منطقه حفاظت شده جاجرود

پایتخت را با ساختمان‌های انبوه و هوای پردود می‌شناسند؛ اما در فاصله کمی از آن، طبیعتی بکر و دوست‌داشتنی با نام منطقه حفاظت‌شده جاجرود واقع شده است. وجود آب‌و‌هوای بسیار خوب و زیست بوم بسیار عالی در این منطقه موجب شده است تا جاجرود به یکی از بی‌بدیل‌ترین نقاط ایران مبدل شود. با کجارو همراه شوید.

منطقه حفاظت‌شده جاجرود پس از انتخاب شهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور (۱۱۳۳ خورشیدی) در زمان قاجاریه، با نام‌های قرق سلطنتی یا شکارگاه سلطنتی تحت حفاظت قرار گرفت و امروزه از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تصویب شورای انقلاب، اداره آن به سازمان حفاظت محیط‌زیست محول و طی مصوبه شماره ۹۶ تاریخ ۱۳۶۱/۶/۲۱ شورای عالی حفاظت محیط‌زیست با حدود مشخص به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده تعیین شد.

عکس از ویکی‌لاک (عکاس: محسن نجفی)

وسعت‌ منطقه حفاظت‌شده جاجرود ۵۶۶۲۴ هکتار و بلندترین نقطه مجموعه قله آراکوه به ارتفاع ۲۶۴۹ متر و پست‌ترین آن دشت سنگ‌تراشان به ارتفاع ۱۱۰۰ متر است.

منطقه حفاظت‌شده جاجرود در ۳۰ کیلومتری شمال ‌شرق تهران قرار دارد و پارک‌های ملی سرخه حصار و خجیر در محدوده آن واقع شده‌اند.

موقعیت جغرافیایی منطقه حفاظت‌شده جاجرود روی نقشه

موقعیت جغرافیایی منطقه حفاظت‌شده جاجرود به‌صورت حوزه آبخیز نیست، بلکه محدوده زیست محیطی است که از شمال به جاده سد لتیان و جاده رسنان، از شرق به ارتفاعات البرز جاده‌های فیروزکوه و هراز، از جنوب به جاده خاوران و ارتفاعات حاشیه آن و مسگر‌آباد و از غرب به شهر تهران محدود است.

برجستگی‌های مهم حفاظت شده جاجرود قابل‌توجه هستند. کوه‌ها به‌صورت پراکنده وجود دارند که شامل قلل دهک، خواسه‌بال، جوی لک، شش سفید، گالیون، نی یک، باجی گره، تماشا، قره‌آقاج، شنک، اراکوه، داردار، سولک و چنارک می‌شود.

عکس از ویکی‌لاک (عکاس: mohammad_1274)

بلندترین کوه منطقه، آراکوه با ارتفاع بیش از ۲۶۰۰ متر است که از مقاصد کوهنوردی محسوب می‌شود. این منطقه که عمدتا زیستگاه قوچ و میش است، به‌دلیل استفاده مفرط دامداران از پوشش گیاهی مطلوبی برخوردار نیست. در ارتفاعات بالا پوشش گیاهی شامل بادام، بنه و انواع گون است. همچنین کوه‌های خواسه‌بال، شش‌سفید، باجی گره، داردار، سولک زیستگاه کل و بز هستند و در کوه‌های داردار نیز پلنگ مشاهده شده است. این کوه‌ها چشمه‌های بسیاری را در خود جای داده‌اند.

منطقه حفاظت‌شده جاجرود دارای اقلیم نیمه‌صحرایی، کوهستانی و آب‌و‌هوای معتدل و نسبتا خشک است. حداکثر و حداقل درجه حرارت معادل ۴۲ و ۳۰- درجه سانتی‌گراد در ماه‌های تیر و اسفند است. بیشترین و کمترین بارش متوسط سالانه را معادل ۷۳۱ و ۱۹۸ میلی‌متر تخمین زدند که قریب به هشت ماه از سال، از اوایل پاییز تا اواسط بهار به تناوب، منطقه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در فصل بهار به‌علت تشدید پدیده ناپایداری‌های محلی، پراکندگی و شدت بارش بیشتر است؛ به طوری‌که میزان بارش برای ارتفاع متوسط منطقه در بهار ۲۲/۳ درصد، در تابستان ۳/۱ درصد، در پاییز ۲۸/۱ درصد و در زمستان ۴۶/۵ درصد برآورد می‌شود. همچنین متوسط تعداد روزهای یخبندان سالانه منطقه برای ارتفاع مزبور ۱۰۹ روز در سال است؛ به عبارت دیگر یخبندان در طول سال از سه ماه متجاوز است.

