جاده ابریشم کجاست؟

زهرا آذرنیوش جمعه، ۱۴ بهمن ۱۴۰۱ ساعت ۱۸:۰۵

جاده ابریشم شبکه‌ای از راه‌های تجاری بود که در دوره حکومت سلسله هان در چین تاسیس شد و خاور دور را به خاورمیانه و اروپا وصل کرد.

جاده ابریشم شبکه‌ای از راه‌های تجاری با هدف مبادله کالا بود که خاور دور را به اروپا و خاورمیانه متصل می‌کرد. مسیر این جاده در دوره پادشاهی سلسله هان (Han) در سال ۱۳۰ پیش از میلاد در چین تاسیس شد و تجارت در آن تا سال ۱۴۵۳ میلادی جریان داشت. با وجود اینکه زمان زیادی از رونق جاده ابریشم به‌عنوان یک جاده بین‌المللی می‌گذرد، مسیر آن علاوه بر منفعت اقتصادی، بر تاریخ و فرهنگ ملت‌هایی که در مسیر آن قرار داشتند، تاثیر ماندگاری گذاشت.

جاده ابریشم چیست؟

_{منبع عکس: nytimes}

جاده ابریشم از شاه‌راه‌های مهم تاریخی محسوب می‌شد که در ایجاد روابط تجاری و تاثیرات متقابل بین تمدن‌ها و فرهنگ‌های گوناگون نقش مهمی داشت. این جاده که به آن «راه ابریشم» نیز می‌گویند، شبکه‌ای از راه‌های به‌هم پیوسته با اهداف بازرگانی و اقتصادی بود که منطقه شرق، غرب و جنوب آسیا را به‌هم و به شمال آفریقا متصل می‌کرد. مسیر جاده ابریشم حدود ۶٬۴۳۷ کیلومتر است و برخی جاهای آن از مهیب‌ترین نقاط جهان مانند صحرای گبی و کوه‌های پامیر می‌گذرد. این جاده شهرت بسیاری در جهان دارد و قدمت آن به بیش از ۲٬۰۰۰ سال می‌رسد؛ همچنین به‌عنوان پلی بین چین و کشورهای اروپایی، آسیا و آفریقا شناخته می‌شود که نقش ویژه‌ای در تبادلات فرنگی و اقتصادی بین شرق و غرب را عهده‌دار بوده است.

تاریخچه جاده ابریشم

_{منبع عکس: meer.com}

جاده ابریشم اولین بار در قرن اول پیش از میلاد، توسط سلسله هان در چین تاسیس شد. این جاده در آن دوره از چین آغاز می‌شد و پس از عبور از افغانستان، ازبکستان و ایران تا اسکندریه مصر در غرب ادامه می‌یافت. طبق گفته منابع چینی، «وو» (Wu)، خاقان چین، فردی به نام «ژانک چیان» (Zhang Qian) که خواجه درباری بود را در سال ۱۳۸ پیش از میلاد برای کشف سرزمین‌های ناشناخته به سوی غرب چین فرستاد. او با غلام خود راهی سفر شد و بعد از عبور از استان گانسو (Gansu) به مناطقی در آسیای میانه رسید. او ۱۰ سال در سرزمین‌های واقع در آسیای میانه ماند و اوضاع اقتصادی و اجتماعی مردمان این سرزمین را با زیرکی بررسی کرد؛ سرزمین‌هایی که در آن زمان در دست قبایل هون (huns) بود. او پس از تحقیقات کامل، از راه فرغانه (در ازبکستان کنونی) به کشور خود گریخت.

ژانک چیان گزارشی را که از راه‌های ارتباطی هون‌ها تهیه کرده بود، به دربار چین داد. نتیجه تحقیقات او اردوکشی چین به سرزمین‌های غربی بود. چینی‌ها با حمله به سرزمین‌های آسیای میانه راه‌های ارتباطی چین با غرب را گشودند و جاده‌ای باستانی برای بازرگانی را پایه‌گذاری کردند که بعدها به جاده ابریشم شهرت یافت. این جاده حلقه ارتباطی چین، امپراتوری اشکانی، هندوستان و روم بود.

جاده ابریشم هم‌زمان با دوره پادشاهی مهرداد یکم اشکانی در ایران، احداث شد. با تاسیس این جاده بین دولت اشکانی و دولت چین روابط اقتصادی گسترده‌ای شکل گرفت. مهرداد دوم اشکانی در سال ۱۱۵ پیش از میلاد، برای اولین بار هیئت تجاری چین را به حضور پذیرفت و با امپراتوری هان، معاهده‌ای را منعقد کرد. در این عهدنامه بر تامین تسهیلات در امور تجارت بین‌الملل تاکید شد و برای ایران به‌عنوان کشور ترانزیت، نقشی پررنگ در نظر گرفتند.

