جاهای دیدنی بیرجند

شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آب‌رسانی بوده و بنگاه آب لوله بیرجند به‌عنوان اولین سازمان آب‌رسانی ایران شناخته می‌شود. همچنین دومین شهری در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار شد.

بیرجند دیدنی های و آثار تاریخی فراوانی دارد و برای سفر به این شهر و بازدید از تمام جاذبه‌های گردشگری آن، باید یک هفته‌ای را مد نظر داشته باشید. در ادامه برخی از جاذبه‌های گردشگری شهر بیرجند را به شما معرفی خواهیم کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سید احمد جعفری)

بنای تاریخی خواجه خضر یکی از آثار تاریخی ارزشمند استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند است. به‌دلیل این‌که در زمان ساخت این بنا اطراف آن آرامگاه بوده ارزش فراوانی جهت ادای نماز میت و مراسم تدفین برای اهالی در بافت شهری داشته است. بنای مزبور دارای دو بانی به نام‌های خواجوی و منصف بوده است و زمان ساخت آن به دوره قاجاریه برمی‌گردد. درمجموع شیوه طراحی بنا به‌صورت تک ایوانی است و با نمای آجری که به‌شکل خفته راسته چیده شده است.

• آدرس: بیرجند، خیابان شهید منتظری (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سید احمد جعفری)

موزه مشارکتی مردم‌شناسی بیرجند با مشارکت بخش خصوصی در خانه تاریخی اعتمادی نیا واقع در بافت تاریخی بیرجند در دهه فجر سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی و افتتاح شد.

این مجموعه شامل انواع لوازم معیشتی، ابزار و وسایل حرف سنتی و صنایع‌دستی، انواع پوشاک، ظروف و سایر لوازم زندگی و بازی‌های محلی و…. است.

• آدرس: بیرجند، بافت تاریخی، خانه تاریخی اعتمادی نیا

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمود رضایی)

موزه میراث پهلوانی در سال ۱۳۸۵ در زورخانه قدیمی امیرعرب مشهور به «زورخانه لوب‌اند» افتتاح شد. سابقه زورخانه امیر عرب به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد که در آن زمان فقط یک زورخانه در محله «لب‌بند» و در فاصله دو بند معروف «حاجی محمدجعفر» و «باروت کوبان» در یک کوچه فرعی واقع بوده است که با نام زورخانه لب‌بند (در لهجه محلی «لوب‌اند») مشهور بوده و اکنون به نام زورخانه امیر عرب فعال است. بنای تاریخی زورخانه امیر عرب از دیرباز محل ورزش پهلوانان نامدار بوده است تا اینکه در سال ۱۳۸۰ ساختمان جدید این زورخانه به بهره‌برداری می‌رسد و فکر ایجاد موزه و نمایشگاهی دائمی از مواریث پهلوانی و ورزش باستانی در بنای تاریخی مذکور قوت می‌گیرد.

• آدرس: بیرجند، خیابان مطهری، مطهری سه (مشاهده در نقشه)

موزه علوم و تاریخ طبیعی بیرجند که سابقا در باغ و عمارت شوکت‌آباد دایر بود در هفته میراث فرهنگی سال ۱۳۸۷ به مجموعه اکبریه انتقال یافت و با عنوان «موزه حیات‌وحش» در مجموعه‌باغ اکبریه افتتاح شد.

در این موزه گونه‌هایی از حیات‌وحش اعم از بومی یا غیربومی در قالب چند مجموعه ارائه شده است، همچنین نمونه‌های شاخص و نادری از پوشش جانوری منطقه جنوب خراسان، به‌ویژه بیرجند نیز به نمایش درآمده است.

• آدرس: خیابان معلم، میدان موزه، مجموعه باغ و عمارت اکبریه

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سید حمزه آل داود)

این موزه گوشه‌ای از معیشت، مشاغل و حرف منطقه جنوب خراسان که در گذشته‌ای نه‌چندان دور مرسوم بوده و اکنون منسوخ شده، به نمایش گذاشته شده است. قدمت اشیای موجود در آن حدود یک‌صد سال است.

از بخش‌های مختلف این موزه می‌توان به غرفه مراسم عروسی، کشاورزی، سبدبافی، سفالگری، عطاری، کفاشی، دستاسی، آهنگری، حکیم‌باشی، سلمانی، نخ‌ریسی و پارچه‌بافی اشاره کرد که در قالب مانکن‌هایی به نمایش گذارده شده‌اند.

محله چهار درخت قدیمی‌ترین و معتبرترین محله شهر بیرجند نیز بود، چراکه این محله به‌عنوان نقطه مرکزی شهر، دارای مساجد، حمام، آب‌انبار و میدانچه بوده است.

وجه‌تسمیه نام این محله؛ البته از نظر ریش‌سفیدان محل، وجود چهار درخت نارونی است که در چهار طرف میدان محل قرار داشته و به همین خاطر به میدان و محله چهار درخت شهرت یافت.

محله چهار درخت بیرجند در سال ۱۳۷۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۳۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: جلیل بذرافشان)

مسجد جامع چهار درخت یکی از آثار قدیمی محله چهار درخت شهرستان بیرجند است. طبق کتیبه موجود در مسجد، این بنا در سال ۱۳۴۹ قمری مرمت شده و می‌توان گفت این اثر مربوط به اواخر دوره صفویه است.

مسجد چهار درخت به‌عنوان یکی از مساجد معتبر فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده است. مسجد در سال ۱۳۷۸ از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۴۰۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: خیابان شهید مطهری، محله چهار درخت (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: DJ ViCTiM)

این بند تاریخی در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند با جهت شرقی-غربی در مسیر رودخانه‌ای فصلی در داخل رشته‌کوه باقران بنا شده است. این سد با هدف ذخیره آب و مهار سیلاب‌ها با مصالح آجر، سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. این سد از سازه‌های آبی متعلق به دوره قاجار و زمان حکمرانی حشمت‌الملک (نیمه دوم قرن ۱۳ هجری قمری) است. این بند در سال ۱۳۶۷ از سوی اداره کشاورزی مورد بازسازی قرار گرفت که این امر موجب مخدوش شدن چهره تاریخی این اثر شد.

• آدرس: بیرجند، دو کیلومتری جنوب غربی بیرجند (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: طاها احمدی)

ارگ بهارستان که در بیرجند به باغ زرشکی نیز شهرت دارد از آثار دوره افشاریه است. این ارگ در استان خراسان جنوبی و در خیابان منتظری شهرستان بیرجند قرار دارد. از جمله رویدادهای تاریخی این بنا پناهنده شدن لطفعلی‌خان زند و دیگر همراهان وی در این ارگ بوده است.

بنای تاریخی ارگ بهارستان یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین باغ‌های ایرانی بوده که متاسفانه سال‌ها قبل از شناسایی و ثبت آن در فهرست آثار ملی بخش گسترده‌ای از آن توسط نهادهای مختلف دولتی و نیمه‌دولتی مجزا شد و آنچه از این باغ باشکوه باقی مانده کوشکی نیمه ویران و فضاهای مخروبه است. ارگ بهارستان در سال ۱۳۷۹ با شماره ۳۶۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: بیرجند، خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علیرضا گرامیان)

آبشار گیوک در انتهای دره‌ای سرسبز واقع شده و در سال‌های اخیر به‌دلیل ایجاد سد گیوک از زیبایی آن کاسته شده است. این محل دارای سد و آبشاری زیباست که با تابلوهایی مشخص شده است. آبشار گیوک در نزدیکی روستای گیوک در پنج کیلومتری جاده بیرجند به کرمان واقع است. این محل دارای سد و آبشاری زیباست که با تابلوهایی مشخص شده است. باغات زرشک، بادام، توت، انگور و زردآلو در این مسیر خودنمایی می‌کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امین مطلق)

قدمت این سد به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه می‌رسد. این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند به این اسم مشهور شده است.

این بند که مهم‌ترین بند تاریخی و بزرگ‌ترین بند کوهستانی شهر بیرجند محسوب می‌شود، به دستور امیر شوکت‌الملک در سال ۱۲۹۴ قمری ساخته شده است. بند دره در سال ۱۳۸۱ با شماره ۴۸۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: بیرجند، پنج کیلومتری انتهای خیابان مدرس، رشته‌کوه باقران، دریاچه و بند دره (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: جلیل بذرافشان)

باغ و کوشک امیرآباد در ۵ کیلومتری غرب بیرجند واقع است و به امیرمعصوم‌خان شیبانی تعلق داشته است. قدمت آن به اوایل دوره قاجاریه بازمی‌گردد. در ساخت این بنا، موتیف‌ها و تزیینات سنتی ایرانی کار شده است.

هم‌اکنون این باغ و عمارت در اختیار اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته و بخش‌هایی از آن به کتابخانه، دانشگاه، موزه، سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.

• آدرس: پنج کیلومتری غرب بیرجند (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهراد موعودی)

این بنا ابتدا در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط محمدابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم) ساخته شد و در ۱۲۸۲ هجری شمسی تبدیل به مدرسه شده و پس از دارالفنون و رشدیه تبریز، آموزش به سبک جدید را در ایران آغاز کرد.

بنای این مدرسه از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی، هشتی، دهلیزها، ایوان، حجره‌های اطراف صحن، شاه‌نشین و حمام تشکیل شده است.

• آدرس: بیرجند، میدان شهدا، خیابان خاکی (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: کاظم مظفری)

باغ اکبریه بیرجند در انتهای خیابان معلم، روستای اکبریه، واقع در استان خراسان جنوبی قرار گرفته است. این باغ در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۳۲۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

هم‌اکنون بخش‌های مختلف این باغ و عمارت مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در اوایل دوره قاجار، به‌عنوان کتابخانه و دانشکده هنر دانشگاه بیرجند فعال است.

• آدرس: بیرجند، انتهای خیابان معلم، میدان موزه (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: محمدرضا مهاجرانی)

کلاه‌فرنگی بیرجند یا ارگ حسام‌الدوله، منسوب به امیر حسن خان شیبانی، در مرکز شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی قرار دارد. این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه‌فرنگی شناخته می‌شود به نام‌های دیگری هم داشت، از جمله ارگ حسام‌الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار.

این ارگ متعلق به امیر علم خزیمه بوده که ایشان آن را به فرمانداری بیرجند اهدا کرد و سازمان میراث فرهنگی این بنا را به‌عنوان یک ساختمان قدیمی به ثبت رسانده است. این ارگ به‌شکل شش‌ضلعی و در راس به‌شکل مخروط و به رنگ سفید است. این اثر تاریخی که زمانی مقر حکومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است.

• آدرس: بیرجند، بلوار مطهری (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناشناس)

بازار بیرجند دارای کوچه‌هایی تنگ و در پاره‌ای از اماکن آن معماری سنتی قدیمی است که این معماری نشان از اصالت و قدمت دیرینه این بازار دارد.

همچنین این بازار دارای کاروان‌سراهای قدیمی است. به‌طوری که سابقه این کاروان‌سراها به بیش از ۳۰۰ سال پیش می‌رسد. هم‌جواری این بازار با مرزهای کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هندوستان آن دوران باعث تبدیل شدن این بازار به بازار شاخص منطقه و شرق کشور شده است. در آن دوران بازرگانان هندی به بیرجند می‌آمدند و ادویه هندی را وارد بازار بیرجند می‌کردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Kazem Sh)

باغ شوکت‌آباد در ۱۰ کیلومتری شرق بیرجند، در کنار راه بیرجند به زاهدان در روستای شوکت‌آباد استان خراسان جنوبی قرار دارد. این باغ با شماره ۲۳۶۳ در سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این باغ از املاک امیر اسماعیل‌خان شوکت‌الملک بوده و به‌عنوان سکونتگاهی ییلاقی استفاده می‌شده و به‌دلیل آنکه وی وارث و فرزندی نداشت اموال او به برادرش محمدابراهیم خان رسید و بعدها توسط اسدالله علم، وزیر دربار وقف شد. از بخشی از این باغ به‌عنوان موزه تاریخ طبیعی و حیات‌وحش بیرجند استفاده می‌شود و بخشی دیگر به رستوران سنتی تغییر کاربری داده است.

• آدرس: ۱۰ کیلومتری بیرجند، روستای شوکت‌آباد (مشاهده در نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: مهدی رفیعی)

قلعه فورگ در روستایی به همین نام در ۵ کیلومتری بخش درمیان و در شرق شهرستان بیرجند قرار دارد. این قلعه بعد از قلعه الموت مهم‌ترین مقر حضور اسماعیلیان به‌حساب می‌آمده و در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند.

این قلعه تاریخی از سنگ، خشت و ملات گل ساخته شده است. همچنین بر بلندای حصار و برج‌ها، سازه‌های کنگره‌داری وجود دارد و منافذی (تیرکش) جهت دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شود. آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره افشاریه است که حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره است.

• آدرس: بیرجند، درمیان، روستای فورگ (مشاهده در نقشه)

برج چشمه مولید مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان بیرجند، روستای چشمه مولید واقع شده و این اثر در ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ۴۷۹۳ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

از دیگر دیدنی های بیرجند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: منطقه شکار ممنوع درح، منطقه حفاظت شده آرک و کرنگ، پارک جنگلی بیرجند، روستای بویک، روستای گازار، بازارچه صنایع‌دستی بیرجند.

آدرس: بیرجند، روستای چشمه مولید (مشاهده روستا در نقشه)

نویسنده: زهرا صالح نژاد