مدرسه غیاثیه شرفیه؛ اولین مدرسه قم
در متون ثبت شده‌ی تاریخی که متعلق به اوایل و اواسط دوران اسلامی است، از سه مناره در شهر قم که به پامنارهای قم شهرت دارد، سخن به میان آمده است. این مناره‌ها امروزه جزء آثار تاریخی و گردشگری شهر محسوب می‌شود که یکی از آن‌ها «منار میدان کهنه»، متعلق به اواخر قرن سوم هجری قمری (سال ۲۹۱ هجری قمری) و دو منار دیگر در سردر «مدرسهی غیاثیه»، قرار دارد که پیشینه‌ی ساخت آن به قرن نهم هجری قمری بازمی‌گردد.
پامنار مسجد سبزوار
پامنار به محله‌ها، مساجد و آبادی‌هایی گفته می‌شود که در مجاورت و در کنار مناره یا گلدسته قرار گرفته و به همین دلیل به پامنار شهرت یافته است. در واقع پامنارها، ساختمان‌هایی شبیه برج با ارتفاعی بسیار است که در دوران مختلف با کاربری متفاوت مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این میراث ارزشمند کشور، در محله‌ای به نام «میدان کهنه»، در فاصله‌ای بین محله‌ی «چهارمردان» و «مسجد جامع» این شهرستان قرار دارد که متاسفانه بر اثر گذشت زمان و وقوع حوادث طبیعی از جمله سیل، تنها بخش کوچکی از آن‌ها برجای مانده و بخش زیادی از آن از بین رفته است. جالب است بدانید که مورخان به دو مناره‌ا‌ی در قم که گویا یکی از آن‌ها در سال ۴۴۷ هجری در خارج از شهر قم به همت «میر ابوالفضل عرقی» و دیگری به دست «کمال‌الدین ثابت وزیر» در سال ۵۲۷ هجری و در داخل شهر ساخته شده است، اشاره کرده‌اند. این در حالی است که «فیض»، معتقد بود که این دو منار هرگز وجود نداشته است مگر اینکه منظور از این منارها، همان دو مناره‌ی سردر مدرسهی غیاثیه باشد.
سردر و مناره‌های مدرسه، تنها اثر به‌جای مانده‌ی یک مدرسهی بزرگ و کهن از سال ۸۳۰ هجری قمری است
به گفته‌ی باستان‌شناسان و متون ثبت شده‌ی تاریخی، به نظر می‌رسد که سردر و مناره‌های مدرسه غیاثیه، تنها آثار برجای مانده از یک مدرسهی بسیار بزرگ است که تاریخ ساخت آن به سال ۸۳۰ هجری قمری بازمی‌گردد. هرچند از این مدرسهی وسیع جز همین مناره‌ها و سردر چیزی باقی نمانده است، اما در وصف تزیینات گچی و هنر استفاده‌ی تلفیقی از آجر و کاشی در مناره‌های آن، در بسیاری از متون تاریخی سخن‌ها به میان آمده است. «شرفیه»، نام دیگری است که مولف کتاب «گنجینه‌ی آثار قم»، این مدرسهی تاریخی را به آن خوانده، چراکه وی معتقد است مدرسه به فرمان «شرف‌الدین ابوطاهر بن علی قمی»، از وزرای پادشاه سلجوقی زمانی که برای اداره‌ی امور عراق به شهر قم عزیمت کرده بود، ساخته شده و وی تاریخ ۵۴۷ هجری قمری را که مقارن با نیمه‌ی نخست قرن ششم هجری قمری است، زمان ساخت آن عنوان کرده است.
این در حالی است که طرحی از مناره‌های سردر مدرسه غیاثیه وجود دارد که بسیار قدیمی است و در واقع می‌توان آن را قدیمی‌ترین تصاویر مناره‌های سردر مدرسهی غیاثیه عنوان کرد که توسط «مادام دیولافوا»، در سال ۱۸۸۱ میلادی از بخش شمال غربی ساختمان ارائه شده و به وضوح می‌توان وسعت و شکوه عمارت را در مقایسه با خانه‌های اطراف مشاهده کرد. البته مادام دیولافوا در این عکس از این مناره‌ها با عنوان «مناره‌های مسجد ویرانه‌ای در قم»، یاد کرده است.
پس از وی «دونالد ویلبر»، در سال ۱۹۴۳ میلادی از این بنا دیدن کرده و آن را با «سردر مدرسهی نظامیه‌ی ابرقو»، مورد قیاس قرار داده است. هرچند او نیز تنها بخشی از مدرسه که قسمت شرقی و ایوان ورودی را شامل می‌شود، عکسبرداری کرده و به‌عنوان تصویر ثبت شده از این اثر تاریخی ارائه کرده است.
