گیاهان دارویی استان قزوین

طبق آخرین آمارهای منتشر شده حتی در کشورهایی که از نظر پزشکی مدرن در سطح بسیار بالایی قرار دارند، هر روزه بر تعداد افرادی که به استفاده از داروهای گیاهی روی می‌آورند افزوده می‌شود. کشور ایران نیز برای تولید و استفاده از داروهای گیاهی، امتیازات ویژه‌ای دارد. ایران در کنار چین، هند، اندونزی، برمه، تایلند و مالزی، یکی از هفت کشور آسیایی است که بیشترین تنوع گیاهان دارویی را دارد. از طرفی دیگر، طب سنتی ایران، یکی از کامل‌ترین علوم در حوزه‌ی گیاه‌شناسی در درمان بیماری‌ها است.

استان قزوین، به‌دلیل قرار گرفتن در دامنه‌های سرسبز رشته‌کوه البرز از یک سو و شروع رشته‌ کوه‌های منفرد مرکزی ایران در آن از سوی دیگر، جزو استان‌های کوهستانی ایران به شمار می‌رود. در استان قزوین، قسمت‌های شمالی، غربی و جنوبی، همگی مناطق کوهستانی هستند و تنها مناطق بخش مرکزی و قسمت شرقی آن فاقد بلندی و به‌شکل دشت هستند. استان قزوین به‌دلیل قرار گرفتن در انتهای منطقه‌ اقلیمی معتدل خزری، از شمال از لحاظ گونه‌های گیاهی بسیار غنی است. جنگل‌های طبیعی قسمت‌های شمالی استان، جزء مناطق دارای امتیاز در این زمینه هستند.

این جنگل‌ها خود از تنوع اقلیمی ویژه‌ای برخوردار هستند؛ بخشی از آن‌ها جزو اقلیم معتدل کوهپایه‌ای هستند و قسمت‌هایی از جنگل‌ها در اقلیم مرطوب گرمسیری قرار دارند. از دیگر دلایلی که تنوع گیاهی را در این استان به وجود آورده است، بارندگی‌های متوسط رو به زیاد است که باعث شده حتی منطقه‌ی هموار این استان، یعنی دشت قزوین هم دارای تنوع گیاهی ویژه‌ای باشد. جنگل‌ها و مراتع استان قزوین با توجه به تنوع گیاهی خود، گیاهان دارویی فراوانی را در خود جای داده‌اند؛ گیاهان دارویی ویژه‌ی مناطق جنگلی، گیاهان دارویی مخصوص کوهستان‌ها و گیاهان دارویی بومی مناطق خشک که در ادامه با برخی از این گیاهان دارویی آشنا می‌شویم.

