا» (bulla) نام داشتند، برای جلوگیری از تقلب ساخته شدند و در واقع، تضمین می‌کردند که مقدار درستی از کالاها به دست خریدار برسد. در نهایت، استفاده از نشانه‌ها کنار گذاشته شد و لوح‌هایی با علائم خاص جای آن‌ها را گرفت و این، همان نقطه‌ای بود که نوشتن واقعا آغاز شد.

مهر مخصوص تجارت در گذشته؛ منبع عکس: KU Leuven؛ نام عکاس: نامشخص

نخستین استفاده مستند از یک سامانه پستی (قاصدان رسمی و مورد اعتماد دولت برای انتقال پیام‌ها)، در حدود ۲,۴۰۰ پیش از میلاد در مصر اتفاق افتاد؛ زمانی که فرعون‌ها از پیک‌ برای ارسال فرمان‌های حکومتی به سراسر قلمرو خود استفاده می‌کردند. قدیمی‌ترین نامه‌ای که تاکنون باقی مانده نیز مصری است و به سال ۲۵۵ پیش از میلاد باز می‌گردد؛ این نامه در میان مخزن پاپیروس‌های «اوکسیرینخوس» (Oxyrhynchus) کشف شده است.

کالسکه پست در موزه؛ منبع عکس: What song the Sirens sang؛ نام عکاس: نامشخص

به احتمال زیاد، سیستم‌های مشابهی از خدمات پیک‌رسانی برای جمع‌آوری مالیات و اطلاع از وضعیت مناطق دورافتاده در بسیاری از امپراتوری‌های بزرگ، مورد استفاده قرار می‌گرفت که از میان آن‌ها می‌توان به امپراتوری هخامنشی در هلال حاصل‌خیز (۵۰۰ تا ۲۲۰ پیش از میلاد)، «سلسله هان» (Han dynasty) در چین (۳۰۶ پیش از میلاد تا ۲۲۱ میلادی)، خلافت اسلامی در عربستان (۶۲۲ تا ۱۹۲۳ میلادی)، «امپراتوری اینکا» (Inca empire) در پرو (۱۲۵۰ تا ۱۵۵۰ میلادی) و امپراتوری مغول در هند (۱۶۵۰ تا ۱۸۵۷ میلادی) اشاره کرد.

علاوه بر این، بی‌شک، پیام‌های دولتی نیز از طریق جاده ابریشم و میان تاجران امپراتوری‌های مختلف، احتمالا از زمان آغاز این مسیر در سده سوم پیش از میلاد، جابه‌جا می‌شدند.

منبع عکس: The Nomad Today؛ نام عکاس: نامشخص

نخستین پاکت‌هایی که از این نوع پیام‌ها در برابر چشمان کنجکاو محافظت می‌کردند، از پارچه، پوست حیوانات یا مواد گیاهی ساخته شده بودند. پاکت‌های کاغذی در چین توسعه یافت؛ همان جایی که کاغذ نیز در سده دوم پیش از میلاد اختراع شد. این پاکت‌های کاغذی که «چی پو» (Chih Poh) نام داشتند، برای نگهداری هدایای نقدی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

در سال ۱۶۵۳ میلادی، فردی فرانسوی به نام «ژان-ژاک رنوار دو ویله‌یر» (Jean-Jacques Renouard de Villayer)، یک سامانه پستی را در پاریس راه‌اندازی کرد. او پس از نصب صندوق‌های پستی، هر نامه‌ای را که در آن‌ها قرار می‌گرفت، به شرط استفاده از پاکت‌های دارای هزینه پستی پیش‌پرداخت‌شده، تحویل می‌داد.

با این حال، کسب‌وکار او مدت زیادی دوام نیاورد؛ چراکه فرد حیله‌گری با انداختن موش‌های زنده در صندوق‌های پستی، مشتریان «ژان» را ترساند و باعث شکست طرح او شد.

