گیاهان دارویی خراسان

نام علمی: Crocus sativus

ویژگی‌های ظاهری: گیاهی کوچک به ارتفاع ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متربا برگ‌هایی دراز و باریک است. گل‌های زعفران بسیار زیبا، به رنگ بنفش، دارای ۶ گلبرگ، ۳ پرچم و یک مادگی سه شاخه به رنگ قرمز مایل به نارنجی است. قسمت مورد استفاده این گیاه همین کلاله سه شاخه است.

بدون ‌شک نام زعفران همراه با نام خراسان در ذهن ایرانی‌ها نقش بسته است. کشت این گیاه که عمدتا آن را متعلق به خراسان جنوبی می‌دانند، در شهرستان‌های دولت آباد حیدریه، نیشابور، سبزوار و... و استان‌های فارس، کرمان و لرستان نیز وجود دارد. زعفران آرام‌بخش است و به‌عنوان داروی ضد افسردگی و فرح بخش از آن بهره می‌گیرند؛ ازاین‌رو دارویی کاربردی در پیشگیری از آلزایمر و پارکیسون است، اشتها آور و ضد اسپاسم است و در درمان معده‌ درد، بیماری آسم، بیماری‌های پوستی، درمان کم خونی، رفع نفخ شکم، رفع بیماری‌های لثه و درمان یرقان مفید است. از دیگر خواص مهم زعفران می‌توان به کاهندگی فشار خون و تقویت کننده حافظه اشاره کرد. گیاه رغفران در پیشگیری از سرطان و بیماری‌های قلبی موثر است.

نام علمی: Astragalus spp

ویژگی‌های ظاهری: گیاهی تا ارتفاع ۷۵ سانتی‌متر با ساقه‌هایی به رنگ بنفش تیره با گل‌هایی به رنگ سفید، ارغوانی و گاهی آبی که در برابر خشکی مقاوم و دارای بویی تند است. ۲۰ نوع گون شناخته شده در ایران وجود دارد که اکثر این‌گونه‌ها سمی هستند.

گون که در طب چینی جایگاه خاصی دارد، باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود. این گیاه در درمان سرماخوردگی، پیشگیری از دیابت و ضدعفونی کردن دستگاه مجاری ادرار موثر است. گون سرشار از آنتی اکسیدان است؛ بنابراین در مقابله با رادیکال‌های آزاد می‌تواند بسیار موثر واقع شود (رادیکال‌های آزاد موجب پیری و آسیب رساندن به سلول‌ها می‌شوند). گیاه گون کاهنده فشار خون است و ریشه آن در درمان سرطان سینه و ریه موثر است.

هشدار: مصرف بیش از حد باعث آسیب رساندن به سیستم ایمنی بدن می‌شود و استفاده از آن برای افراد مبتلا به بیماری لوپوس یا بیماری‌های خود ایمنی ممنوع است. منع مصرف در دوران بارداری. استفاده با دستور پزشک.

توجه: شهد گون به‌دلیل اینکه طی فرایند انجام شده توسط زنبورعسل، به عسل طبیعی گون تبدیل می‌شود، منع مصرف خود گیاه گون را ندارد.

نام علمی: Astraglus gossypinus

ویژگی‌های ظاهری: ماده‌ای صمغی شکل که بر اثر خراش درساقه‌ی چند نوع گیاه گون به وجود می‌آید، همان کتیرا است. ظاهر این ماده به نوع خراش ایجاد شده بر سطح ساقه بستگی دارد و به رنگ سفید یا سفید مایل به زرد و بدون بو است که مخلوط آن با آب ماده‌ای شبیه ژل موسیلاژی (لعابی چسبنده) را به ما خواهد داد.

کتیرا از قرن ۱۷ در آلمان به‌عنوان داروی برطرف کننده التهاب چشم و بیماری‌های پلک مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از مخلوط کردن پودر کتیرا با بادام و نشاسته ماده‌ای معجزه آور برای درمان چاقی به دست می‌آید. در درمان سالک مفید است (مخلوط آن با گل شب بو). از دیگر خواص درمانی کتیرا به رفع سرفه، قاطع خونریزی، رفع زخم‌های ریه وگرفتگی صدا (ترکیب با شیر بز تازه) می‌توان اشاره کرد. اغلب با مالیدن مخلوط کتیرا به سر خود مانع از شقه شدن آن ( موخوره) می‌شوند.

نام علمی: Cuminum cyminum

ویژگی‌های ظاهری: گیاه دانه‌ی زیره شبیه به بوته‌ی هویج با ارتفاعی حدود ۵۰ سانتی‌متر است. میوه‌ی این گیاه که همان زیره است و اغلب ما از آن به‌عنوان دانه یاد می‌کنیم، هلالی شکل و حدود ۲ میلی‌متر است. زیره با نوع سبز و سیاه به بازار عرضه می‌شود. تفاوت ظاهری زیره‌ی سبز با زیره‌ی سیاه مسلما بعد از رنگ سبزش، حجیم تربودن آن است. زیره‌ی سیاه باریک‌تر است و عطر بیشتری دارد.