گیاهی است از خانواده‌ی نعناع که قدمت استفاده از آن به یونان باستان و امپراتوری روم باز می‌گردد. برگ‌هایش برخلاف نعناع، کرک‌دار هستند و بریدگی‌های کناری‌شان کمتر از برگ نعناع است. این برگ‌ها که نسبت به برگ‌های نعناع کشیده‌تر هستند در قسمت پایین گیاه بزرگ‌تر‌اند و هرچه به رأس گیاه نزدیکتر می‌شوند، اندازه‌ی آن‌ها کوچک‌تر می‌شود. گل‌های پونه در بالای محور ساقه‌هایش و به‌صورت مجتمع در کنار یکدیگر قرار دارند و به رنگ بنفش هستند. گیاه پونه بوی تندتری نسبت به نعناع دارد و در برخی مناطق، اهالی آن را برای دفع حیوانات گزنده‌ای چون مار و حشرات موذی مصرف می‌کنند. اسانس پونه در صنعت عطرسازی نیز استفاده می‌شود. این گیاه مصارف غذایی دارد و علاوه بر اینکه در پخت برخی از غذاها و شیرینی‌ها و تهیه‌ی نوشیدنی‌ها از آن استفاده می‌شود، به‌عنوان ادویه نیز کاربرد دارد. نعناع و پونه فقط در مشخصات ظاهری با هم تفاوت ندارند بلکه ترکیبات شیمیایی آن‌ها نیز با هم متفاوت است. پونه از مواد مغذی بیشتری نسبت به نعناع برخوردار است به‌عنوان مثال، سه برابر نعناع پتاسیم، ۸ برابر نعناع کلسیم و چهار برابر آن منیزیم دارد. یکی دیگر از امتیازات پونه نسبت به نعناع این است که سدیم کمتری دارد و برای کسانی که فشار خون بالا دارند، گزینه‌ی مناسب‌تری است. پونه‌ی کوهی، طبیعت گرم و خشک دارد و در طب سنتی به‌عنوان مسکن و آرام‌ بخشی قوی شناخته می‌شود. دم‌ کرده‌ی پونه، بادشکن و ضد نفخ است و در رفع مشکلات گوارشی و درمان انواع سرما خوردگی کاربرد دارد. این دمنوش گیاهی، علاوه بر تسکین دردهای دوره‌ی قاعدگی، عادت بانوان را نیز تنظیم می‌کند. پونه خواص ضد میکروبی دارد و جایگزین بسیار مناسبی برای آنتی‌بیوتیک‌های شیمیایی است. استعمال خارجی پونه، درد سیاتیک و درد مفاصل ناشی از نقرس را تسکین می‌دهد و ورم‌های ناشی از سرمازدگی را رفع می‌کند. مصرف این گیاه دارویی در پیشگیری از گرفتگی عروق و پوکی استخوان موثر است. طبق تحقیقات جدید گیاه‌شناسی، پونه دارای ظرفیت آنتی‌ اکسیدانی بسیار زیادی است. ظرفیت آنتی‌ اکسیدانی پونه ۴۱ بار بیشتر از سیب درختی، ۳۰ بار بیشتر از سیب‌زمینی و ۱۲ بار بیشتر از پرتقال است. با توجه به این ویژگی، مصرف پونه به‌منظور پیشگیری از سرطان و همین طور کند کردن روند پیشرفت آن، به‌ویژه در سرطان سینه بسیار موثر است.

گیاهی است شبیه به آویشن که ساقه‌های بلندتر و برگ‌های کمتری نسبت به آویشن دارد. برگ‌های آن تقریبا بدون دم‌برگ، باریک و نوک‌ تیز هستند و کرک‌های بسیار ریزی دارند. این برگ‌های نرم، به‌صورت متقابل در امتداد ساقه‌ها قرار گرفته‌اند. گل‌های مرزه‌ی کوهی، کوچک و سفید رنگ هستند و در کنار برگ‌ها روی ساقه‌ی گیاه می‌شکفند. این گیاه کوهی هم به‌صورت سبزی خوراکی (خام یا پخته) استفاده می‌شود و هم به‌عنوان ادویه کاربرد دارد. مرزه‌ی کوهی، طبیعت گرم و خشک دارد و به‌عنوان ضدعفونی‌کننده‌ای قوی برای دفع باکتری‌ها استفاده می‌شود. این سبزی کوهی معده را تقویت می‌کند، موجب تسهیل در هضم غذا می‌شود، ضد نفخ است و در درمان اسهال کاربرد دارد. مصرف این گیاه به افرادی که از فشار خون یا چربی خون بالا رنج می‌برند و همچنین به مبتلایان به دیابت توصیه می‌شود. جویدن برگ‌های تازه‌ی مرزه‌ی کوهی، درد دندان را تسکین می‌دهد. ترکیب مرزه‌ی کوهی با ماست، دل‌ دردهای کهنه را درمان می‌کند. استعمال خارجی این گیاه در درمان حساسیت‌های پوستی مفید است.

این گیاه در واقع نوعی گون است که ابعاد بسیار بزرگی (بزرگ‌تر از یک گوسفند) دارد و در ارتفاعات بالا رشد می‌کند. انشعابات متراکم این گیاه روی خاک به‌شکل پشته‌ای نیم‌کروی است که با توجه به‌اندازه‌ی منحصربه‌فردش، توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. این گیاه، برگ‌های سوزنی شکل با مقطع سه‌ گوش دارد و گل ‌آذین‌های متعدد آن از سنبلچه‌های فراوان تشکیل شده است. گل‌های این گیاه معمولا آبی‌ رنگ هستند اما در برخی مناطق، رنگ سفید آن‌ها نیز دیده شده است. زنبورهای عسل به شهد گل‌های این نوع گون تمایل زیادی نشان می‌دهند و در فصل گل‌دهی، پشته‌ی این گیاه، محل تجمع زنبورهای عسل است. مصرف مستمر این نوع عسل، در وعده‌ی صبحانه برای افراد مبتلا به کم‌ خونی بسیار مفید است. دم‌ کرده‌ی گل این گیاه، سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند و سبب تنظیم عملکرد دستگاه‌های مختلف بدن می‌شود. این دم‌نوش انرژی‌زا خواص ضد ویروسی دارد و به هنگام سرما خوردگی در بهبود عفونت‌های دستگاه تنفسی بسیار موثر است. مصرف منظم این دم‌ کرده، کلسترول خون را تنظیم می‌کند و با تسریع گردش خون باعث کاهش خستگی می‌شود. در طب سنتی چین، این گیاه را عامل محافظت بدن از عوامل بیماری‌زا معرفی می‌کنند و مصرف آن را در تقویت مغز استخوان موثر می‌دانند. تحقیقات انجام شده روی ریشه‌ی گیاه گون، نشان می‌دهد که ریشه‌ی این گیاه، اثر ویژه‌ای بر تقویت سیستم ایمنی بدن می‌گذارد. در این تحقیقات با انجام آزمایش‌های متفاوت، نقش ریشه‌ی این گیاه در کاهش عوارض جانبی شیمی‌ درمانی و همین طور مهار رشد تومورها به اثبات رسیده است.

این گیاه که با نام ترتیزک آبی شناخته می‌شود در گویش محلی به بولاغ‌اوتی مشهور است. ساقه‌های خزنده و برگ‌های کوچک به رنگ سبز تیره دارد و گل‌های کوچک آن خوشه‌ای و به رنگ سفید هستند. این گیاه که مزه‌ی تندی دارد، به‌عنوان سبزی خوراکی هم به‌صورت خام مصرف می‌شود و هم پخته‌ی آن در تهیه‌ی نوعی آش کاربرد دارد. علف چشمه، مقدار قابل توجهی آهن، کلسیم، ید، اسید فولیک و ویتامین ث را در خود جای داده است. آهن قابل جذب آن از اسفناج بیشتر است، کلسیم بیشتری نسبت به شیر دارد و نسبت به پرتقال، از ویتامین ث بیشتری برخوردار است. با توجه به مقدار ویتامین ث موجود در علف چشمه، مصرف این گیاه در درمان عارضه‌های ناشی از کمبود این ویتامین موثر است. مقادیر فراوان آهن و کلسیم آن باعث می‌شود تا مصرفش برای مبتلایان به کم‌ خونی مفید باشد. مقدار بالای ید در آن، فعالیت غده‌ی تیروئید را بهبود می‌بخشد و گزینه‌ی مناسبی برای درمان کم‌ کاری تیروئید به شمار می‌رود. اسیدهای گوارشی موجود در آن به هضم غذا کمک می‌کند و به همین جهت، استفاده از آن به‌عنوان سبزی خوراکی در کنار غذاها، توصیه می‌شود. از نظر طب سنتی، طبع علف چشمه، گرم و تر است و جوشانده‌ی آن درد قلب را تسکین می‌دهد. اگر این سبزی به‌شکل خام مصرف شود، قند خون را کاهش می‌دهد و خاصیت شیر افزایی نیز دارد. استعمال خارجی مخلوط آب علف چشمه با عسل در درمان لکه‌های پوستی به وجود آمده در اثر آفتاب‌زدگی و جوش بسیار موثر است. مصرف این سبزی، با جلوگیری از رشد سرطان و کاهش اثر مخرب سرطان بر گلبول‌های سفید، نقش مهمی در بهبودی مبتلایان به سرطان به‌ویژه سرطان ریه دارد.

