قلعه بیرجند

بیرجند به‌عنوان مرکز استان خراسان جنوبی، آثار باستانی ارزشمندی را در دل خود جای داده است. دوره صفویه را دوره بسیار مهمی در تاریخ این شهر می‌دانند؛ چراکه شکوفایی و گسترش زیادی را برای آن در‌بر‌ داشت. بناهای تاریخی زیادی از این دوران در بیرجند باقی مانده‌اند که از شاخص‌ترین آن‌ها می‌توان به قلعه تاریخی بیرجند و عمارت و باغ اکبریه اشاره کرد. در این مقاله قصد داریم تا شما را با قلعه بیرجند که یکی از دیدنی های بیرجند و جلوه‌ای از شکوه معماری دوران صفوی در این منطقه است، آشنا کنیم.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان جمهوری، قبل از میدان امام حسین (ع)، روبه‌روی جمهوری ۳۹ (مشاهده روی نقشه)

قلعه بیرجند در مرکز استان خراسان جنوبی، یعنی شهر بیرجند و بر فراز یکی از بلندترین تپه‌های شهر قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمود عربی

برای بازدید می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. به‌منظور دسترسی به قلعه بیرجند با استفاده از خودروی شخصی، باید از طریق خیابان جمهوری یا انقلاب خود را به میدان امام حسین (ع) برسانید. از میدان امام حسین (ع)، ادامه مسیر خیابان جمهوری به‌سمت خیابان موسی بن جعفر و مزار شهدای شهر را در پیش بگیرید. قلعه بیرجند را درست بعد از میدان امام حسین (ع) و روبه‌روی کوچه جمهوری ۳۹ خواهید دید.

برای بازدید از قلعه بیرجند علاوه بر خودروی شخصی می‌توانید از تاکسی‌هایی استفاده کنید که از میدان امام حسین (ع) و خیابان جمهوری عبور می‌کنند.

قلعه بیرجند بزرگ‌ترین بنای تاریخی بیرجند محسوب می‌شود. این قلعه نام‌های دیگری نیز دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به «قلعه ته ده»، «قلعه پایین‌شهر» و همچنین «دژ بیرجند» اشاره کرد. قلعه بیرجند در داخل شهر و بر فراز تپه‌ای در شمال غرب آن ساخته شده است. از بالای برج‌های قلعه می‌توانید بافت قدیم و جدید بیرجند را به‌خوبی مشاهده کنید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: اصغر شیروانی پور

در زمان‌ قدیم در بیرجند تعدادی قلعه، ارگ و بناهای بزرگ وجود داشت که در سده چهاردهم خورشیدی فقط آثاری از آن‌ها باقی مانده است. قلعه بیرجند دژی تسخیرناپذیر بود که در دوران صفویه در بیرجند احداث شد. در بعضی از منابع این‌گونه نوشته شده که این قلعه هسته اولیه شهر بیرجند بوده است.

قلعه بیرجند با اهداف دفاعی و نظامی ساخته شد، به‌طوری که از دوره صفویه تا قاجاریه، مردم بیرجند را از تهاجم دشمنان خارجی به‌ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت کرد. در گذشته ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظایفی همچون تامین امنیت و رساندن اخبار را بر عهده داشتند. با توجه به اینکه قلعه در بافت قدیمی شهر ساخته شده است، از بلندای آن می‌توانید گوشه‌هایی از بافت قدیمی شهر بیرجند را تماشا کنید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امیررضا تقوی

قلعه تاریخی بیرجند در دوره قاجار به‌طور کامل بازسازی شد. همچنین در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی شهرداری بیرجند تصمیم گرفت تا این بنای ارزشمند را مورد بازسازی و مرمت قرار دهد. امروزه این قلعه از سالم‌ترین بناهای تاریخی و مکان های دیدنی استان خراسان جنوبی به شمار می‌آید.

وسعت قلعه بیرجند حدود ۳,۰۰۰ متر مربع است. معماران در ساخت قلعه از مصالحی همچون خشت، گل و چینه استفاده کرده‌اند. قلعه دارای دو در ورودی است که یکی از آن‌ها در ضلع شمالی و دیگری در ضلع غربی قرار دارد.

در چهار طرف قلعه برج‌هایی را می‌بینید که به‌شکل استوانه‌ای ساخته شده‌اند. همگی برج‌ها دوطبقه هستند. البته لازم است بدانید که در ابتدا تعداد برج‌های قلعه هفت عدد بود که یکی از آن‌ها در گذر زمان از بین رفت و ۶ برج باقی مانده‌ است. در داخل هرکدام از برج‌ها روزنه‌هایی به چشم می‌خورند که به‌منظور دیده‌بانی و تیراندازی در مواقع نیاز تعبیه شده بودند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: علی منطقی

دیوارهای بزرگ قلعه بیرجند با شکل برآمده‌‌ای که دارند، امکان انجام بهتر عملیات دیده‌بانی بر فراز باروها را برای نگهبانان فراهم می‌کردند. در نگاه کلی باید اشاره کنیم که پلان قلعه به‌صورت یک چهارضلعی با چهار برج در چهارگوشه‌ آن به‌اضافه دو برج در دو ضلع شرقی و غربی است.

انبارهایی در قلعه بیرجند ساخته شده بودند تا در آن‌ها آب و آذوقه ذخیره شود و در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار گیرد. جالب است بدانید راهروهایی زیرزمینی در قلعه ساخته شده بودند که آن را به تعدادی از بناهای مهم شهر بیرجند وصل می‌کردند؛ از جمله ارگ بهارستان، ارگ کلاه‌ فرنگی، قنات قصبه و خانه افراد مهمی که به حکومت آن زمان مرتبط بودند. با این اوصاف اگر دشمن حمله می‌کرد، افراد مهم حکومتی می‌توانستند همراه با خانواده‌هایشان از طریق این مسیرهای زیرزمینی به قلعه بیرجند بروند و در آنجا پناه گیرند.