در گیاهان دارویی استان کرمان به زیره‌ی سیاه (معروف به زیره‌ی کرمانی) و خواص آن اشاره کردیم. سقط کننده، بی حس کننده، ضد باکتری، ضد تومور، تقویت کننده نیروی جنسی، قابض، ادرار آور، تقویت کننده‌ی معده وهضم کننده غذا، مقوی رحم، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، ضد صفرا، شیرافزا، فتودرماتیت یک، التیام دهنده‌ی زخم‌ها و ضدعفونی‌کننده است.

توجه: ترکیبات این دو گیاه متفاوت است و دلیل تفاوت بوی زیره‌ی سبز و زیره‌ی سیاه نیز همین است. بنابراین اثرات دارویی این دو گیاه متفاوت است و طبیعتا میزان مصرف آن‌ها نیز یکسان نخواهد بود.

نام علمی: Dorema ammoniacum

ویژگی‌های ظاهری: براثر تیغ زدن بر ساقه‌ی گیاهی به همین نام، صمغی حاصل می‌شود که به آن وشا می‌گویند.

وشا مقوی، خلط آور و قاعده آور است. درساخت دارویی برای درمان بسیاری از بیماری‌ها چون برونشیت، تنگی نفس و آسم، از این گیاه بهره می‌گیرند. کندل یا وشا دارویی مناسب برای تسکین کمردرد و سیاتیک است.

هشدار: مصرف بی‌اندازه آن سبب آسیب به کلیه و معده می‌شود.

نام علمی: Anemone

ویژگی‌های ظاهری: این گیاه که متعلق به دسته‌ی آلاله‌ها است، اکثرا با شقایق اشتباه گرفته می‌شود. شقایق نعمانی در ایران به لاله‌ی کوهی مشهور و قرمز رنگ است.

این گیاه به‌دلیل داشتن خواص تخدیری مسکن بسیار خوبی برای دردهای سیاتیک و مفاصل است. ضد سرفه است و برای رفع بی‌خوابی موثر است. استشمام شقایق نعمانی خون بینی را بند می‌آورد و همچنین برای تسکین دردهای شقیقه ومشکلات تنفسی کارآمد است.

نام علمی: Ziziphora cliniopodiodes

ویژگی‌های ظاهری: گیاهی از خانواده نعنا و اغلب به‌صورت بوته‌هایی پرساقه، انبوه، به رنگ سبز یا سبز مایل به خاکستری با ارتفاع ۱۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است. برگ‌های این گیاه بیضی شکل و بدن کرک است. گل‌ها به رنگ صورتی، سفید یا ارغوانی، مجتمع و توده‌ای شکل است.

گیاه کاکوتی را اغلب به‌عنوان طعم دهنده برای ماست و دوغ استفاده می‌کنند. بعضی از خواص این گیاه شبیه به آویشن است. ضد سرماخورگی، ضد باکتری، خلط آور و ضدعفونی‌کننده مجاری تنفسی و روده است. در درمان اختلالات گوارشی، اسهال و دل پیچه از این گیاه بهره می‌گیرند. برای درمان تب مالت بسیار مفید و تقویت کننده نیروی جنسی آقایان است. کاکوتی قاعده آور و مقوی معده است و روی جذب آهن غذا تاثیر منفی ندارد.

نام علمی: Hymenocraterplatystegius RECH.F

ویژگی‌های ظاهری: گیاهی پر شاخ و برگ و بوته‌ای از خانواده نعناع است. اروانه در زمان گل دهی ظاهری بسیار زیبا دارد. اروانه دارای برگ‌هایی پهن با حاشیه‌ای دندانه‌ای و گل‌هایی به رنگ سفید مایل به بنفش است.

گیاه اروانه به تقویت کننده قلب معروف است. ارونه یا اروانه در استحکام لثه‌ها و تسکین دردها نقش عمده‌ای دارد و سردرد را کاهش می‌دهد. این گیاه ضد اسپاسم را در خواص آرام‌بخش با بادر نجبویه برابر می‌دانند.

نام علمی: Capparis spinosa L

ویژگی‌های ظاهری: گیاهی درختچه‌ای و خاردار با ساقه‌هایی پوشیده از کرک، برگ‌هایی تخم مرغی شکل و کرک‌دار است. گل‌های این گیاه بزرگ و معطر با تعداد زیادی پرچم میله‌ بلند به رنگ بنفش مایل به سفید است که در اردیبهشت تا خرداد ماه نمایان می‌شود. میوه‌ی علف مار گوشت ‌دار، بیضی شکل و به رنگ سبز است که کم کم به قرمز متمایل می‌شود.