این گیاه در مناطق کوهستانی معتدل رشد می‌کند و برگ‌های ترش‌ مزه‌ای دارد که به‌عنوان سبزی خوراکی در پخت غذا از آن استفاده می‌شود. برگ‌های ترشک کشیده و پهن هستند و دمبرگ‌های بلندی دارند. گل‌های کوچک و سبز رنگ این گیاه، به‌شکل خوشه‌ای متراکم در امتداد قسمت فوقانی شاخه‌ی گل‌دهنده قرار دارد. این گیاه، تخم‌های کوچک براق به رنگ سیاه و ریشه‌ای ضخیم و منشعب دارد که سطح بیرونی‌اش قرمز رنگ و سطح داخلی آن زرد رنگ است. این سبزی ترش‌مزه دارای مقادیر فراوانی آهن، کلسیم و ویتامین ث است. ترشک، طبیعت سرد و تر دارد، کبد را خنک می‌کند، خون‌ ساز است و خون را تصفیه می‌کند. مصرف این گیاه باعث پاک‌سازی دستگاه گوارش می‌شود، غذا را هضم می‌کند و اشتها را افزایش می‌دهد. از جوشانده‌ی برگ‌ها و دانه‌های ترشک به‌صورت موضعی در درمان دمل‌ها استفاده می‌شود. دانه‌های کوبیده شده‌ی این گیاه به‌عنوان مسکن در رفع درد مفاصل کاربرد دارند.

این گیاه که با نام علف مار شناخته می‌شود، بوته‌ای است با شاخه‌های بلند و باریک که عمر طولانی دارد و عمر آن در برخی مناطق تا سی سال گزارش شده است. شاخه‌های کهنسال آن، بی‌برگ هستند و شاخه‌های جوانش، برگ‌های مدور کوچکی دارند که به دمبرگ‌های بسیار کوتاهی متصل هستند. ریشه‌ی این گیاه، بسیار بلند و محکم است و پوست کلفتی دارد. این گیاه، گل‌های بزرگی به رنگ سفید یا صورتی دارد که با دو ویژگی قابل شناسایی هستند؛ یکی گلبرگ‌های بزرگ و دیگری پرچم‌هایی به رنگ بنفش روشن یا سفید که هم تعداد زیاد و هم میوه‌ی بلندی دارند. میوه‌ی کورگل، که به هندوانه‌ی کوهی معروف است، میوه‌ای است بیضی‌ شکل به رنگ سبز که روی آن خطوط موازی به رنگ زرد روشن وجود دارد. این میوه که هنگام رسیدن قرمز رنگ می‌شود، پر از دانه‌های کوچک است. استفاده از این میوه در یونان باستان رایج بوده است. امروزه نیز هندوانه‌ی کوهی مصارف متعددی دارد؛ به‌صورت تازه مصرف می‌شود، در تهیه‌ی انواع سالادها و غذاها کاربرد دارد و از میوه‌ی نارس آن بعد از تلخی‌زدایی، در تهیه‌ی ترشی استفاده می‌شود. میوه‌ی کورگل، طبع گرم و تر دارد و طبع ریشه‌ی آن که اثرات درمانی بیشتری دارد، گرم و خشک است. ابوعلی سینا، پوست ریشه‌ی این گیاه را پاک‌کننده‌ی طحال، دافع سموم بدن و از بین ‌برنده‌ی اخلاط معرفی می‌کند. ریشه‌ی گیاه کورگل، اثر ضد میکروبی و ضد التهابی دارد و در درمان بواسیر مؤثر است. استفاده از این ریشه نقش مهمی در بهبودی امراض سیستم عصبی ناشی از افزایش رطوبت‌ها و سردی دارد. استعمال خارجی این ریشه، ورم مفاصل را رفع می‌کند، تسکین‌دهنده‌ی دردهای مفصلی است و در درمان سیاتیک و نقرس مؤثر است. علاوه بر ریشه‌ی این گیاه، جوانه‌های نشکفته‌ی آن نیز خاصیت دارویی دارند. این جوانه‌ها نیرو بخش هستند و ضعف عمومی بدن را درمان می‌کنند. میوه‌ی کورگل یا همان هندوانه‌ی کوهی نیز خواص دارویی فراوانی دارد که به آن‌ها اشاره می‌کنیم: ضدعفونی کردن کلیه و روده و دفع انگل دستگاه گوارش، بالا بردن مقاومت بدن در برابر سرما خوردگی، جلوگیری از انسداد مجاری و گرفتگی عروق، تقویت کبد، ضد روماتیسم، ضد نفخ، قاعده‌آور.