قلعه تاریخی بیرجند به یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی بیرجند تبدیل شده است و به همین دلیل در ایام رونق گردشگری در کشور مثل عید نوروز یا تابستان بسیار موردتوجه قرار می‌گیرد. این قلعه در حال حاضر (پاییز و زمستان ۱۴۰۲) در اختیار شهرداری بیرجند قرار دارد و در دست تعمیر است. برای بازدید می‌توانید موضوع را با کارکنان شهرداری حاضر در محل قلعه مطرح کنید و اجازه بازدید از فضای داخلی قلعه را از آن‌ها بگیرید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس:Eh San

• شماره تماس: ۰۹۱۲۸۴۵۱۲۴۲ - ۰۹۳۶۸۵۴۵۲۵۴
• صفحه اینستاگرام:birjandnights@
• ساعت فعالیت: ۹:۰۰ تا ۲۳:۳۰

پیش‌تر در محل قلعه بیرجند یکی از کافه رستوران‌های معروف بیرجند حضور داشت. سفره‌خانه سنتی، آتلیه و کافه قلعه بیرجند با نام «شب‌های بیرجند» پذیرای گردشگران و بازدیدکنندگان بود. این کافه رستوران در حال حاضر (پاییز ۱۴۰۲) به انتهای بلوار معلم بجنورد، چهارراه بهداری منتقل شده است و کافه دیگری در محل قلعه فعالیت ندارد.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، بلوار مطهری، بین کوچه‌های مطهری ۱۴ و ۱۶ (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (سال ۱۴۰۲): رایگان (امکان بازدید از این بنای تاریخی فقط در ایام خاصی از سال میسر است)
• فاصله از قلعه بیرجند: حدود ۱٫۶ کیلومتر (۲۰ دقیقه پیاده‌روی)

ارگ کلاه فرنگی یکی از جاهای دیدنی بیرجند در استان خراسان جنوبی است که با معماری خاص توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب می‌کند. این بنای تاریخی از دوره قاجار به‌جای مانده و احتمالا بین سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری ساخته شده است. بسیاری ارگ کلاه فرنگی بیرجند را به‌دلیل معماری زیگوراتی آن تحسین می‌کنند و معتقدند که حکومت‌ها از آن به‌عنوان مقر خود استفاده می‌کرده‌اند. این ارگ در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: راضیه شکرآبی

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان شهید منتظری، کوچه منتظری سه (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از قلعه بیرجند: حدود ۱٫۳ کیلومتر (۲۰ دقیقه پیاده‌روی)

مدرسه شوکتیه در بیرجند به‌دلیل خصوصیاتی خاص، یکی از بناهای تاریخی معروف شهر محسوب می‌شود. بسیاری این بنا را یکی از اولین مدرسه‌های ایرانی به شیوه جدید و متفاوت با مکتب‌خانه‌های سنتی می‌دانند. این بنا در سال ۱۳۰۸ هجری قمری توسط معماران یزدی ساخته شد و حسینیه شوکتیه نام گرفت. حدود ۱۸ سال بعد، حسینیه توسط محمدابراهیم خان علم، پسر بانی ساخت حسینیه، به مدرسه تبدیل شد. از سال ۱۳۵۶ هجری شمسی مدرسه شوکتیه در فهرست آثار ملی کشورمان جای گرفت.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امین محمودی

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، بلوار معلم، میدان موزه، خیابان خیام شرقی (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (سال ۱۴۰۲): رایگان (برای بازدید از موزه‌ها باید بلیط تهیه کنید)
• فاصله از قلعه بیرجند: حدود ۵٫۵ کیلومتر (۱۲ دقیقه با ماشین)

باغ اکبریه که نمونه‌ای زیبا از باغ‌های ایرانی محسوب می‌شود در استان خراسان جنوبی و شهر بیرجند قرار گرفته است. این باغ در دوره قاجار، در دوطبقه ساخته شد و شامل چندین عمارت است. باغ اکبریه حدود ۴۵,۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و در گذشته به‌عنوان محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ به‌نحوی‌که اسدالله علم، پسر بانی ساخت باغ، در کتاب خود درباره پذیرایی پدرش از رضاشاه و محمدرضا شاه در این مکان صحبت می‌کند. این باغ دیدنی و باشکوه که از سال ۱۳۷۸ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشورمان ثبت شده بود، در سال ۲۰۱۱ میلادی وارد فهرست میراث جهانی یونسکو شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: معین دنیادیده

• آدرس: استان خراسان جنوبی، شهرستان درمیان، بخش مرکزی، دهستان درمیان، روستای فورگ (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از قلعه بیرجند: حدود ۹۷ کیلومتر (یک ساعت و ۳۰ دقیقه با ماشین)

قلعه فورگ یا ارگ فورگ یکی از تاریخی‌ترین بناها در استان خراسان جنوبی است. این قلعه در روستایی با همین نام از توابع شهرستان درمیان قرار دارد. بسیاری از کارشناسان علت ساخت این قلعه را وجود مناطق کوهستانی و صعب‌العبور در منطقه می‌دانند. این موضوع باعث شد تا فرقه اسماعیلیه برای دفاع از خود قلعه‌های مختلفی را در جای‌جای خراسان جنوبی بسازد که قلعه فورگ یکی از آن‌ها محسوب می‌شود. کارشناسان قلعه فورگ را بعد از قلعه الموت مهم‌ترین مقر حضور اسماعیلیان می‌دانند. این بنای تاریخی در ۲۸ اسفند ۱۳۷۹ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ثبت شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمود یازرلو

نویسنده: پویا جوانمرد / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی