تپه شهداد کرمان، شهری در دل کویر

ایران بهشت باستان شناسی دنیا است. سرزمینی که مردمان سخت‌کوشش حتی در دل کویر هم تمدن برپا کرده‌اند. شاید تصور این موضوع سخت باشد که روزگاری در پنج هزار سال پیش در  نزدیکی کویر لوت شهری وجود داشت که از رونق و آبادانی برخوردار بود. این شهر دیر زمانی نقش بسیار مهمی در حیات و اقتصاد مردمان باستان و مناطق همجوار ایران ایفا کرده است. مردمان این شهر تنها به کشاورزی متکی نبودند و به فعالیت‌های صنعتی، تولیدی و صادارات هم می‌پرداختند. این شهر باستانی در استان کرمان قرار دارد و اکنون به تپه‌ی شهداد معروف است. با کجارو در سفر به شهداد همراه باشید.

شهر شهداد

شهداد شهری پنج هزار ساله و متعلق به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد است که در حاشیه‌ی غربی دشت لوت و در استان کرمان قرار دارد. این تپه در دو کیلومتری شهر امروزی شهداد واقع است و ۱۷۰ هکتار وسعت دارد. این شهر باستانی به دورانی از زندگی بشر تعلق دارد که به عصر مفرغ یا برنز معروف است و از مراکز بزرگ و شهری ایران در این دوران محسوب می‌شود. شهداد در روزگار خود از مراکز شهرنشینی شرق ایران بوده و حتی روند اقتصادی و سیاسی منطقه‌ی پیرامونی خود را کنترل می‌کرد. در سال ۱۳۴۶ خورشیدی هیئتی از مؤسسه‌ی جغرافیایی دانشگاه تهران به سرپرستی دکتر احمد مستوفی برای پژوهش‌هایی در دشت لوت به این منطقه آمدند. این هیئت در حین کار خود متوجه پراکندگی قطعات سفال در سطح تپه شدند و به اداره‌ی باستان‌شناسی وقت گزارش دادند. کاوش‌های باستان‌شناختی در این تپه از سال ۱۳۴۷ خورشیدی و زیر نظر مرکز باستان‌شناسی آغاز شد.

_{منبع عکس: iranatlas.info}

علی حاکمی تا سال ۱۳۵۵ هفت فصل در این تپه به کاوش پرداخت و بعد از وی سرپرستی هئیت به میرعابدین کابلی واگذار شد. در همین سال تیمی از باستان‌شناسان ایتالیایی در طی پنج روز با هدف مشخص کردن دوره‌های فرهنگی شهداد و یافتن بخش‌های صنعتی به بررسی این شهر پرداختند. آخرین فصل پژوهش‌های علمی شهداد را نصیر اسکندری در سال ۱۳۹۵ به منظور تعیین عرصه و حریم آن انجام داده است. بر اساس دهه‌ها تحقیقات صورت گرفته، این شهر عصر مفرغی دشت لوت دارای ارتباطات فرهنگی با مناطق مختلف بوده است. این مناطق شامل: محوطه‌های جنوب شرق ایران (حوزه‌های فرهنگی سیستان، هلیل رود، بمپور)، مناطق مختلف خاور نزدیک، بین‌النهرین، جنوب غرب ایران، آسیای مرکزی، دره‌ی سند، جنوب خلیج فارس و... است.

شغل مردمان شهداد

_{منبع عکس: iranatlas.info}

در شهداد به دلیل مناسب نبودن شرایط و محدودیت زمین‌ها برای کشاورزی، فعالیت‌های صنعتی و تولیدات آن از رونق بالایی برخوردار بوده و بخش مهمی از اقتصاد مردمان این شهر را تشکیل می‌داده است. نزدیکی معادن مس که در فاصله‌ی ۸ - ۱۵۰ کیلومتری شهداد قرار دارند نیز به این نوع کارها کمک کرده است. در این شهر کارگاه‌های فلزکاری وجود داشته که از چهار مجموعه ساختمانی تشکیل شده و از آن‌ها کوره‌های ذوب فلز، قالب‌های ریخته‌گری، ابزار و آلات مرتبط با ذوب فلز و سرباره‌های فلزی به‌ دست‌ آمده است.