عکس از سایت کویرها و بیابان‌های ایران (عکاس: نامشخص)

وجود حدود ۵۲ چشمه در منطقه و رودخانه‌های پرآب سبب شده حیات‌وحش در این منطقه مشکل کمبود آب نداشته باشند.

عکس‌ از صفحه اینستاگرام pardiscounty (عکاس: نامشخص)

رودخانه جاجرود از مهم ترین رودخانه های اطراف تهران است و به طول تقریبی ۱۴۰ کیلومتر از دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه دارای چند سرشاخه است که مهم‌ترین آن‌ها از دامنه‌های جنوبی خرسنگ سرچشمه می‌گیرد. شاخه مهم دیگر از دامنه‌های کلون بستک نشئت می‌گیرد و پس از عبور از دربند، شمشک و میگون در ناحیه فشم به شاخه خرسنگ می‌پیوندد و رودخانه جاجرود را به‌وجود می‌آورد. رودخانه آهار که از دامنه‌های شمالی توچال سرچشمه می‌گیرد، در دهکده اوشان به این رودخانه می‌پیوندد و در پایین‌تر نیز شاخه امامه به آن متصل می‌شود. شاخه‌های فرعی لوارک، کنده‌رود و روستای افجه نیز مستقیما به دریاچه سد لتیان وارد می‌شوند. این رودخانه پس از عبور از سد لتیان و طی ۲۳ کیلومتر که قسمت اعظم آن از منطقه حفاظت‌شده جاجرود و پارک‌ملی خجیر می‌گذرد، در منتهی الیه پارک ‌ملی خجیر با رودخانه دماوند تلاقی پیدا می‌کند.

عکس از صفحه اینستاگرام nature_photographyy_sh

رودخانه دماوند از دو شاخه اصلی یکی به نام رودخانه تار و دیگری به نام رودخانه رودبار (چشمه اعلا) تشکیل شده است. این رودخانه پس از عبور از شهرستان دماوند، در امتداد جنوب‌غربی به سوی منطقه حفاظت‌شده جاجرود سرازیر می‌شود. در منطقه زره‌در در حاشیه منطقه حفاظت‌شده، رودخانه سفیدرود به آن می‌پیوندد و پس از عبور از مناطق پلنگ آواز پایین و ماملو در نزدیکی روستای یوردشاه به رودخانه جاجرود ملحق می‌شود و دوآب دماوند را تشکیل می‌دهد. این رودخانه پس از گذشتن از محل دروازه و تأسیسات پارچین از مسیل شریف‌آباد عبور می‌کند و پس از مصارف آبیاری وارد دشت ورامین می‌شود.

آب دربندک از ارتفاعات باغکمیش به طرف جنوب امتداد دارد و با طی دره دربندک، در نزدیکی خجیر به رودخانه جاجرود می‌پیوندد. این رودخانه به‌علت سرازیر شدن پساب کارخانه الکل‌سازی به‌اندازه کافی مطلوب نیست. وسعت کل این حوضه آبخیز حدود ۱۷۶۶ کیلومتر مربع است.

منطقه حفاظت‌شده جاجرود به‌دلیل نزدیکی به ناحیه گرمسیری ورامین از یک سو و تاثیر از ارتفاعات البرز مرکزی از سوی دیگر و به‌دلیل داشتن پستی و بلندی‌های فراوان، از نظر پوشش گیاهی سیمای متفاوتی دارد. در کل منطقه ۵۱۷ گونه گیاهی شناسایی شده است که متعلق به ۷۰ تیره گیاهی هستند. از این تعداد ۳۳۲ گونه معادل ۶۴درصد در ردیف گونه‌های گیاهی علفی چندساله، ۱۲۶ گونه معادل ۲۴درصد جز گونه‌های یکساله، ۶ گونه از آن‌ها معادل یک درصد جز گیاهان بوته‌ای و ۲۹ گونه معادل ۶درصد جز گیاهان درختچه‌ای و ۲۴ گونه معادل ۵درصد در ردیف گیاهان درختی هستند.