جاده ابریشم در قرن اول پیش از میلاد توسط دولت هان در چین تاسیس شد

در روابط تجاری ایران با چین در دوره اشکانی، پیاز و زعفران از ایران به چین صادر می‌شد و در مقابل، هلو، زردآلو و کرم ابریشم را از چین به ایران می‌آوردند. بعد از آن از این جاده برای حمل‌ونقل کالاهای نفیسی چون سنگ‌های قیمتی، ابریشم و ادویه به غرب استفاده کردند. بیشترین کالایی که از این جاده حمل‌ونقل می‌شد، ابریشم بود. به این جهت نام آن روی جاده ماندگار شد.

جاده ابریشم از قرن اول پیش از میلاد تا قرن دوم میلادی در امتداد کشورهای «چین» در آسیای شرقی، «کوشان» در آسیای مرکزی و شمال هندوستان، «پارس» در غرب آسیا و «روم» در اروپا امتداد یافت. این شاه‌راه تجاری-ارتباطی به‌علت وقوع جنگ و سکونت اقوام مختلف، به‌علت فشارهای سیاسی ملت‌های هم‌جوار همیشه دایر نبود؛ زیرا اشکانیان برای رقابت با روم به آن‌ها اجازه عبور از جاده را نمی‌دادند. این موانع در دوره‌های بعد نیز بر طبق سیاست‌های دولت‌های دیگر ادامه یافت و گاهی تجارت در این مسیر را با مشکل مواجه می‌کرد؛ سرانجام با کشف راه دریایی ابریشم، این موانع برطرف شد.

اوج شکوفایی تجارت جاده ابریشم در ایران در دوره حکومت ساسانیان بود. امپراتوری ساسانی از راه تجارت جاده ابریشم به ثروت قابل‌توجهی دست یافت. آن‌ها از طریق مبادله محصولات خود از قبیل فرش، سنگ و جواهرات گران‌قیمت با پارچه، ادویه و ابریشم چین، تجارت پررونقی را به راه انداختند. دریافت عوارض گمرکی از کاروان‌ها اهمیت بسیاری داشت و بزرگ‌ترین منبع درآمد حکومت محسوب می‌شد. این تجارت در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت؛ اما رونق آن به این اندازه نبود.

با رونق اقتصادی جاده ابریشم، دزدی و ناامنی نیز شدت گرفت. به مرور زمان برای حفظ اموال تاجران و امنیت بیشتر جاده، کاروانسراهایی برای اسکان کاروان‌های بازرگانی دوره‌گرد ساخته شد و مورد استفاده قرار گرفت.

_{منبع عکس: iranchamber.com}

جاده ابریشم علاوه بر بهره‌مندی اقتصادی، تاثیرات فرهنگی بسیاری داشت و سبب انتقال عقاید مذهبی از شرق به غرب و بالعکس نیز می‌شد. برای مثال جاده ابریشم نقش مهمی در تبدیل آموزه‌های بودا به مکتبی پیچیده، اعتقادی، متنوع و عملی به نام «بودیسم» داشت.

از قرن هفتم تا نهم میلادی تبادلات کالا بین چین با کشورهای غرب از طریق جاده ابریشم رونق قابل‌توجهی یافت. در این دوره پرندگان، حیوانات نادر، مروارید، وسایل شیشه‌ای، سکه‌های طلا و نقره، غذا، رقص، موسیقی، لباس‌های آسیای غربی و مرکزی وارد چین شدند و ابریشم چین، فنون کاغذسازی و چاپ، ظروف چینی، باروت و قطب‌نما از این کشور به کشورهای دیگر صادر شد که در توسعه تمدن در دنیا سهم عمده‌ای داشت.

تجارت جاده ابریشم از قرن سیزدهم میلادی در بین بازرگانان اروپایی رونق و محبوبیت فراوانی یافت. ماهیت این مسیر با کشف راه‌های تجاری مستقیم دریایی، بازرگانان اروپایی را با تولیدکنندگان در چین به هم متصل و نقش واسطه‌ها را در این مسیر اقتصادی و تجاری حذف کرد.

با تشکیل امپراتوری مغول، از قرن ۱۲ تا ۱۳، تجارت جاده ابریشم به دست مغول‌ها افتاد. آن‌ها در این دوره سود فراوانی به دست آوردند. خانواده مارکوپولو (Marco Polo) در این دوره بیشترین تجارت را برای مغول‌ها انجام دادند و مشهورترین تجار دربار مغول با اروپا بودند. با زوال امپراتوری مغول، تجارت جاده ابریشم به دست سغدی‌ها افتاد. سغدی‌ها ایرانیانی بودند که در منطقه ماوراءالنهر، در آسیای مرکزی (ازبکستان و تاجیکستان امروزی) ساکن شدند. آن‌ها کاروانی تشکیل دادند و از چین تا آسیای مرکزی و ایران رفت‌وآمد داشتند.

جاده ابریشم در دوره ساسانیان به اوج رونق خود رسید و با فتح قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ از رونق افتاد

امپراتوری بیزانس و پایتخت آن، کنستانتینوپولیس (استانبول امروزی) در تجارت جاده ابریشم نقش پررنگی داشت. بازرگانان قسطنطنیه کالاهای مختلف از جمله ابریشم را از خاور تهیه و به بیزانس وارد می‌کردند که بسیار موردعلاقه مردمان این سرزمین بود. دولت‌های حاکم بر بیزانس تلاش می‌کردند وابستگی خود به ایرانیان را از بین ببرند تا بتوانند مقادیر قابل‌توجهی از طلا و سنگ‌های گران‌قیمت را از طریق جاده ابریشم مبادله کنند. جاده ابریشم تا زمان حمله سلطان محمد فاتح، امپراتور عثمانی، به دولت بیزانس و فتح قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ میلادی، برای دولت بیزانس کارایی داشت؛ اما امپراتوری عثمانی با غلبه بر قسطنطنیه، به ارتباط تجاری با غرب پایان داد.

امپراتوری عثمانی با فتح بیزانس، انتهای غربی جاده ابریشم را تحت کنترل خود گرفت و با وضع مالیات‌های سنگین به کالاهایی که از این جاده عبور می‌کردند و اجرای احکام دینی شدید برای بازرگانان این جاده، موانعی برای تجارت جاده ایجاد کرد که در نهایت منجر به بسته شدن آن شد؛ زیرا راه دریایی جاده ابریشم برای اروپایی‌ها بهتر و آسان‌تر از راه خشکی بود.

جاده ابریشم از سال ۱۳۰ پیش از میلاد تا ۱۴۵۳ میلادی، مهم‌ترین مسیر تجاری جهان محسوب می‌شد؛ اما با گذشت زمان و گسترش صنعت، تکنولوژی و ایجاد تغییرات بزرگ، همچنین تولید ابریشم در سراسر دنیا، به‌تدریج این جاده کارایی خود را از دست داد.

سیاست‌های انزواطلبانه «سلسله مینگ» (Ming dynasty) در چین در پایان قرن ۱۴ میلادی ضربه نهایی را به افول جاده ابریشم وارد کرد. در سراسر دوره مینگ و در سلسله‌های چینگ، چین از تجارت با غرب که به سرعت در حال پیشروی بود، اجتناب کرد و به کشوری با قوانین سرکوب‌گرانه‌تر از قبل تبدیل شد؛ در نهایت دستور توقف تجارت پررونق و گسترده در جاده ابریشم را صادر کرد. از سوی دیگر ایتالیا به مهم‌ترین کشور عرضه‌کننده ابریشم در اروپا بدل شد. از آن زمان به بعد برخی از مسیرهای فرعی جاده ابریشم در تاجیکستان، افغانستان، پاکستان و هند تا ابتدای قرن ۲۱ نیز قابل استفاده بودند.

کاروانسراهای به‌جای مانده از ایران عصر صفویه، در مسیر جاده ابریشم ساخته شدند

بازرگانان، مسافران و کاروان‌هایی که در جاده ابریشم حرکت می‌کردند، به مکان‌هایی برای استراحت و بازیابی توان نیاز داشتند. شاهان ایرانی به‌ویژه شاه عباس اول صفوی، بیشتر از مسیر دریایی تجارت ابریشم بهره می‌برد؛ اما کاروانسراهایی برای اسکان مسافران در کنار جاده‌ها برای تجار احداث کرد. بقایای برخی از این کاروانسراها که از عناصر اصلی معماری ایرانی محسوب می‌شوند، هنوز موجود است. بازارهای تاریخی از دیگر یادگارهای جاده ابریشم، مرکز تجارت و مبادله کالا توسط بازرگانان بودند و در شهرهایی مانند تبریز، کرمان، یزد و اصفهان ساخته شدند که راه‌های اصلی جاده ابریشم از کنار آن‌ها عبور می‌کرد.

