قلعه شاهدژ نهبندان

قلعه شاهدژ نهبندان از آثار به‌جامانده از دوره ساسانیان در شرق شهر نهبندان است. این بنای تاریخی مثل نگینی گران‌بها در دل کویر خودنمایی می‌کند و از جمله جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی به شمار می‌آید. با ما همراه باشید تا با این قلعه تاریخی آشنا شوید.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، شهرستان نهبندان، بخش مرکزی، ۷ کیلومتری شرق نهبندان، دامنه کوه شاهدژ (مشاهده روی نقشه)

قلعه شاهدژ که از جاهای دیدنی نهبندان به شمار می‌رود، در ۶ کیلومتری شرق نهبندان و ابتدای جاده نهبندان- زابل قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا جعفری

قلعه شاهدژ نهبندان در مسیر جاده نهبندان- زابل قرار دارد. برای دسترسی به این قلعه با استفاده از خودروی شخصی می‌توانید از مبدا نهبندان حرکت کنید. ابتدا از طریق میدان امام رضا (ع) وارد بلوار مرزداران شوید و سپس مسیر را ادامه دهید تا وارد جاده نهبندان- زابل شوید. مسیر جاده را تا نزدیک روستای خوانشرف طی کنید. قلعه شاهدژ نهبندان نرسیده به روستای خوانشرف در سمت راست جاده قرار دارد.

قلعه شاهدژ نهبندان در نزدیکی روستای خوانشرف و در ارتفاع ۱,۴۱۰ متری از دریای آزاد قرار گرفته است. بنای قلعه با ابعاد ۲۵۰ متر در ۳۷۰ متر و حدود ۵۳,۲۷۲ متر مربع مساحت، به‌عنوان بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین قلعه کوهستانی شرق ایران و یکی از بزرگ‌ترین قلعه های ایران به شمار می‌رود.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امین رحیمی

قدمت قلعه شاهدژ نهبندان به دوره ساسانی می‌رسد و بیشترین توسعه آن در دوره تصرف آن توسط فرقه اسماعیلیه بوده است. اسماعیلیان در قرن پنجم قلعه را از شاه شجاع خریداری و برحسب نیاز اقدام به توسعه و استحکام‌بخشی آن کردند. در این دوران جمعیتی بیش از ۳,۰۰۰ نفر در این قلعه زندگی می‌کردند و اینجا در واقع یک قلعه‌شهر محسوب می‌شد. این قلعه در گذشته در موقعیتی استراتژیک و در محل عبور کاروان‌ها از چندین مسیر به سوی شهر نهبندان واقع شده بود.

بازدید از قلعه شاهدژ نهبندان کاملا رایگان است و شما در هر ساعت از شبانه‌روز می‌توانید از آن دیدن کنید. زمان پیشنهادی برای تماشای همه بخش‌های قلعه بین یک تا دو ساعت است.

اسماعیلیه فرقه‌ای از شیعه است که معتقدان به آن محمد بن اسماعیل، برادرزاده امام موسی کاظم (ع)، را آخرین امام شیعیان می‌دانستند. آن‌ها مبارزه با خلفای بنی‌عباس و قبایل مغول را در دستور کار داشتند و برای این موضوع دژهای نظامی مستحکمی از جمله قلعه شاه دژ اصفهان، قلعه الموت و قلعه لمبسر ساخته بودند. استان خراسان جنوبی به‌خصوص منطقه قهستان نیز از قرن چهارم تا قرن هفتم هجری قمری قلمرو و پناهگاه آن‌ها بوده است.