از گورستان شهداد ظروف سنگی‌ای یافت شده که نوع سنگ‌های آن نشان می‌دهد این ظروف در کارگاه‌هایی که در شهر بودند تولید شده است. شواهدی دیگری بر این کار پیدا شدن ضایعات، مواد خام و ابزارآلات مرتبط است. پژوهش‌های صورت گرفته نشان می‌دهد تجارت بخش عمده‌ی فعالیت‌های اقتصادی مردمان شهداد را تشکیل ‌می‌داد. این جامعه‌ی عصر مفرغی با جوامع دیگر مانند بمپور و موهنجودارو در ارتباط بوده‌اند و به تجارت با آن‌ها پرداخته و کالاهای خود مانند مهره‌های نیمه قیمتی و ... را صادر می‌کردند. در این منطقه سنگ لاجورد و فیروزه وجود ندارد، شهدادی‌ها این سنگ‌ها را با واسطه از کوه‌های بدخشان در افغانستان وارد می‌کردند و بعد از پرداخت و ساختن اشیای تزئینی آن‌ها را به بین‌النهرین و سایر مناطق صادر می‌کردند.

کشفیات شهداد

_{منبع عکس: iranatlas.info}

گورستان‌ها، مراکز صنعتی، محله‌های کشاورزان، جواهرسازان و ... بخش‌های مختلف شهر شهداد را تشکیل ‌می‌دهند. مهم‌ترین یافته‌های شهداد از گورستان آن به دست آمده است. اشیای پیدا شده در داخل قبور گورستان نیز نشان دهنده ثروت ساکنان شهداد است. ظروف سفالی، سنگی از جنس کلوریت، مرمر و صابونی، اشیای تزئینی، زیورآلات ساخته شده از سنگ‌های نیمه قیمتی مانند، فیروزه، لاجورد و عقیق در قالب دست‌بندها، گردن‌بند، بیش از ۷۰۰ شی فلزی مثل ظرف‌ها، سنجاق‌ها، مهرهای مشبک فلزی، مجسمه‌های گلی انسان از جمله یافته‌های این تپه‌ی پیش از تاریخی است.

پلاک شهداد

_{منبع عکس: iranatlas.info}

یکی از یافته‌های مهم شهداد پلاکی فلزی است که به‌عنوان قدیمی‌ترین پرچم جهان معروف شده و از گورستان این شهر و از گور شماره‌ی ۱۱۴ به دست آمده است. این شی ۱۲۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و دارای میله‌ای است که به یک پایه‌ی سنگی منتهی می‌شود و در قسمت بالای آن یک پرنده قرار دارد. روی این پلاک تصویر افرادی مشاهده می‌شود که در حال اجرای مراسمی هستند.

موزاییک شهداد

یکی از کشفیات مهم شهداد به دست آمدن یکی از قدیمی‌ترین و شاید قدیمی‌ترین موزاییک‌های جهان است. این موزاییک سال‌ها پیش در کاوش‌های علی حاکمی یافت شد و در حال حاضر در موزه ملی نگهداری می‌شود.

_{منبع عکس: ایسنا}

ماکت‌های شهداد

یکی دیگر از یافته‌های جالب شهر باستانی شهداد که تا کنون از هیچ محوطه‌ی عصر مفرغی در ایران نمونه‌ای از آن‌ها دیده نشده، ماکت‌های خانه است که از بخش گورستان شهر پیدا شده و جزو اشیای تدفینی به‌شمار می‌روند. این ماکت‌های مکعبی شکل که از ۳۳ گور به‌‌ دست‌ آمده‌اند، از گل و سنگ ساخته شده‌اند و بین ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر ارتفاع دارند. علی حاکمی یکی از کاوشگران این شهر، این یافته را نمادی از معابد می‌داند.

اثری از خط

روی لبه‌ی ظرفی سفالی که از گور شماره‌ی ۰۳۰ کشف شده است شواهد خط به دست آمده است. علی حاکمی ابتدا این نوشته را خط آغاز ایلامی معرفی کرد و آن را قابل مقایسه با نمونه‌های مربوط به اواخر هزاره‌ی چهارم و اوایل هزاره پنجم پیش از میلاد که در تپه یحیی، شهرسوخته، سیلک و ملیان یافت شده دانست؛ اما این نمونه، خطی ایلامی است که در زمان حکومت پوزور اینشوشیناک، شاه اوان از سلسله‌ی ایلامی‌ها در قرن ۲۱ پیش از میلاد مورد استفاده بوده که مشابه آن در جیرفت نیز مشاهده شده است.