جاده ابریشم در ایران نیز بعد از دوره صفوی رونق خود را از دست داد. علاوه بر تاثیرات تسلط عثمانی بر قسطنطنیه و سیاست‌های دولت مینگ، عوامل دیگری نیز در زوال تدریجی جاده ابریشم باستانی نقش داشتند. فقدان امنیت، جنگ، راهزنان، ظهور فناوری‌های جدید و تلاش مردم برای تولید کالاها و اقلامی که پیش از آن از طریق جاده ابریشم به کشورهایشان وارد می‌شد، نمونه‌ای از این موارد است.

پیشرفت‌های فناوری و نوآوری‌هایی که در زمینه حمل‌ونقل صورت گرفت، به ساخت وسایل نقلیه مقرون به‌صرفه منجر شد که نقش جاده ابریشم را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داد. همچنین با تولید چای، این محصول به رقیب اصلی ابریشم در دنیا تبدیل شد و ابریشم را از رونق اقتصادی انداخت. از سوی دیگر، سرعت پیشرفت در سیستم‌های حمل‌ونقل و شکل‌گیری صنعت راه‌آهن در اتصال کشورها به یکدیگر دولت‌ها را از جاده ابریشم بی‌نیاز کرد.

علت نام‌گذاری جاده ابریشم

_{منبع عکس: history.com}

معروف‌ترین کالایی که به‌مدت چندین قرن در شبکه راه‌های تجاری بین خاور دور و آفریقا و اروپا تبادل می‌شد «ابریشم» بود. به‌این جهت نام این مسیر به «جاده ابریشم» شهرت یافت. ابریشم در چین و مناطق نزدیک به آن در خاور تولید می‌شد و از گران‌قیمت‌ترین کالاهای مورد مبادله به‌شمار می‌رفت. این جاده علاوه بر امتیازات اقتصادی، نقش موثری در ارتباطات سیاسی و فرهنگی نیز ایفا می‌کرد. اولین کسی که نام جاده ابریشم را به این مسیر تجاری داد را «فردیناند فون ریشتهوفن» (Ferdinand von Richthofen) می‌دانند. این جغرافی‌دان آلمانی در سال ۱۸۷۷ میلادی به‌علت حمل ابریشم از چین به دریای مدیترانه و مناطق دیگر بین مسیر، این نام را برای جاده برگزید.

اهمیت جاده ابریشم در بین امپراتوری‌ها

_{منبع عکس: myfamilytravels.com}

راه ابریشم برای کشورهایی که در مسیر آن قرار داشتند، از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود. دولت‌های چین، ایران و روم جزو دولت‌هایی محسوب می‌شدند که از تجارت جاده ابریشم سود می‌بردند و برای رونق آن نیز تلاش‌های بسیاری می‌کردند.

جاده ابریشم در دوره ساسانی به رونق قابل‌توجهی دست یافت. دولت بیزانس در دوره حکومت ژوستینین اول (Justinian I) تلاش کرد تا تجارت ابریشم را از طریق اقیانوس هند به‌وسیله ملوانان حبشی به‌طور مستقیم به دست آورد؛ اما ایرانیان در بنادر هند از نفوذ فراوان برخوردار بودند و حبشی‌ها توانایی رقابت با ملوانان ایرانی را نداشتند.

خسرو انوشیروان ساسانی در سال ۵۷۰ میلادی با فتح یمن، راه دریای سرخ را بر دولت بیزانس بست. ترک‌های هون که در آن زمان بر آسیای میانه مسلط بودند، قصد تجارت از راه خشکی با بیزانس را داشتند؛ اما برای انجام این کار، نیازمند موافقت شاه ساسانی بودند و انوشیروان هرگز اجازه‌ مذاکره دولت بیزانس با هون‌ها را نمی‌داد. ترک‌ها برای مقابله با ایران، تصمیم به حمله گرفتند؛ اما به‌علت استحکام مرزهای ایران، شکست خوردند. انوشیروان در سال ۵۷۱ میلادی بخش‌های زیادی از سرزمین‌های ترک را فتح کرد و بیزانس را نیز شکست داد.

در سال ۵۸۹ میلادی،‌ در زمان پادشاهی هرمزد چهارم ساسانی، ترکان و بیزانس با هم متحد شدند و به ارمنستان حمله کردند. ساوه شاه، فرمانروای ترکان نیز به ایران حمله کرد. بهرام چوبین با آن‌ها روبه‌رو و بر آن‌ها پیروز شد و با غنیمت‌های بسیار به ایران بازگشت.

ساسانیان در دوره پادشاهی خسروپرویز، ضعیف شدند و سرزمین‌هایی از قلمروی آنان که در مسیر جاده ابریشم قرار داشتند (کاشغر، ختن، فرغانه، تخارستان و سرزمین هپتال‌ها) به تصرف خان‌های ترک درآمدند. به این جهت تجارت ابریشم به دست بازرگانانان سغدی و خوارزمی در منطقه آسیای میانه افتاد.

در جاده ابریشم علاوه بر مبادله کالاهای تجاری، زبان، فرهنگ و باورهای دینی نیز جابه‌جا می‌شدند

ابریشم از محبوب‌ترین کالاهای معامله شده در این جاده بود؛ اما تنها کالای صادراتی مهم از شرق به غرب نبود. تجارت در امتداد کمربند اقتصادی جاده ابریشم شامل میوه، سبزیجات، دام‌ها، چرم، پوست، غلات، اشیای مذهبی، ابزارآلات هنری، سنگ‌های قیمتی و فلزات نیز می‌شد؛ همچنین زبان، فرهنگ، باورهای دینی، فلسفه و علم را نیز دربر می‌گرفت. کالاهایی چون کاغذ و باروت توسط چینی‌ها در دولت هان اختراع شدند که تاثیرات قابل‌توجهی بر ماندگاری فرهنگ و تاریخ سیاسی غرب داشتند.

دولت چین در قرن سوم پیش از میلاد کاغذ را اختراع کرد و استفاده از آن از طریق جاده ابریشم رواج یافت. این صنعت ابتدا در سال ۷۰۰ پیش از میلاد به سمرقند رسید و بعد از آن از طریق بنادر اسلامی سیسیل و اسپانیا به اروپا رفت. ورود کاغذ به اروپا تغییرات صنعتی قابل‌توجهی داشت و برای اولین بار واژه‌های مکتوب را به ارتباطات جمعی اضافه کرد. ادویه‌های غنی شرقی به سرعت در غرب محبوب شدند و به‌تدریج آشپزی را در اروپا تغییر دادند. فنون ساخت شیشه از ایران به شرق چین صادر شد.

مورخان به واردات باروت از طریق مسیر جاده ابریشم به اروپا در دهه ۱۳۰۰ اشاره می‌کنند که برای ساخت توپ در انگلستان به‌کار رفت. منشا باروت به‌طور دقیق شناخته نیست؛ اما بسیاری سابقه آن را به آتش‌بازی در چین می‌رسانند. باروت بر تاریخ سیاسی اروپا تاثیرات فراوانی گذاشت و صادرات آن برای دولت‌های اروپایی که در جنگ از آن استفاده کردند، اهمیت بسیاری داشت.

مسیر جاده ابریشم

_{منبع عکس: thetispersia.com}

جاده ابریشم زمینی

مسیر جاده ابریشم از شهر لویانگ (Luoyang) و سیان (Xian) که جزو پایتخت‌های چین محسوب می‌شدند و نزدیک رودخانه زرد قرار داشتند، آغاز می‌شد و از سمت غرب به لانژو (Lanzhou) می‌رسید. این جاده در دون هوانگ (Don Huang) به دو شاخه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شد.

شاخه شمالی دون هوانگ از طریق هامی (یا قومول) (kumul or Hami)، تورفان (Turpan) و آگسو (Agsu) به کاشغر (Kashgar) می‌رسید و شاخه جنوبی آن از میدان ختن-پارکند (Khten Parkand) به کاشغر متصل می‌شد. مسیر کاشغر از سمرقند به بخارا و از آنجا به مرو می‌رسید. یک مسیر نیز از یارکند در جنوب به بلخ و سپس به مرو می‌رسید. جاده از مسیر مرو به نیشابور و از آنجا به سمنان، دامغان و سپس ری وصل می‌شد. این مسیر با عبور از ری به ساوه، هگمتانه (همدان امروزی)، کنگاور، کرمانشاه و قصر شیرین می‌رسید؛ سپس با ورود به تیسفون به دو شاخه جدید تقسیم می‌شد.

از تیسفون یک شاخه از دورا ارپوس ( Dora Europas در مرز سوریه) به پالمیرا (Palmyra) و از آنجا به انطاکیه در کناره دریای مدیترانه می‌رسید و شاخه دیگر آن نیز از هاترا (Hotra یاالحضر) به نصیبن و از آنجا به حران منتهی می‌شد، سپس به دریای مدیترانه و از آنجا به یونان و روم می‌رسید.

مسیرهای جاده ابریشم برای ساده‌سازی حمل‌ونقل، توزیع و ذخیره کالا طراحی شده بودند

مسیرهای جاده ابریشم شبکه‌ای بزرگ از پست‌های تجاری، معابر استراتژیک و بازارها را تشکیل می‌دادند که برای ساده‌سازی حمل‌ونقل، توزیع و ذخیره کالا و مبادله آن طراحی شده بودند. این مسیرها از انطاکیه در سراسر سوریه به پالمیرا، تیسفون و سلوکیه در رودخانه دجله امتداد می‌یافتند. مسیرهای سلوکیه به‌سمت شرق نیز از روی کوه‌های زاگرس و شهرهای هگمتانه و مرو می‌گذشتند و به افغانستان، شرق مغولستان و چین می‌رسیدند.

جاده ابریشم دریایی

راه ابریشم دریایی، شاخه دیگری از جاده ابریشم بود که تجارت از طریق دریا را ممکن می‌کرد. این جاده از هانوی (Hanoi) به جاکارتا، سنگاپور و کوالالامپور می‌رسید و از طریق تنگه مالاکا (Malacca) و کلمبو (Colombo) در سریلانکا به جنوب هند، و سپس به ماله (Male)، پایتخت مالدیو می‌رسید. این راه دریایی با عبور از مومباسای (Mombasa) در شرق آفریقا به جیبوتی (Djibouti) و دریای سرخ منتهی می‌شد. بعد از عبور از دریای سرخ به کانال سوئز، از آنجا به دریای مدیترانه و حیفا (Haifa) و سپس به استانبول می‌رسید. از استانبول به آتن وصل می‌شد و از طریق بنادر آزاد بین‌المللی به اروپای مرکزی و دریای شمال منتهی می‌شد.

مسیرهای فرعی این جاده از بنادر خلیج فارس می‌گذشتند و به رودخانه‌های دجله و فرات منتهی می‌شدند و از آنجا به بنادری در امتداد دریای مدیترانه می‌رسیدند که کالاها را به شهرهای سراسر امپراتوری روم و قاره اروپا ارسال می‌کردند.

جاده ابریشم در ایران

_{منبع عکس: samatrans.ir}

جاده ابریشم در مسیر اصلی و مسیرهای فرعی خود از ایران می‌گذشت و ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای تجاری مسیر آن، نقش ترانزیت (واسطه) را داشت. مهم‌ترین قسمت راه ابریشم، از نوار ساحلی ایران از گرگان و شهرهای گیلان می‌گذشت و از همان سمت از ایران خارج می‌شد. شهرهای دیگری که در مسیر اصلی و فرعی راه ابریشم قرار داشتند شهرهای سرخس، مشهد، نیشابور، سبزوار، شاهرود، بسطام، ساری، سمنان، کاشان، ری، الموت، قزوین، زنجان، همدان، بیستون، کرمانشاه، سنندج، تکاب، کندوان، تبریز، میانه، کلیبر و چالدران بودند.

جاده ابریشم در شهر قزوین به دو شاخه تقسیم می‌شد؛ یک شاخه آن در جهت شمال غرب، از شهرهای سراب، تبریز و خوی می‌گذشت و از آنجا در بیرون از مرزهای ایران امتداد می‌یافت؛ راه دیگر در جهت غرب با گذر از شهرهای همدان و کرمانشاه، از ایران خارج می‌شد.

راه‌های فرعی دیگری نیز در ایران بود که از طریق خلیج فارس به کشورهای دیگر متصل می‌شد؛ اما مهم‌ترین مسیر فرعی جاده ابریشم در ایران، راهی بود که از ری به اصفهان، شیراز و بوشهر می‌رفت و سپس از راه دریایی ابریشم از ایران خارج می‌شد. این مسیر شهرهای بندرعباس، بندر بوشهر و مرزهای استان سیستان و بلوچستان امروزی را تحت پوشش خود قرار می‌داد.

کتیبه‌هایی در مسیر جاده ابریشم در ایران به‌جای مانده است که نشان‌دهنده اهمیت آن هستند

برخی گمان می‌کنند جاده شوش که به جاده سلطنتی معروف است و با طول ۲,۴۰۰ کیلومتر شوش را به سارد وصل می‌کرد، بخشی از جاده ابریشم بود؛ در حالی که این جاده ۳۰۰ سال پیش از تاسیس جاده ابریشم، در زمان داریوش اول هخامنشی ساخته شد. ایرانیان جاده سلطنتی را گسترش دادند و مسیرهای کوچکتری به آن اضافه کردند که بین‌النهرین را به شبه‌قاره هند و شمال آفریقا متصل می‌کرد. اسکندر مقدونی، فرمانروای پادشاهی یونان باستان، سلطه خود را بر ایران، از طریق جاده سلطنتی گسترش داد و در نهایت بخش‌هایی از آن با جاده ابریشم ادغام شد.