منبع عکس: ofcom.org.uk؛ نام عکاس: نامشخص

در سال ۱۸۳۷ میلادی، یک معلم انگلیسی به نام «رولاند هیل» (Rowland Hill) تمبر پستی چسب‌دار را اختراع و به‌واسطه این ابتکار، نشان شوالیه دریافت کرد. تلاش‌های او منجر به راه‌اندازی اولین سیستم تمبر پستی جهان در انگلستان در سال ۱۸۴۰ میلادی شد. «هیل»، اولین نرخ پستی یکسان و یکنواخت را بر اساس وزن (نه اندازه)، معرفی کرد. همچین، تمبرهای او باعث شدند تا پیش پرداخت هزینه پستی، امکان‌پذیر و در عین حال، عملی شود.

امروزه، «اتحادیه جهانی پست» (Universal Postal Union) که در سال ۱۸۷۴ میلادی تاسیس شد، با ۱۹۲ کشور عضو، قوانین مربوط به مبادلات پستی بین‌المللی را تعیین می‌کند.

منبع عکس: Mental Floss؛ نام عکاس: نامشخص

«اداره پست ایالات متحده» (United States Postal Service)، یک آژانس مستقل دولتی است که از سال ۱۷۷۵ میلادی، مسئول ارائه خدمات پستی در این کشور بوده است. این اداره یکی از معدود نهادهای دولتی است که به‌طور صریح در قانون اساسی ایالات متحده، مجاز شناخته شده است. بنیان‌گذار آمریکایی، «بنجامین فرانکلین» (Benjamin Franklin) نیز به‌عنوان اولین مدیرکل پست در این کشور منصوب شد.

منبع عکس: britannica؛ نام عکاس: نامشخص

اولین کاتالوگ فروش از طریق پست در سال ۱۸۷۲ میلادی و توسط «آرون مونتگومری وارد» (Aaron Montgomery Ward) منتشر شد. این کاتالوگ، اغلب برای کشاورزان مناطق روستایی تهیه شده بود که دسترسی محدودی به مراکز تجاری شهرهای بزرگ داشتند. «مونتگومری وارد»، کسب‌وکار خود را در شیکاگو و تنها با ۲,۴۰۰ دلار آغاز کرد.

کاتالوگ پستی «مونتگومری وارد»؛ منبع عکس: History of Information؛ نام عکاس: نامشخص

اولین نسخه این کاتالوگ، برگه‌ای به طول و عرض تقریبی ۲۰ در ۳۰ سانتی‌متر و شامل فهرست قیمت کالاها و دستورالعمل سفارش بود. بعدها، این کاتالوگ‌ها به کتاب‌های مصور گسترش یافتند.

در سال ۱۹۲۶ میلادی، اولین فروشگاه فیزیکی «مونتگومری وارد» در «پلیموث» (Plymouth)، «ایندیانا» (Indiana) افتتاح شد و در سال ۲۰۰۴ میلادی، این شرکت به‌عنوان یک کسب‌وکار تجارت الکترونیک به راه‌اندازی مجدد رسید.

منبع عکس: suntrics؛ نام عکاس: نامشخص

دانشمند الکترونیک کانادایی موسوم به «موریس لوی» (Maurice Levy) در سال ۱۹۵۷ میلادی، اولین دستگاه خودکار تفکیک نامه‌ها را اختراع کرد که قادر بود تا ۲۰۰,۰۰۰ نامه در ساعت را پردازش کند.

منبع عکس: MyHeritage Knowledge Base؛ نام عکاس: نامشخص

اداره پست کانادا از «لوی» خواسته بود تا یک سیستم جدید و الکترونیکی برای تفکیک خودکار نامه‌ها طراحی کند و نظارت بر ساخت آن را نیز بر عهده بگیرد. در سال ۱۹۵۳ میلادی، یک نمونه دست‌ساز از این دستگاه در اداره پست شهر «اوتاوا» (Ottawa) آزمایش شد و عملکرد موفقی داشت.

سپس در ۱۹۵۶ میلادی، نمونه اولیه کدنویسی و تفکیک نامه‌ها توسط تولیدکنندگان کانادایی ساخته شد که می‌توانست تا ۳۰,۰۰۰ نامه در ساعت را پردازش کند؛ در حالی‌ که میزان خطای آن، کمتر از یک نامه در هر ۱۰,۰۰۰ نامه بود.