وقف حمام مقابل مدرسه توسط غیاث‌الدین رضوی به آستان قدس رضوی، باعث شهرت مدرسه به غیاثیه شده است
اما دلیل شهرت این مدرسه، وجود حمامی است تاریخی در مقابل ساختمان مدرسه که توسط «غیاث‌الدین رضوی»، سرکشیک آستان قدس رضوی به آستان وقف شده است. ایشان در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی اقدام به این مهم کرد و از این پس مدرسه به این نام شهرت یافت. سردر مدرسه دارای ارتفاعی بالغ بر ۱۲ متر است و دهانه‌ی آن ۷ متر و عرض آن نیز ۴ متر است که سازندگان آن را به‌سمت مشرق احداث کرده‌اند. همچنین در طرفین سردر مدرسه دو طاق‌نما ساخته شده است که هرکدام از این دو طاق‌نما روی پایه‌های بیرونی ایوان قرار گرفته که یکی در پایین و دیگری در بالای ایوان مشاهده می‌شود.
این مدرسه دارای دو مناره نیز است که به پامنارهای قدیمی قم شهرت دارد. این مناره‌ها در بالای سردر مدرسه قرار دارد و هرکدام دارای ارتفاعی برابر با ۲۵ متر از سطح زمین و ۱۳ متر از سطح پشت بام و ۲ متر و ۲۰ سانتی‌متر قطر است. آجر پوششی است که سازندگان مدرسه از آن برای نمای مناره‌ها استفاده کرده‌اند که از پایین مناره تا گلوگاه به‌صورت شطرنجی لوزی و در ۱۹ ردیف، اجرا شده است. این پوشش آجری با طرحی از کاشی فیروزه‌ای در بین لوزی‌ها در کمرگاه و نیز گلوگاه هر دو مناره زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
همچنین در بالای مناره تزیینات کاشی خشتی به‌صورت کتیبه‌ای زیبا، جلوه‌ای دیدنی را در این بخش از مدرسهی غیاثیه ایجاد کرده است. همچنین در قسمت بالای کتیبه، نقش آجر چینی دگرگون شده و پس از اجرا در چند ردیف، هنر مقرنس‌کاری آن هم به‌صورت کنگره در قسمت بالای مناره‌ها، زیبا و تماشایی کار شده است. متاسفانه بخشی از این مناره، بر اثر زلزله‌ای که سال‌ها پیش اتفاق افتاد، از بین رفت و تخریب شد، ولی به همت سازمان میراث فرهنگی استان قم مورد بازسازی قرار گرفت.
مدرسهی غیاثیه در دوران گذشته، بزرگ‌ترین مدرسهی شهر قم محسوب می‌شد
مدرسهی غیاثیه که روزگاری از آن به‌عنوان وسیع‌ترین مدرسهی واقع در قم یاد می‌شد، در گذشته دارای مسجدی نیز بود که در قسمت پایین صحن آن، سردابی (زیرزمین)، برای آسایش طلبه‌ها و علاقه‌مندان به علم‌اندوزی در فصل تابستان، ساخته شده بود. گفته می‌شود که این سرداب بسیار زیبا، وسیع و باشکوه بود. از اسناد تاریخی چنین استنباط می‌شود که با گذشت زمان در پیرامون مدرسهی غیاثیه، قیصریه (بازار) و چهارسوق قم، احداث شده است و همین امر سبب شد تا سردر ورودی مدرسه در قسمت بازار شرقی قرار بگیرد. از قسمت مقصوره‌ی مسجد، دری به‌سمت قیصریه گشوده می‌شد و بخشی از فضای جنوبی مدرسه، با خیابان آذر ادغام شده یا به بیانی ساده‌تر، بخشی از خیابان آذر شده بود. متاسفانه همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، مدرسهی غیاثیه به‌دلایل مختلف آسیب‌های جدی به خود دیده است که می‌توان به سیل سال ۱۰۴۵ هجری قمری اشاره کرد که شهر قم را دربر گرفت و باعث ویران شدن بخش اعظمی از مدرسه شد. از این واقعه‌ی هولناک طبیعی، تنها سردر و دو مناره‌ی مسجد باقی مانده است که به پامنارهای قم شهرت یافته و در فاصله‌‌ی کمی از میدان کهنه دیگر پامنار واقع در قم، قرار دارد.
امروزه تنها یک کتیبه در مسجد باقی مانده است که در بالای مناره‌ی جنوبی قرار دارد و با توجه به تاریخ حک شده روی آن‌ها که دقیقا عبارت «فی سنه ثلاثین و ثمانمائه» را نشان می‌دهد، حاکی از ساخت آن در دوران تیموریان است. البته نباید از این موضوع غافل شد که با توجه به مضامین آیات کتیبه‌های خشتی عصر تیموری، این احتمال وجود دارد، ممکن است کتیبه‌ی بنا نه‌تنها بعدا به این اثر تاریخی متصل نشده باشد، بلکه در واقع تاریخ اصلی احداث بنا را ذکر کند که برای دریافت پاسخی صحیح، نیازمند تحقیقات و پژوهش‌های باستان‌شناسی جامع است.
اکنون این اثر ارزشمند تاریخی در ۱۲ مهرماه سال ۱۳۷۷ خورشیدی با شماره‌ی ۲۱۲۹، به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده است.