گورستان شهداد

بیشترین کاوش‌های شهداد در بخش گورستان آن انجام شده و از این بخش ۳۸۳ گور و حدود چهار هزار شی تدفینی به دست آمده است. مردمان شهداد مردگان خود را در قبرهای انفرادای دفن و بر اساس شواهد پارچه‌های یافت شده احتمالا با لباس دفن می‌کردند. در برخی موارد فرد متوفی و اشیای تدفین با حصیر پوشانده شده است. در نمونه‌هایی نیز متوفی را روی سکوی خشتی قرار داده و اشیا را در اطراف آن چیده‌اند. از این گورستان تنها گور شماره ۱۸۷، یک گور خانوادگی است که از دو گور به هم چسبیده تشکیل شده که از یکی مجسمه گلی مذکر و دیگری مجسمه گلی مؤنث پیدا شده است. در برخی از قبور نیز بقایای سبد پیدا شده که ظرف مواد غذایی برای مرده بوده است. یافته‌های گورها نشان‌ می‌دهند که شاید این گورستان به افراد ممتاز جامعه شهداد تعلق دارد.

_{منبع عکس: factsanddetails.com}

خاموشی شهداد

هر تمدنی روزی در اوج شکوه و عظمت خود است و روزی به افول می‌گراید. تمدن شهداد که روزگاری از هزاره‌‌ی سوم پیش از میلاد بر پهنه‌ی کویر لوت می‌درخشید و در اواسط همین هزاره شکوفایی خود را سپری می‌کرد، در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد به دلایل طبیعی منطقه خاموش می‌شود. حتی در زمان حاضر نیز شرایط کویری منطقه و فرسایش بادی موجب پوشیده شدن سطح محوطه می‌شود. احتمال می‌رود سیلابی عظیم عامل فروپاشی این شهر شده باشد؛ البته بعد از فروپاشی شهداد در این زمان تداوم استقرار و سکونت وجود داشته، اما مانند قبل نبوده است؛ به‌گونه‌ای که ارتباطات فرهنگی این شهر با فرهنگ‌های حوزه‌ی هلیل رود، سیستان و بلوچستان و سایر مناطق کم می‌شود.

شهداد در موزه

_{منبع عکس: ایرنا}

از موزه‌هایی که می‌توانید در آن سراغی از آثار و اشیای شهر باستانی شهداد را بگیرید موزه‌ی ملی ایران در تهران و موزه‌ی باستان‌شناسی هرندی در شهر کرمان است. تعدادی از ویترین‌های این موزه‌‌ها جلوه‌ی اندکی از شکوه شهداد را در معرض نمایش قرار داده‌اند. پرچم و موازییک یافته شده از شهداد در موزه ملی ایران، ظرف‌های سفالی، سنگی، فلزی (مفرغ) و زیور آلات در موزه‌ی هرندی از جمله این اشیا هستند.

دسترسی به شهداد

دیدن تپه‌های باستانی علاقه‌مندان خاص خود را دارد. برای بازدید از این شهر باستانی به استان کرمان بروید و در دو کیلومتری شهرِ کلوت‌های زیبا، شهداد، از این محوطه دیدن کنید. این تپه امروزه با گسترش شهرنشینی در داخل بافت شهر قرار دارد و دسترسی به آن راحت است. قبل از بازدید و بردن تورهای مسافرتی با میراث فرهنگی شهر هماهنگ کنید تا بتوانید از اطلاعات و راهنمایی کارشناسان استفاده کنید.

دیدنی‌های دیگر شهداد

نمی‌شود به شهری کویری و باستانی سفر کرد و از کویر و کلوت‌های زیبایی چون کلوت شهداد دیدن نکرد. پیشنهاد می‌کنیم در کنار بازدید از جاذبه‌های تاریخی این شهر، به جاهای دیدنی شهداد به ویژه کلوت و دریاچه فصلی که با شهر حدود ۴۰ کیلومتر فاصله دارد سر بزنید. این دریاچه در فصل بارندگی پر آب است و تا فرودین‌ماه بهترین زمان دیدن آن می‌باشد.

اقامت در شهداد

در شهداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی متعدد و دو اکوکمپ وجود دارد که در سفر به این شهر و کرمان می‌توانید شب را در بنایی سنتی و زیبا سپری کنید.

احترام به جاذبه‌های تاریخی و طبیعی

دیدن مناطق تاریخی، بکر و طبیعی مثل بیابان‌ها و کویرها برای هر فردی لذت‌بخش است. برای آنکه این لذت‌بخشی تداوم داشته باشد و نسل‌های آینده نیز از آن بهره‌مند شوند به آن‌ها احترام بگذاریم و در حفظ و نگهداری‌شان کوشا باشیم.

عکس‌های زبیای خود را از این محوطه‌ی باستانی با کجارو به اشتراک بگذارید.