منبع عکس: energeticcity.ca؛ نام عکاس: نامشخص

اولین نشانه‌های سازمان‌یافته‌ پست در ایران به دوران هخامنشی بازمی‌گردد؛ دوره‌ای که در آن چاپارخانه‌ها به‌عنوان قدیمی‌ترین سرویس پست رله (ایستگاهی) جهان ظهور کردند. گفته می‌شود که «چاپارخانه» توسط کوروش بزرگ، پادشاه هخامنشی، تاسیس شد و بعدها توسط داریوش هخامنشی در سراسر امپراتوری پارس توسعه یافت.

چاپارخانه میبد؛ منبع عکس: visitiran؛ نام عکاس: نامشخص

ایستگاه‌هایی که در امتداد مسیرهای ارتباطی قلمرو هخامنشی قرار داشتند، با فراهم آوردن امکانات استراحت و تعویض پیام‌رسانان، انتقال سریع و مطمئن دستورات سلطنتی و اخبار مهم را فراهم می‌ساختند. این سیستم خدمات پستی نوآورانه که در آن، پیام از فردی به فرد دیگر تحویل داده می‌شد و تا رسیدن به مقصد نهایی ادامه می‌یافت، در نوشته‌های «هرودت»، مورخ یونان باستان نیز مورد تمجید قرار گرفته است:

نه برف، نه باران، نه گرما، نه تاریکی شب، نمی‌تواند این پیک‌ها را از انجام تند و تیز وظیفه‌شان بازدارد. چاپار اولی به سرعت پیام را به دومی می‌رساند و دومی به سومی و به این ترتیب، پیام بین چاپارها دست به دست می‌شود تا به مقصد برسد؛ مثل مشعل المپیک که یونانی‌ها آن را دست‌ به‌ دست می‌کنند تا به معبد «هفائستوس» (Hephaestus) تقدیم کنند. پارسیان این‌گونه دواندن اسب را «آگ گاروی» می‌خوانند.

منبع عکس: tasnimnews؛ نام عکاس: نامشخص

با گذر از دوران هخامنشی، گسترش و بهبود سیستم پستی در دوره ساسانی نیز ادامه پیدا یافت. ساسانیان به‌دلیل وسعت قلمرو و تنوع فرهنگی و جغرافیایی، نیاز به شبکه‌ای منظم از ایستگاه‌های پستی احساس می‌کردند. چاپارخانه‌های ساسانی علاوه بر استراحت پیام‌رسانان، با ارائه امکاناتی برای تعمیر و تعویض حیوانات سریع‌السیر، موجبات انتقال به موقع پیام‌ها را فراهم می‌ساختند.

در دوره طاهریان با تاسیس «دیوان برید»، گام مهمی در نظام پستی ایران برداشته شد. «دیوان برید» که در ساختار دیوانی آن دوره، اهمیت ویژه‌ای داشت، نه‌تنها ماموریت‌های امنیتی و انتقال اطلاعات مورد نیاز فرمانروایان را عهده‌دار بود، بلکه خدمات‌رسانی به عموم مردم، به‌ ویژه بازرگانان نیازمند به جابه‌جایی نامه و مرسوله را نیز در دستور کار خود قرار داد. در واقع، پستچی‌های «دیوان برید» علاوه بر ماموریت‌های دولتی، در سفارش‌های خصوصی نیز فعالیت می‌کردند.

اصطلاح «قطار برید» از این دوران به یادگار مانده است و به کاروان‌های بزرگی از محموله‌های پستی با ظرفیت ۴۰ تا ۵۰ شتر اشاره دارد. همچنین، در این دوره، چاپارخانه‌ها مانند دوران هخامنشی رایج بودند و فاصله دو چاپارخانه در راه‌های اصلی دو فرسخ (حدود ۱۲ کیلومتر) در نظر گرفته می‌شد تا امنیت و زمان‌بندی مناسب در انتقال پیام تضمین شود. پستچی‌ها به دو صورت سواره و پیاده فعالیت می‌کردند که به آن‌ها «برید» و «ساعی» گفته می‌شد و سازمان پست در این دوره، زیر نظر «دیوان شرطه» یا سازمان امور انتظامی و امنیتی قرار داشت که رئیس آن «صاحب‌ البرید» نام داشت.