علف مار را با چندین نام می‌شناسند که از آن جمله می‌توان به کبر، لگجی و لیجین اشاره کرد. از میوه‌ی خاروک یا همان علف مار بعد از تلخی زدایی ترشی تهیه می‌کنند. این گیاه جزء جدا نشدنی آشپزی ایتالیایی است و در انواع سس پاستا از آن استفاده می‌شود. در پزشکی یونان این گیاه کاربرد ویژه‌ای دارد. پوست این گیاه معرق، نرم کننده سینه، ضد سرفه و آرام کننده حملات آسم است. در درمان فلجی و بیماری‌های عصبی که به‌علت رطوبت و سردی پدید آمده است، بسیار موثر است. ادرار آور و قاعده آور است و نیروی جنسی را افزایش می‌دهد.

نام علمی: Ferula gummosa

ویژگی‌های ظاهری: گیاهی به ارتفاع ۱ تا ۴ متر با ریشه‌ای غده‌ای، برگ‌هایی به رنگ سبز مایل به خاکستری و پوشیده از کرک است. ارتفاع برگ‌های آن ۲ ۰ تا ۳۰ سانتی‌متر بوده و دارای بویی خاص است (برگ ها در ابتدا باریک و ضخیم هستند).

از این گیاه در درمان بیشتر بیماری‌های پوستی کمک می‌گیرند. باریجه در درمان خراش‌های پوستی، التهابات پوستی، سوختگی‌ها، زخم‌های سطحی و حتی سرطان پوست نقش موثری دارد. از دیگر خواص باریجه می‌توان به خرد کردن سنگ مثانه و کلیه، تسکین درد رحم و قاعده آوری اشاره کرد. از باریجه همچنین برای خارج کردن جنین مرده از رحم استفاده می‌‌شود.

نام علمی: Solanum nigrum

ویژگی‌های ظاهری: میوه‌ی این گیاه ابتدا سبز است و بعد به رنگ قرمز و سیاه متمایل می‌‌شود. این میوه‌ به انگور روباه نیز معروف است.

تاجریزی گیاهی ضد تب، آرام‌بخش، بند آورنده خون، ضد آسم و سرفه، ضد روماتیسم، مسکن، ملین و خواب آور است. خوردن میوه‌ی رسیده‌ی آن کمک خوبی برای درمان یبوست است. برگ‌ها و سر شاخه‌های سمی این گیاه اغلب در استعمال خارجی پر کاربرد است و برای تسکین کوفتگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر برگ‌های تازه‌ی این گیاه را له کنید، به شما در درمان سوختگی ناشی از آتش، زخم آبله و تسکین دردهای روماتیسمی کمک خواهد کرد.

هشدار: این گیاه به‌دلیل وجود سولانین باید به مقدار کم و در بازه‌ی زمانی کوتاه مصرف شود. سولانین یک ماده‌ی سمی است و در سر شاخه‌های گل‌دار و برگ‌های این گیاه بیشتر وجود دارد.

نام علمی: Citrullus colocynthis

ویژگی‌های ظاهری: گیاهی با دم‌برگ‌هایی سه گوش، کرکدار و گل‌هایی زرد رنگ است. میوها‌ی این گیاه کروی، زرد رنگ، تلخ مزه و دانه‌دار است.

به‌دلیل وجود عصاره‌ی کوکور بیتاسین در این گیاه، مصرف آن به بیماران دیابتی توصیه می‌شود. ضد ویروس، ضد سرطان و ضد میکروب است. روغن این گیاه آنتی بیوتیک، جهت تسکین دردهای سیاتیک، مفصل و نقرس کارآمد خواهد بود.

از دیگر خواص هندوانه‌ی ابولجهل درمان بیماری صرع، کاهش چربی خون، قاعده‌آوری، پادزهر سم عقرب و مار، درمان خارش پوست، درمان سردرد و درد شقیقه است. این گیاه مسهلی بسیار قوی و در درمان سفید شدن مو کارآمد است. برای جلوگیری از سکته مغزی از این گیاه استفاده‌ می‌شود.

هشدار: به‌دلیل وجود ماده‌ی سمی مصرف خودسرانه این گیاه باعث عوارضی مثل درد معده، اسهال یا اسهال خونی، استفراغ، نبض ضعیف، ضعف، غش، اختلالات حسی، گیجی، هذیان، اختلالات گردش خون، التهاب حاد کولون و اگزمای پوستی می‌شود.

مصرف این گیاه در دوران بارداری بدون شک موجب سقط شدن جنین می‌شود و در دوران شیر دهی به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود.

مصرف هم‌زمان این دارو با داروهای دیابت موجب افت ناگهانی قند خون و کاهش شدید آن می‌شود.

توجه: استفاده ی خودسرانه‌ی این گیاه منجر به مرگ نیز شده است.