درختچه‌ای کوچک است که ارتفاع آن از ۴ متر بیشتر نمی‌شود. برگ‌های بیضی‌ شکل و نوک‌ تیز آن، کناره‌های صافی دارند. در کنار این برگ‌ها، خارهای قوی و نوک‌ تیزی روی شاخه‌ها قرار گرفته‌اند. گل‌های این درختچه زرد رنگ هستند، میوه‌ی نارس آن سبز مایل به زرد است و میوه‌ی رسیده‌اش رنگ قهوه‌ای دارد. ریشه، برگ و میوه‌ی این درختچه، خاصیت دارویی دارد. جوشانده‌ی ریشه و برگ آن، اسهال را درمان می‌کند. میوه‌ی سیاه‌تلو اثر معجزه‌ آسایی در کاهش قند خون دارد. مصرف این میوه میزان کلسترول در خون را کاهش می‌دهد و فشار خون را تنظیم می‌کند. میوه‌ی سیاه‌تلو، ادرار آور است و اسید اوریک و اوره را دفع می‌کند.

این درخت جنگلی که ارتفاع کمی دارد، با نام زالزالک وحشی شناخته می‌شود. این درخت، برگ‌هایی دندانه‌دار با تقسیمات کم‌ عمق، گل‌هایی خوشه‌ای به رنگ سفید یا صورتی و تیِغ‌های بلندی روی شاخه‌هایش دارد. از شاخه‌های بسیار محکم آن در برخی مناطق برای ساخت دسته‌ی ابزارآلات کشاورزی مانند تبر، بیل و... استفاده می‌شود. میوه‌ی ولیک که اندازه‌ی بسیار کوچکی دارد و بیشتر حجم آن را دانه تشکیل می‌دهد، وقتی نارس است رنگ سبز دارد و رسیده‌ی آن، سیاه‌ رنگ یا سرخ‌ رنگ می‌شود. به‌دلیل همین تفاوت رنگ، درخت ولیک در گویش محلی به دو نوع سیاه‌ولیک و سرخ‌ولیک تقسیم می‌شود. سیاه‌ولیک ترش‌مزه است ولی سرخ‌ولیک طعم ویژه‌ای ندارد البته نسبت به سیاه‌ولیک از خواص دارویی بیشتری برخوردار است. در برخی مناطق از این میوه‌ی پاییزی مربایی می‌پزند که بسیار پرطرفدار است. طبیعت این میوه، سرد و خشک است و نوع سرخ آن، معده را تقویت می‌کند و مفتح شریان‌ها است. این میوه در درمان سوءهاضمه بسیار مؤثر است. دم‌ کرده‌ی گل‌های درخت ولیک، ضد اسپاسم است و ورم آئورت را درمان می‌کند. مصرف این دم‌‌نوش در مداوای اختلالات عصبی و ضعف قلب مفید است. پوست درخت ولیک نیز خاصیت دارویی دارد و از جوشانده‌ی آن برای درمان تب استفاده می‌شود.

