توس

توس یکی از شهرهای تاریخی و مشهور استان خراسان رضوی است. شهر توس که نامش بیش از همه چیز یاد فردوسی را در ذهن تداعی می‌کند در آبان ماه سال ۱۳۷۵ با تمامی ارگ و بارو به شماره ۱۷۵۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

شهر توس در ۳۵ کیلومتری شمال غرب مشهد قرار دارد.وسعت شهر توس را در حدود ۱۶۵۰۰ کیلومتر دانسته‌اند. 

این شهر به دلیل قرار گرفتن در کنار کشف‌رود شهری حاصلخیز محسوب می‌شود که دارای تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد و مرطوب است.

سابقه تاریخی شهر توس به عهد باستان می‌رسد. برخی سابقه شهر و ساخت آن را به جمشید پیشدادی نسبت داده‌اند. در اوستا نام شهر توس با عنوان «اورو» آمده نام توس را می‌توان در بین منابع عصر ساسانی دید 

فردوسی کشته شدن یزدگرد اول ساسانی را در شهر توس گزارش می‌دهد. شهر توس پس از اسلام شهری است که فردوسی و شعرای دیگر در آن مطرح بوده‌اند. شهر طوس در کتابهای جغرافیایی دوره اسلامی از مجموعه چندین آبادی تشکیل شده است. این شهر بعدها با قرار دادن حرم امام رضا در دل خود دارای اهمیت بیشتری شد. شهر نیشابور در دوره‌های بعد از توس پیشی گرفت و دارای رونق بسیار شد. رونق نیشابور بر شهر توس سایه افکند و توس از دایره رقابت خارج شد. در دوره حمله مغول به شرق ایران و خراسان، شهر توس هم از آسیب به دور نماند و با حمله تولوی پسر چنگیز ویران شد. توس در حمله به شهر دچار قتل عام‌های بسیار شد. در دوره‌های بعد شهر بازسازی شد و با مشهد یک نام را به خود اختصاص دادند. با اهمیت یافتن نام مشهد به عنوان یک شهر مذهبی، شهر توس تحت‌الشعاع قرار گرفت و مشهد پایتخت خراسان شد.

گویش مردم شهر توس همان گویش مشهدی است. این گویش دارای خویشاوندی با لهجه هراتی است. امروزه می‌توان گویش مشهدی را بازمانده لهجه توس قدیم دانست. شاهنامه فردوسی را می‌توان بزرگترین میراث لهجه توس قدیم دانست که دارای ارزش فراوان است. بنابراین می‌توان گویش شهر توس را بازمانده فارسی دری که همان فارسی درباری و گویش دربار بوده است دانست.اکثر مردم شهر توس مسلمان و دارای مذهب شیعه هستند.از صنایع دستی شهر توس می‌توان به کار بر روی سنگ و سنگ‌تراشی و قلم‌زنی اشاره کرد.

شهر توس خود یک شهر ثبت شده تاریخی است روستای باژ و بقایای شهر طابران از مناطق تاریخی توس، آرامگاه فردوسی،  گنبد هارونیه، موزه شهر توس از مناطق دیدنی و تاریخی این شهر است.