پارک ملی قبوستان

قبوستان منطقه‌ای تپه‌ای و کوهستانی در شرق جمهوری آذربایجان است که مانند کتاب، تصویری از تحولات تمدن بشر را در این منطقه ارائه می‌دهد. در هزاران سال پیش، چه بر قبوستان گذشته است؟

پارک ملی قبوستان که از جاهای دیدنی باکو به شمار می‌رود، به‌عنوان پارک سنگ‌نگاره‌های آذربایجان شناخته می‌شود و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. علاوه بر سنگ‌نگاره‌ها که قدمتشان به چندین هزار سال پیش می‌رسد، شانس بازدید از گل‌فشان‌ها، موزه قبوستان با آثار تاریخی شگفت‌انگیز و سنگ‌های آوازخوان را خواهید داشت. بهترین زمان بازدید از پارک ملی در فصول پاییز و زمستان است که به‌واسطه هوای معتدل و مطبوع می‌توانید از تماشای جاذبه‌های مختلف لذت ببرید.

• آدرس: جمهوری آذربایجان، ۶۵ کیلومتری جنوب غربی باکو (نمایش روی نقشه)

پارک ملی قبوستان تقریبا در ۶۵ کیلومتری جنوب غربی باکو، پایتخت آذربایجان واقع شده است. این پارک ملی در جنوب رشته‌کوه‌های قفقاز قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Екатерина Мельникова)

نزدیک‌ترین گل‌فشان‌ها حدود یک ساعت رانندگی با باکو و نیم ساعت با قبوستان فاصله دارند. برای بازدید از این پدیده‌های طبیعی زیبا باید از باکو سوار دو خط اتوبوس شوید و سپس با تاکسی به پارک ملی قبوستان بروید. در شهر باکو از «میدان آزنفت» (Azneft Square) سوار اتوبوس شماره ۱۲۵ شده و در جلوی مرکز خرید کاروانسرا پیاده شوید که این مسیر ۳۰ دقیقه طول می‌کشد. به طرف دیگر خیابان بروید؛ جایی که مرکز خرید بینه قرار دارد. در ادامه از اتوبوس شماره ۱۹۵ استفاده کنید که شما را در عرض ۴۵ دقیقه به قبوستان می‌برد. از آنجا، یک تاکسی محلی تا پارک ملی بگیرید که حدود ۱۰ دقیقه زمان می‌برد و باید ۱۲ منات آذربایجان هزینه کنید. هزینه تاکسی تا سنگ‌نگاره‌ها و گل‌فشان‌ها نزدیک به ۳۰ منات می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Md Pabel)

پارک ملی قبوستان از معروف‌ترین جاهای دیدنی جمهوری آذربایجان است که به‌خاطر جاذبه‌های غیرعادی مانند گل‌فشان‌ها و سنگ‌نگاره‌های ماقبل تاریخ در سراسر جهان شهرت دارد. این پارک ملی با نام «چشم‌‌انداز فرهنگی سنگ‌‌نگاره‌‌های قبوستان» (Gobustan Rock Art Cultural Landscape) نیز شناخته می‌شود.

علاوه بر سنگ‌نگاره‌ها، در این منطقه می‌توانید شاهد پدیده طبیعی گل‌فشان‌ها، اقامتگاه‌های انسان‌های اولیه، غارهای مختلف و حتی مزارهایی باشید که باعث افزایش ارزش تاریخی پارک ملی شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Ichiro Aoki)

قبوستان را «سرزمین بستر رودخانه خشک» می‌نامند؛ اما ۴۰,۰۰۰ سال پیش، این منطقه سرسبز و پردارودرخت بود. پس از آخرین عصر یخبندان، مردم غارنشین به شکار گوزن و بز مشغول بودند؛ از دشت‌ها و چمن‌زارها غذا تهیه و از دریای خزر ماهی صید می‌کردند. پس از شکل‌گیری اولین تمدن‌های بشر، انسان‌ها از شرق و غرب به قبوستان آمدند و غارهای آهکی را برای زندگی انتخاب کردند. این سکونتگاه‌ها به‌مدت چندین هزار سال نه‌تنها محل زندگی، بلکه محل عبادت‌ آن‌ها بود.

کشف قبوستان در سال ۱۹۳۰ میلادی توسط یک پروفسور و با مشاهده سنگ‌نگاره‌ای در این منطقه صورت گرفت. او اولین کسی بود که به‌صورت علنی اعلام کرد، در دامنه شمالی کوه جینگیرداغ و روی تپه‌های یازیلی، سنگ‌هایی با نقاشی‌های انسان‌های نخستین وجود دارد. بعد از آن زمان بود که کارشناسان آذربایجانی به این منطقه آمدند و ۴,۵۰۰ هکتار از اراضی این ناحیه را به‌عنوان منطقه‌ای تاریخی و فرهنگی در آذربایجان اختصاص دادند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: 1981SVG)

در سال ۱۹۶۶ میلادی برای حفاظت از آثار باستانی باقی‌مانده در این منطقه، پارک ملی قبوستان شکل گرفت. کوه‌های جینگیرداغ، بویوکداش، تپه یازلی و کوچوکداش در جنوب شرقی منطقه نیز تحت حفاظت دولت آذربایجان درآمدند. در سال ۲۰۰۷ میلادی، سازمان یونسکو این پارک را به‌عنوان یکی از اولین سکونتگاه‌های انسانی در فهرست جهانی خود ثبت کرد.

بیشترین تحقیقاتی که روی آثار تاریخی قبوستان انجام شده است، به‌ سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۲ بر می‌گردد که انسان‌شناس معروفی به نام «ثور هایدال» مسئول آن بود.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Azeri)

در منطقه نیمه‌کویری پارک ملی قبوستان، بیش از ۶۰۰۰ حکاکی روی سنگ و صخره وجود دارد که با نام «سنگ‌نگاره» شناخته می‌شوند و قدیمی‌ترین آن‌ها ۴۰,۰۰۰ سال قدمت دارد. انسان‌های غارنشین به‌مدت چندین نسل (تا قرن بیستم) اثر خود را روی دیوارهای این سکونتگاه‌ها به جا گذاشتند. این آثار سنگی که در سه تپه پراکنده‌ شده‌اند، در موزه منحصربه‌فردی به وسعت ۵۳۷ هکتار در قلب پارک ملی قرار دارند. در این سنگ‌نگاره‌ها می‌توان تصویر جنگجویان، زنانی با بدن‌ خال‌کوبی، گاو نر، گوزن، بز، صحنه‌هایی از ماهیگیری و تصاویری از جانفشانی مردمان آن دوره را مشاهده کرد.

یکی از مشهورترین سنگ‌نگاره‌های پارک ملی قبوستان، تصویر رقاص‌هایی است که در حال اجرای یکی از رقص‌های ملی آذربایجان به نام «رقص یالی» هستند. در این رقص، شرکت‌کنندگان دست در دست هم دارند یا دست روی شانه یکدیگر می‌گذارند و دایره‌وار یا زنجیروار می‌رقصند.

منبع عکس: سایت withintheworld.com (عکاس: ناشناس)

در سنگ‌نگاره‌ها می‌توان تصاویر قایق‌ها و ماهی‌هایی را دید که نشان می‌دهند زمانی ارتفاع دریای خزر بیشتر از امروز بود و تا این منطقه امتداد داشت. سه تپه موجود در پارک ملی نیز شبیه جزایری در دریا بودند. در دوره پارینه‌سنگی پسین، دریای خزر به دریای سیاه متصل بود و به همین دلیل فرصت‌های بیشتری برای سفرهای طولانی از نقاط دیگر اروپا به این منطقه وجود داشت. در برخی از این سنگ‌نگاره‌ها تصاویر قایق‌هایی با ۴۰ سرنشین وجود دارد.

از دوره پلیستوسن پسین و اوایل دوره هولوسن که شامل بیش از دو میلیون سال می‌شود، تصاویری از گوزن و اسب‌های وحشی و همچنین شکار دسته‌جمعی حیوانات بزرگ حکاکی شده‌ است که قدیمی‌ترین سنگ‌نگاره‌های این منطقه هستند. در پایان دوره پلیستوسن یعنی حدود ۱۱,۰۰۰ سال قبل که تغییرات آب‌وهوایی به وقوع پیوست، اهداف شکار تغییر کرد و حکاکی‌های روی سنگ‌ها در این دوره شامل تصاویری از گراز وحشی، پرنده و آهو شد.

منبع عکس: سایت withintheworld.com (عکاس: ناشناس)

در دوران نوسنگی از سال‌های ۴,۰۰۰ تا ۲,۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، صحنه‌هایی از رقص، قربانی و مراسم‌ مربوط به جادوگری روی سنگ‌ها ظهور پیدا کرد. در عصر برنز، حکاکی‌ها شامل حیوانات و کالسکه‌ بود. در قرون‌وسطا از قرن پنج تا ۱۵ میلادی، کتیبه‌های اسلامی، علائم قبایل و صحنه‌های جدید و دقیقی از شکار اسب پدیدار شد. در سال‌های اخیر حدود ۵۰۰ اثر حکاکی روی سنگ در این منطقه کشف شده که یکی از جذاب‌ترین آن‌ها، بازی متعلق به عصر برنز به نام «۵۸ حفره» است.

«قاوال داش» که در زبان ترکی به معنی سنگ دایره زنگی است، در ورودی پارک ملی قبوستان قرار دارد و یکی از چهار سنگ آوازخوانی به شمار می‌رود که در این منطقه کشف شده است. هریک از سنگ‌ها نشانه‌های خاص خود را دارند؛ به‌عنوان مثال، در سنگ ورودی پارک حفره کاسه‌مانندی در مرکز به چشم می‌خورد. زمانی که سنگ‌های کوچک به این سنگ سنگین با ارتفاع دو متر برخورد می‌کنند، صدایی شبیه به صدای سنگ تولید می‌شود. این صدای عجیب به‌خاطر وجود حفره‌های میکروسکوپی داخل صخره است که در نتیجه‌ آب‌وهوای خشک و تاثیرات گاز طبیعی موجود در منطقه ایجاد شده‌اند. این سنگ روی سنگ‌های کوچک‌تر قرار دارد تا صدای بهتر و بلندتری تولید کند. احتمالا قاوال داش برای ایجاد صداهایی برای اجرای رقص یالی استفاده می‌شد. امروزه گردشگران می‌توانند این آلت موسیقی اولیه را به صدا درآورند و ریتم‌هایی بنوازند که هزاران سال قبل، مردم این منطقه می‌نواختند.

منبع عکس: سایت withintheworld.com (عکاس: ناشناس)

گل‌فشان، پدیده زمین‌شناسی کاملا طبیعی است که در طی یک کنش و واکنش زیرزمینی، گل‌ولای مثل آب چشمه می‌جوشد و به سطح زمین می‌رسد. آذربایجان در خط ساحلی دریای خزر دارای ۴۰۰ گل‌فشان است. از بین مکان‌هایی که این پدیده طبیعی را در خود دارند، می‌توان به قبوستان اشاره کرد. گل‌هایی که از این حفره‌ها بیرون می‌آید، دارای خواص پزشکی و درمانی زیادی است.

ترکیب‌هایی که داخل یک گل‌فشان است، گاهی از آب و نفت و گاهی از مشتقات هیدروکربناتی تشکیل می‌شود. معمولا در نقاطی که گل‌فشان‌ها قرار گرفته‌اند، چشمه‌های آب معدنی وجود دارند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Md Pabel)

در محوطه تاریخی قبوستان، موزه‌ای به همین نام وجود دارد که توسط معماری آذربایجانی و با طرح حمایتی میراث فرهنگی آذربایجان احداث شد. موزه قبوستان پس از تکمیل مراحل آماده‌سازی در سال ۲۰۱۱ در دسترس عموم مردم قرار گرفت. در این موزه آثاری به نمایش در آمده که تاریخ دقیق شکل‌گیری آن‌ها مشخص شده است و متعلق به همین منطقه هستند. از جمله این آثار می‌توان به آدمک‌هایی با لباس سنتی، استخوان‌ها، جمجمه‌ها و برخی غذاهای باستانی اصلی اشاره کرد. هزینه بازدید از موزه در قیمت ورودی به پارک ملی گنجانده شده است.

منبع عکس: سایت withintheworld.com (عکاس: ناشناس)

پارک ملی قبوستان از لحاظ پوشش گیاهی، گیاهان کمیابی از نوع وحشی و خودرو دارد. دانشمندان با مطالعه این گیاهان دریافته‌اند که محوطه پارک در هزاران سال پیش دارای رطوبت بیشتر و چشمه‌های آب روان زیادتری بوده است. عمده گیاهان این منطقه شامل گلابی وحشی، پیچ امین الدوله، رز وحشی، انجیر وحشی، ارس، انار وحشی و حتی برخی از گیاهان دارویی می‌شود.

در پارک قبوستان می‌توان حیواناتی همچون کبوتر، گرگ، روباه، گربه، شغال، خرگوش و خزندگانی مانند مار و مارمولک را دید؛ گرچه در گذشته گونه‌های دیگری نظیر آهو، گوزن، گله گاوهای وحشی، گزار، گله اسب، شیر و ببر نیز در این منطقه زندگی می‌کردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Q P)

پارک ملی قبوستان دارای آب‌وهوای نیمه‌گرمسیری و تا حدودی خشک است و در نتیجه، زمستان‌هایی معتدل و تابستان‌های بسیار گرم دارد. با این اوصاف، بهترین زمان بازدید از این منطقه تاریخی را می‌توان پاییز و زمستان و اوایل بهار دانست. اگر زمان سفرتان در تابستان است، برای هوای بسیار گرم آماده شوید؛ چراکه دمای هوا در این فصل به ۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Md Pabel)

• برای بازدید از قبوستان می‌توانید از ساعت ۹ تا ۱۷ به این مجموعه تاریخی مراجعه کنید.
• هزینه ورودی برای گردشگران خارجی ۱۰ منات است.
• حتما لباس مناسب طبیعت‌گردی به تن داشته باشید و از کفش کوهنوردی، کلاه، کرم ضدآفتاب، عینک، نقشه آفلاین و... استفاده کنید.
• برای اینکه علائم روی سنگ‌نگاره‌ها را متوجه شوید، به کنار باجه بلیط‌فروشی یا موزه بروید و از یک راهنما بخواهید تا با پرداخت هزینه شما را همراهی کند.
• از آنجا که گزینه‌های غذایی محدودی در قبوستان پیش روی شما است، حتما آب و خوراکی همراهتان باشد.
• زندانی در نزدیک پارک ملی وجود دارد و به همین دلیل، پلیس پاسپورت همه بازدیدکنندگان پارک قبوستان را کنترل می‌کند. پس پاسپورت را فراموش نکنید.

نویسنده: مینا رهبری/ بازنویسی: صدیقه شجاعی