جاده ابریشم در شاهنامه فردوسی

ایران از کشورهای کلیدی محسوب می‌شد که در مسیر راه ابریشم باستانی قرار داشت. محتوای بیشتر داستان‌های شاهنامه فردوسی به روابط ایران (جنگ، صلح یا تجارت) با اقوام و کشورهایی اختصاص دارد که در مسیر جاده ابریشم بوده‌اند که چین، ترکستان و دیگر اقوام ساکن در آسیای میانه نمونه‌هایی از این دست هستند. فردوسی به تولید ابریشم در ایران اشاره می‌کند. به گفته او، مرغوبیت ابریشمی که در ایران تولید می‌شد، به حدی بوده است که ملکه چین برای دوخت لباس‌های خود از آن استفاده می‌کرد.

زبان فارسی که فردوسی آن را پاس داشت نیز از طریق راه ابریشم به دیگر سرزمین‌ها منتقل شد و مردم کشورهای دیگر با آن آشنا شدند. کشورهای حوزه زبان پارسی در آسیای میانه که بخش اصلی جغرافیای شاهنامه را در بر می‌گیرند، کشورهایی هستند که در مسیر جاده ابریشم قرار داشتند.

همایشی بین‌المللی با عنوان «شاهنامه در امتداد جاده ابریشم» در ۲۴ اردیبهشت سال ۱۳۹۸ دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد که در آن علاوه بر جنبه‌های اقتصادی جاده ابریشم، بر ویژگی‌های آن در انتقال فرهنگ و زبان تاکید شد. در این همایش علاوه بر تایید ایران به‌عنوان نقطه اتصالات فرهنگی در جاده ابریشم، همکاری کشورهای واقع در مسیر جاده ابریشم به‌عنوان یک اتحادیه، در اولویت قرار گرفت.

مشهورترین مسافران جاده ابریشم

_{منبع عکس: tasteiran.net}

جاده ابریشم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباطی بین‌المللی عهد باستان، مسافران و کاوش‌گران بسیاری به خود دیده است که به‌ترتیب سال سفر در زیر به آن‌ها اشاره شده است:

ژانگ چیان (Zhang Qian): او خواجه دربار امپراتور «وو» و اولین کسی بود که به فرمان امپراتور درباره سرزمین‌های غرب امپراتوری تحقیق کرد. ژانگ در سال ۱۳۸ پیش از میلاد اطلاعات خود را به امپراتور داد و امپراتور با حمله به اقوام ساکن غرب چین، راه ارتباط با غرب را گشود.
گان یینگ (Gan Ying): اولین فرستاده چین از کاشغر به تا-تسین (شرق روم) در سال ۹۷ بعد از میلاد بود. او در سفر خود از میان کوه‌های پامیر به پارت سفر کرد، ساحل خلیج فارس را دید و از شهرهای نزدیک به نجف در عراق نیز بازدید کرد.
شوان زانگ (Xuanzang): محقق، مترجم، راهب و جهانگرد بودایی-چینی قرن هفتم میلادی که به‌عنوان هيوئن تسانگ نیز شناخته می‌شود. او برای یادگیری آموزه‌های بودایی و جمع‌آوری دست‌نوشته‌های بودا در سال ۶۲۹ میلادی از مسیر جاده ابریشم به هند سفر کرد و ۱۶ سال از عمر خود را برای تحقیق درباره بودیسم در هندوستان گذراند.
سعد بن ابی‌وقاص: سعد بن ابی‌وقاص، عموی مادر پیامبر اسلام و دیپلمات و مبلغ معروف آن عصر، اسلام را در سال ۶۳۶ و دوره امپراتور گائوزونگ (Gaozong) از دودمان تانگ، به چین برد. او هچنین خبر پیامبری حضرت محمد (ع) را از طریق جاده ابریشم به کوفه در عراق رسانید و بعد از سقوط ساسانیان فرماندار کوفه شد.
هوی چائو (Hwi Chao): هوی چائو، راهب کره‌ای ساکن چین بود که سال ۷۱۳ تا ۷۴۱ میلادی در سفر بود. او از راه دریایی ابریشم به هند رفت، در راه سفر از ایران و افغانستان نیز بازدید کرد و هنگام بازگشت از طریق کشمیر، کابل و پامیر وارد سین کیانگ شد.
جمال‌الدین بخاری: جمال‌الدین دانشمند و منجم اهل بخارا بود که در سال ۱۲۵۰ میلادی به دستور هلاکو برای تاسیس رصدخانه از طریق جاده ابریشم به چین رفت؛ اما موفق به ساخت آن نشد. او دفتری برای پیش‌بینی‌های نجومی در پکن راه‌اندازی کرد. جمال‌الدین همچنین گاهشماری بر اساس دوره‌های ۱۰٬۰۰۰ برای قوبیلای قاآن طراحی کرد.
مارکوپولو (Marco Polo): مارکوپولو تاجر و جهانگرد ونیزی بود که برای سفر از ایتالیا به چین از جاده ابریشم استفاده کرد. این جاده در آن زمان (۱۲۷۵ میلادی) تحت کنترل امپراتوری مغولستان بود. پیش از او نیز پدر و عموی مارکو از مسیر جاده ابریشم سفر کرده بودند. مارکوپولو به‌همراه خانواده خود از راه خشکی به کاخ تابستانی قوبلای قآآن (Kublai Khan)، امپراتور مغول، در شانگدو (Shangdu) رفت و مدت ۲۴ سال از عمر خود را در آسیا گذراند و برای دربار قوبلای قاآن کار کرد. مارکو در سال ۱۲۹۵ میلادی با زوال امپراتوری مغول به ونیز بازگشت. حاصل سفرهای او در کتاب «سفرنامه مارکوپولو» مکتوب و ماندگار شد.
ابن‌بطوطه (Ibn Battuta): شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن بطوطه، جهانگرد مسلمان معروف در سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۵۴ میلادی به اوراسیا و سراسر آفریقای شمالی مسافرت کرد. او یکی از معروف‌ترین مسافران جاده ابریشم بود.
جیوانی د مارینیولی (Giovanni de Marignolli): او اهل فلورانس و از جهانگردان ایتالیا بود که مامور شد به‌عنوان نماینده پاپ بندکیت دوازدهم در سال ۱۳۳۹ به چین برود. او از اورگنج در جنوب دریای آرال به هامی در شمال تکله‌مکان (Taklimakan) و از آنجا به پکن و شانگدو رفت؛ سپس در سال ۱۳۴۲ بعد از سه سال از راه هرمز به وطن بازگشت.

نقشه جاده ابریشم

_{منبع عکس: chinadiscovery.com}

جاده ابریشم جدید

جاده ابریشم جدید، با هدف اتصال کشورهای جنوب شرقی آسیا به غرب در سوم اکتبر سال ۲۰۱۳ تاسیس شد. این جاده قاره آسیا را از طریق راه‌هروها، سرپل‌های دریایی، پل‌های زمینی و شبکه‌ای از نیروگاه‌های ویژه، به اروپا و بخش‌هایی از آفریقا متصل می‌کند. جاده ابریشم فرصت‌های اقتصادی چین را به‌عنوان یکی از ابرقدرت‌های اقتصادی دنیا گسترش می‌دهد. این جاده امکانات جدیدی در اختیار دولت‌ها قرار داد تا تجارت خود از طریق اروپا، آفریقا و آسیا را توسعه ببخشند. چین با حمایت اروپا، تسلط بر این جاده را به دست گرفت.

نام «جاده ابریشم جدید» برای توصیف چندین پروژه زیرساختی بزرگ به کار می‌رود که به‌دنبال گسترش حمل‌ونقل از طریق مسیرهای تجاری تاریخی هستند؛ از جمله شناخته شده‌ترین آن‌ها پل زمینی اوراسیا و جاده چین است که با نام ابتکار کمربند و جاده (Belt and Road Initiative) معرفی می‌شود؛ گذرگاهی بین قاره‌ای که چین را به آسیای جنوب شرقی، جنوب آسیا، آسیای مرکزی، روسیه و اروپا از طریق زمینی متصل می‌کند و مناطق ساحلی چین را از طریق راه ابریشم دریایی به یکدیگر پیوند می‌دهد.

_{منبع عکس: silkroadbriefing.com}

جاده باستانی ابریشم یکی از مهم‌ترین شاه‌راه‌های تجاری دنیا بود که شرق را به غرب و اروپا متصل می‌کرد. این جاده امروزه کارایی ندارد و به‌علت پیشرفت جوامع و رشد صنعت، از رونق بازرگانی افتاده است؛ اما از باقی‌مانده‌های آن به‌عنوان میراث باستانی کشورها یاد می‌شود و قابلیت جذب گردشگر بسیار را دارد. اگر شما هم درباره جاده ابریشم نظری دارید، آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.