عکس‌ از صفحه اینستاگرام pardiscounty (عکاس: نامشخص)

پوشش گیاهی این منطقه از جنوب به‌سمت ورامین گسترده است و به‌علت بارندگی اندک، خشک با سیمای گیاهان کویری با تراکم اندک و پراکندگی نامنظم است. گونه‌های خشبی، خاردار و پاکوتاه دراینجا وجود دارد که گاهی به‌صورت جوامع محدود نیز دیده می‌شوند. به‌طور کلی گونه‌هایی مشخص و قابل رویت عبارت‌اند از گز، تاغ، قیچ، اسکنبیل، آشنان، جغجغه، آترپلکس، کاروان‌کش، پرند، کور، گون، درمنه، خار شتر و اسپند که در مناطق دشتی و کوه‌های خشک پراکنده‌اند.

عکس از ویکی‌لاک (عکاس: محسن نجفی)

پوشش گیاهی استپی بیشتر کوهپایه‌ها و دامنه کوه‌ها را پوشانده است، مانند ارتفاعات گویداغ.

بقایای جنگل‌های بنه در ارتفاعات و تپه ماهورهای ارتفاعات باغشاه تا حدود یورد قشقایی و کریم چشمه جنوب یال زیرک چال به‌طور نامنظم پراکنده‌اند. گونه‌هایی نظیر زالزالک، گوجه وحشی، زرشک، انجیر، شیرخشت و بادامک نیز به‌طور پراکنده مشاهده می‌شود. همچنین در قسمت‌هایی از پارک‌ملی خجیر و در ارتفاعات و در شیب دامنه‌ها مانند سروکوه، زیرک چال بارجمالی درخت ارس نیز به‌طور پراکنده به چشم می‌خورد.

عکس‌های گالری از ویکی‌لاک (عکاس: محسن نجفی)

منابع آب کافی، پناهگاه زیاد و پوشش گیاهی متناسب با نیاز گونه‌ها، مجموعا زیستگاه مناسبی در دو پارک‌ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت‌شده جاجرود فراهم کرده است. به‌خصوص پارک‌ملی خجیر از جنبه‌های زیباشناختی، بوم‌شناسی، ژنتیکی، آموزشی، گردشگری و اجتماعی- اقتصادی بسیار مهم است؛ به‌طوری که از بهترین زیستگاه‌های البرز مرکزی است. پارک‌ملی سرخه حصار گرچه به‌دلیل عوامل تنش‌زای زیاد دستخوش تغییرات قرار گرفته؛ اما همچنان از اهمیتی خاصی برخوردار است.

نکته مهم اینکه پستانداران‌ به‌ علت‌ وابستگی شدید به‌ زیستگاه‌ خود، اغلب‌ به‌‌عنوان‌ معرف‌ زیستگاه‌ معرفی می‌شوند. از طرف‌ دیگر همین‌ وابستگی به‌ زیستگاه‌ باعث‌ شده‌ است‌ تا آن‌ها در مقابل‌ تخریب‌های ایجاد شده‌ در زیستگاه‌ حساسیت‌ بیشتری از خود نشان‌ دهند. همچنین به‌‌علت‌ قطع‌ ارتباط این‌ مجموعه‌ با مناطق‌ همجوار خود، به‌‌صورت‌ جزیره‌ای شده‌ و ‌پستانداران‌ این‌ منطقه‌ در رابطه با مهاجرت‌ها و جابه‌جایی‌های عادی فصلی خود دچار مشکل کرده است.

عکس‌های گالری از پایگاه خبری دیده‌بان محیط زیست و حیات وحش ایران (عکاس: نامشخص)

تعداد گونه‌های موجود در هر یک از راسته‌ها به‌ شرح‌ زیر است‌:

• سه گونه‌ از راسته‌ حشره‌‌خواران‌ (Erinaceidae) شامل: خارپشت‌ اروپایی، حشره‌خور دورنگ‌ و حشره‌خور دندان‌سفید.
• پنج گونه‌ از راسته‌ خفاش‌ها (Chiropter) شامل: خفاش‌ بال‌سفید، خفاش سبیل‌دار، خفاش‌گوش‌موشی کوچک، خفاش‌ گوش‌پهن و خفاش‌ دم‌ آزاد اروپایی.
• ۱۶ گونه‌ از راسته‌ جوندگان (Rodentia) شامل: تشی، موش‌صحرایی، موش‌ قهوه‌ای، موش سیاه، موش خانگی، موش‌ ورامین، هامستر دم دراز، هامستر خاکستری، جرد ایرانی، جرد لیبی، ول‌ آبزی، ول‌ اجتماعی، ول‌ معمولی، ول‌ حفار افغانی، دوپای کوچک و دوپای ناشناخته.
• یک گونه‌ از راسته‌ خرگوش‌ها (Lagomorpha) شامل: خرگوش.
• ۹ گونه‌ از راسته‌ گوشتخواران‌ (Carnivora) شامل گرگ، شغال، روباه‌ معمولی، سمور، رودک، شنگ، کفتار، گربه‌ وحشی و پلنگ.
• ۴ گونه‌ از راسته‌ زوج‌ سمان‌ (Artiodactyla) شامل:‌ گراز، پازن، قوچ‌ وحشی و آهو.

پارک‌های ملی خجیر و سرخه‌ حصار و منطقه‌ حفاظت‌شده جاجرود به‌‌علت‌ وجود زیستگاه‌های مختلف‌ اعم‌ از رودخانه‌، کوهستان‌، استپ‌، دارستان‌، کشتزار، باغات‌ و همچنین‌ قرارگیری در مسیر مهاجرت‌ تعداد زیادی از گونه‌های مهاجر، از موقعیت‌ بسیار خوبی برای زندگی پرندگان‌ برخوردار هستند و گونه‌های متنوعی از پرندگان‌ در زیستگاه‌های مختلف‌ آن‌‌ها مشاهده‌ می‌شود.

عکس از صفحه اینستاگرام masoud_roshan61 (عکاس: مسعود روشن)

درمجموع‌ پرندگان پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت‌شده جاجرود ۱۱۵ گونه هستند که‌ ۲۲٫۶ درصد پرندگان‌ ایران‌ را تشکیل‌ می‌دهد.

• تعداد ۳۴ گونه‌ بومی (۲۹٫۵ درصد) شامل پرندگانی از قبیل‌ کبک، معمولی و تیهو.
• تعداد ۳۰ گونه مهاجر زمستان‌گذران‌‌ (۲۶درصد) شامل پرندگانی از قبیل‌ اردک سرسبز، خوتکا و نوک پهن‌.
• تعداد ۴۱ گونه‌ مهاجر تابستان‌‌گذران‌ (۳۵٫۵ درصد) شامل پرندگان‌ راسته‌ Passeriformes از قبیل‌ انواع‌ زردپره‌، پری شاهرخ‌ و پرندگان‌ دیگری مانند هدهدو سبز قبا.
• تعداد ۷ گونه‌ عبوری‌ (۶درصد) شامل بسیاری‌ از اردک‌ها نظیر فیلوش‌ و گیلار و پرندگان‌ شکاری‌ مانند عقاب‌ شاهی‌.
• تعداد ۳ گونه‌ رها شده‌ از قفس‌ (۲٫۵ درصد) شامل طوطی‌ طوق‌ صورتی‌، بلبل‌ خرما و مینا هستند که بومی‌ منطقه‌ نبوده‌‌اند و توسط انسان‌ از مکان‌های‌ دیگر به‌ تهران‌ منتقل‌ و رها شده‌اند. تعداد این‌ پرندگان‌ روبه‌ افزایش‌ است.

تعداد ۲۷ گونه‌ خزنده‌ در منطقه‌ شناسایی شده‌اند که‌ شامل‌ ۹ گونه‌ از راسته‌ سوسمارها، ۱۷ گونه‌ از راسته‌ مارها و یک گونه‌ لاک‌پشت‌ می‌شوند. گونه‌ شاخص‌ خزنده منطقه، بزمجه‌ بیابانی است و البته‌ در منطقه‌ گونه‌های با اهمیت‌ دیگری نظیر لاک‌پشت‌ مهمیزدار غربی وجود دارد که‌ علاوه‌ بر اینکه‌ حمایت‌ شده‌ است، در طبقه‌بندی IUCN نیز تحت‌ عنوان‌ آسیب‌پذیر قرار دارد. سایر گونه‌های با اهمیت‌ دیگر از قبیل افعی البرزی، افعی شاخدار و بزمجه دشتی در منطقه وجود دارند که در ‌فهرست IUCN به‌عنوان گونه‌های در معرض‌ خطر انقراض‌ قرار دارند.