منبع عکس: tasnimnews؛ نام عکاس: نامشخص

در دوره سامانی، جایگاه «دیوان برید» به حد وزارت ارتقا یافت و روسای اداره‌های پست، از میان شعرا و ادیبان انتخاب می‌شدند. در دوره آل‌بویه نیز فرمانروایانی نظیر «عضدالدوله دیلمی»، شاخص زمان را به خدمات پستی اضافه کردند؛ به‌گونه‌ای که پستچی‌ها موظف بودند تا هر مسیر را در زمان معین طی کنند و پیام یا محموله را به موقع به مقصد برسانند. با آغاز حکومت سلجوقیان، سازمان پست ایران دچار تغییراتی شد و در واقع، افول کرد؛ اگرچه منصب «صاحب البرید» همچنان عنوان مهمی به‌شمار می‌آمد.

پس از تسلط مغولان، سازمانی مشابه «دیوان برید» بار دیگر شکل گرفت. در این دوره، مراکز پستی تحت عناوینی چون «پستخانه» یا «یام‌خانه» و پستچی‌ها به «یامچی» یا «ایلچی» معروف شدند. ایلچی‌ها، که از سربازان آموزش دیده بودند، وظیفه رساندن نامه‌ها را با اولویت ویژه بر عهده داشتند. این روند تا دوره تیموری و پس از آن در عهد صفویه، افشاریه، زندیه و نیمه نخست قاجاریه، با تغییراتی ادامه یافت.

در میانه عصر قاجار، فصل جدیدی در سازمان‌دهی پست ایران آغاز شد. نخستین کسی که تغییرات جدی را مد نظر قرار داد، «امیرکبیر» بود؛ اما فرصت ایجاد این تغییر به دست «میرزا تقی‌خان» نرسید. بیش از ۲۰ سال پس از قتل وی، ناصرالدین‌ شاه با تشویق «میرزا حسین‌ خان سپهسالار»، تصمیم گرفت تا ساختار پست را به‌روزرسانی کند.

اداره پست در زمان قاجار؛ منبع عکس: mizanonline؛ نام عکاس: نامشخص

در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، فردی اتریشی به نام «گوستاو ریدرر» (Gustav Riederer) به‌عنوان مستشار و رئیس‌کل چاپارخانه‌های دولت ایران منصوب شد. «ریدرر» با راه‌اندازی کالسکه‌های ویژه برای انتقال محموله‌ها و افراد، نخستین سازمان حمل و نقل بین‌جاده‌ای ایران را بنا گذاشت؛ همچنین نخستین تمبر پستی تاریخ ایران را منتشر و مدرسه‌ای برای آموزش پستچی‌ها تاسیس کرد.

در سال ۱۲۵۶ خورشیدی (۱۸۷۷ میلادی)، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد و تا سال ۱۲۶۵ خورشیدی (۱۸۸۶ میلادی)، تعداد دفاتر پستی کشور به ۷۳ دفتر رسید که چهار دفتر آن در تهران، تبریز، شیراز و بوشهر، در حوزه پست بین‌الملل فعالیت می‌کردند.

در سال ۱۲۹۷ خورشیدی و به فرمان ناصرالدین‌ شاه قاجار، اداره پست به «وزارت پست» تبدیل و «میرزا علی‌خان امین‌الملک» به‌عنوان نخستین وزیر پست منصوب شد. او با تعیین ساعت کار و ایجاد حقوق بازنشستگی برای کارکنان، پست را در میان مردم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار ساخت. در اواخر سال ۱۳۰۸ خورشیدی نیز با خرید سهام شرکت تلفن، وزارت پست و تلگراف و تلفن به وجود آمد. در دوره پهلوی، با توسعه راه‌های شوسه و ظهور وسایل نقلیه مدرن مانند اتومبیل و قطار، دفاتر پستی و تشکیلات مربوط به آن، توسعه گسترده‌ای یافتند و حتی شرکت‌های پست خصوصی نیز ظهور کردند که تا به امروز ادامه دارد.

منبع عکس‌های گالری: cartonbistoon؛ tasnimnews؛ نام عکاس: نامشخص

شما از تاریخچه پست چه می‌دانید؟ نظرتان درباره سیر تحول سیستم پستی تا به امروز چیست؟ لطفا نگاه و نظر ارزشمند خود را با کجارو و کاربران آن نیز به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: thoughtco؛ نام عکاس: نامشخص