درختچه‌ای کوتاه قد است که در مناطق کوهستانی رشد می‌کند و شاخه‌های تیغ‌دار دارد. شاخه‌های جوانش به رنگ قهوه‌ای هستند و شاخه‌های کهنسال آن، رنگ خاکستری دارند. برگ‌های بیضی‌ شکل این درختچه، رگبرگ‌های مشبکی دارد که بر سطح فوقانی برگ‌ها کاملا مشخص هستند. این درختچه، گل‌ آذینی خوشه‌ای دارد که گل‌های کوچک آن زرد رنگ هستند. میوه‌ی این گیاه، میوه‌ای بیضی‌ شکل با رنگ آلبالویی تیره است و طعم ترشی دارد. البته نوع دیگری از زرشک وحشی هم در مناطق کوهستانی می‌روید که با نام‌های زرشک سیاه و زرشک زالزالکی شناخته می‌شود. میوه‌ی این نوع زرشک که در میان مردم به زرشک آب‌گیری معروف است، بزرگ‌تر از زرشک وحشی قرمز است و هسته‌ی بزرگی دارد. زرشک سیاه، پس از قرمز شدن دوباره تغییر رنگ می‌دهد و وقتی که به‌صورت کامل می‌رسد، رنگ بنفش متمایل به آبی دارد. علاوه بر برگ، گل و میوه‌ی زرشک وحشی، ریشه‌ی آن که با نام آئرخیس شناخته می‌شود نیز خواص دارویی دارد. در مصر باستان از میوه‌ی این درختچه که طبیعت سرد و خشک دارد برای درمان طاعون استفاده می‌کردند. زرشک وحشی، حرارت کبد و معده را کاهش می‌دهد، کبد را پاک می‌کند، باز کننده‌ی انسداد مجاری و تصفیه‌ کننده‌ خون است. مصرف این میوه در درمان انواع عفونت‌های دستگاه گوارش مؤثر است. زرشک وحشی قند خون را کنترل می‌کند و موجب کارکرد بهتر انسولین در بدن می‌شود و به همین جهت میوه‌ی مناسبی برای بیماران دیابتی است. برگ‌های این درختچه اسهال‌های مزمن را درمان می‌کند و در درمان بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین ث مؤثر است. جویدن برگ زرشک وحشی باعث استحکام دندان‌ها و لثه می‌شود و دم‌ کرده‌ی آن گلودرد را درمان می‌کند. ریشه‌ی این درختچه، سنگ مثانه را دفع می‌کند، سوزش ادرار را برطرف می‌کند، در معالجه‌ی بواسیر مفید است و در رفع یبوست کاربرد دارد. این ریشه‌ی پرخاصیت، تقویت‌کننده‌ی کبد، کاهش‌دهنده‌ی فشار خون و تنظیم‌کننده‌ی ضربان قلب است. همچنین از این ریشه در درمان واریس، یرقان و ورم طحال نیز استفاده می‌شود.

این درختچه که با نام بادام خارآلود نیز شناخته می‌شود، گونه‌ای از بادام وحشی است که تنها در ایران رشد می‌کند. این گیاه نسبت به کم‌ آبی بسیار مقاوم است و در شرایط نامساعد هم از رشد خوبی برخوردار است. این درختچه شاخه‌های خاردار پرتعدادی دارد که ابتدا قهوه‌ای رنگ هستند و به مرور زمان خاکستری رنگ می‌شوند. تنگرس برگ‌های بیضی‌ شکل و باریک با رأسی نوک‌تیز دارد و گل‌هایش سفید است. سطح بیرونی میوه‌ی این درختچه به رنگ قهوه‌ای روشن است و کرک‌های بسیار کوتاهی آن را پوشانده‌اند. هسته‌ی سفید رنگ این نوع بادام، تلخ است و به همین جهت، بیشتر، از روغن آن استفاده می‌شود. البته این هسته‌ی تلخ‌ مزه بعد از شیرین کردن به‌عنوان تنقلات مصرف خوراکی هم دارد. این نوع بادام کوهی طبیعت گرم و خشک دارد و در درمان میگرن و ورم ریه مؤثر است؛ اگر با عسل مصرف شود، کبد و طحال را پاک می‌کند و اگر با شیره‌ی انگور مصرف شود، درمان‌ کننده‌ی ناراحتی‌های کلیه و دفع‌ کننده‌ی سنگ آن است. از روغن این بادام برای درمان زخم‌های کهنه و التیام آسیب‌های پوستی استفاده می‌شود. خواص دارویی تنگرس فقط مربوط به میوه‌ی آن نیست بلکه صمغ این درختچه هم که با نام «زدو» شناخته می‌شود، خواص دارویی دارد. رنگ این صمغ به محل رشد درختچه بستگی دارد. در مناطق گرمسیری رنگ روشن‌تری دارد و رنگ آن در مناطق سردسیر، تیره‌تر است و به همین دلیل زدو در رنگ‌های زرد، نارنجی و قرمز دیده می‌شود. این صمغ مصارف صنعتی دارد و از آن در صنایع نساجی، کاغذسازی، تولید محصولات آرایشی و بهداشتی و داروسازی استفاده می‌شود. خواص دارویی زدو عبارت‌اند از: افزایش اشتها، تسکین درد دندان، رفع اخلاط سینه و دفع سنگ مثانه.