عکس از صفحه اینستاگرام barbod.safaei (عکاس: باربد صفایی مهرو)

در پارک‌های ملی خجیر و سرخه‌ حصار و منطقه‌ حفاظت‌شده جاجرود دو گونه‌ دوزیست‌ به نام‌ وزغ‌ سبز و قورباغه‌ معمولی ‌زندگی می‌کنند.

در این منطقه یک گونه‌ غیربومی به نام قزل‌ آلای رنگین‌کمان‌ و ۶ گونه‌ بومی وجود دارند که عبارت‌اند از ماهی سیاه، ماهی سیاه، سس‌ ماهی (حمایت شده)، ‌سگ‌ ماهی جویباری، عروس‌ ماهی و ماهی کولی.

• ساخت و سازهای غیرمجاز؛
• تخریب حاصل از اجرای پروژه‌های ملی و احداث راه‌های دسترسی متعدد؛
• حفر چاه‌های غیرمجاز در منطقه؛
• شکار و صید غیرمجاز، آتش‌سوزی عرصه‌های طبیعی و بکر؛
• عدم ممیزی و کنترل ورود دام توسط منابع طبیعی و ورود دام‌های عبوری در فصولی از سال موجب بروز معضلات زیست محیطی و حفاظتی بی‌شماری شده است؛
• ورود غیرمجاز مصالح و افزایش ساخت‌وساز‌های غیرمجاز؛
• احداث شهرک پردیس در مجاورت این منطقه و موضوع واگذاری اراضی حریم شهر پردیس به شرکت عمران شهر پردیس از سال ۱۳۷۶ از طریق منابع طبیعی بدون هماهنگی و اخذ نظریه زیست‌محیطی و در نتیجه توسعه تصرفات و احداث واحدهای صنعتی غیرمجاز در اراضی شرقی و شمالی در پلاک‌های سعید‌آباد، سنگ‌لشگری، اشترگردن، باغ کمیش، پوراز، کمرد و خسرو‌آباد که علاوه بر تخریب و تصرف زیستگاه با تخلیه پس‌آب‌ها و پسماندهای صنعتی موجبات آلودگی آب رودخانه حفاظت‌شده و آب شرب کلان‌شهر تهران نیز شده است؛
• روستای ده ترکمن واقع در منطقه حفاظت‌شده جاجرود و حریم منطقه ۱۳ تهران به‌دلیل مجاورت با کلان‌شهر تهران و ارزش افزوده اراضی مورد هجوم متصرفین و ساخت و سازهای غیرمجاز قرار گرفته و مشکلات حفاظتی و زیست محیطی بیشماری را در بر داشته است؛
• توسعه ناموزون، بی‌رویه و بدون مجوز نواحی و مناطق صنعتی در حاشیه جنوبی منطقه و احداث روز افزون کارگاه‌های آلاینده و مزاحم ریخته‌گری و آبکاری باعث آلودگی و برهم خوردن وضعیت اکولوژیک منطقه شده است؛
• واگذاری اراضی منطقه از طریق منابع طبیعی و آبخیزداری به بهانه‌های متعدد بدون در نظر گرفتن مقررات حاکم بر مناطق چهارگانه و بدون هماهنگی با محیط زیست؛
• فعالیت‌های معدنی غیرمجاز و تخریب بیش از اندازه زیستگاه‌ها؛
• برداشت سنگ و خاک از رودخانه و سایر مناطق؛
• تخلیه زباله در مناطق.

پارک‌ ملی خجیر و پارک جنگلی سرخه حصار به‌عنوان بخش‌های از منطقه جاجرود قابل بازدید هستند. البته برای بازدید از پارک ملی خجیر، نیازمند اخذ مجوز لازم از اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان تهران هستید.

عکس‌های گالری از ویکی‌لاک (عکاس: محسن نجفی) و گوگل‌مپ (عکاسان: سعید هاشم موسوی و سعید بزاز)

نویسنده: بهنام شکوری