پیروان حسن صباح برای مبارزه با حکومت مرکزی و خلافت عباسیان شروع به ساختن قلعه ‌های اسماعیلیه در ناحیه بیرجند کردند. آن‌ها برای تحقق اهداف‌ خود، با تعلیمات خاصی اقدام به تربیت افراد از جان گذشته می‌کردند که این افراد فداییان نام داشتند. یکی از قلعه‌ها که فداییان اسماعیلی در آن حضور فعال داشتند، قلعه شاهدژ نهبندان بوده است. همچنین سفال‌های پراکنده در سطح محوطه قلعه و آوارهای به‌جامانده موید قدمت این بنا تا دوره صفویه هستند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهدی محققی حور

قلعه شاهدژ نهبندان به‌عنوان بزرگ‌ترین قلعه تاریخی شرق کشور برای علاقه‌مندان به فرهنگ، تاریخ و تمدن ایران‌ از اهمیت بسیاری برخورداری است. علاقه‌مندان به تاریخ اسماعیلیه می‌توانند با بازدید از این مکان بر دانسته‌ها و اطلاعات خود درباره این قسمت از تاریخ کشورمان بیفزایند.

قلعه شاهدژ نهبندان در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۲۶۲ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. این قلعه در سال‌های اخیر توسط میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی مورد مرمت قرار گرفت. در این دوره اقداماتی از جمله دیوارچینی برج شمال غربی و فضای داخلی گوشه شمال غرب، اجرای یک لایه کاه‌گل روی دیوارها، برداشتن بخش‌های رانش کرده پشت بند غربی قلعه و استحکام بخشی به آن صورت گرفت.

در مورد علت انتخاب نام شاهدژ برای این قلعه نظرات مختلفی ارائه شده است. به گفته اهالی نهبندان نام این قلعه شاه دزد است و صاحب آن را فردی به نام شاه دزد می‌دانند که با زال، پدر رستم، هم‌دوره بود. او حتی زال را خراج‌گذار خود کرده بود. در جنگی که بین شاه دزد و رستم شکل می‌گیرد، رستم پیروز می‌شود و قلعه را از چنگ او در می‌آورد. انتخاب نام شاهدژ برای این قلعه در دوره اسماعیلیه صورت گرفت تا از این طریق این بنا را یک قلعه اسماعیلی و یکی از مراکز حضور خود در منطقه معرفی کنند.

قلعه شاهدژ نهبندان شامل دو محوطه است؛ از جمله:

• محوطه اول: این محوطه متشکل از بناهایی است که با ملاط ساخته می‌شوند و ارتفاع و استحکام بیشتری نسبت به سایر بناها دارند. این بناها به اصطلاح شاه‌نشین قلعه محسوب می‌شدند.
• محوطه دوم: محوطه دوم متشکل از بناهای بدون ملاط است که ارتفاع کمتری دارند و برای سکونت فداییان و سربازان مدافع قلعه مورد استفاده قرار می‌گرفتند. قسمت اعظم قلعه شاهدژ از نوع دوم است. در این قسمت معابر و کوچه‌های متعددی در میان فضاهای معماری قرار دارند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهدی محققی حور

سقف بنای شاه‌نشین قلعه شاهدژ از نوع ضربی پوش است؛ در حالی که سقف‌های بقیه قسمت‌ها از جمله واحدهای مسکونی با چوب و خاشاک پوشیده شده‌اند. در چهارگوشه قلعه برج‌های بلندی وجود داشتند که امروزه فقط یکی از آن‌ها که در ضلع جنوب غرب قرار دارد، سالم مانده است. برج‌ها با معماری نیم‌دایره ساخته می‌شدند و برحسب محل قرارگیری ابعاد و اندازه‌های متفاوتی داشتند. برج‌های قلعه دو عملکرد عمده دارند:

• نخست اینکه به‌عنوان پشت بند، تکیه‌گاه‌هایی برای بارو به شمار می‌روند و بر استحکام بارو می‌افزایند؛
• دوم اینکه در گذشته عملکرد دیده‌بانی داشتند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهدی محققی حور

قلعه شاهدژ نهبندان تنها یک در ورودی دارد و آنچه هنگام ورود توجه شما را به خود جلب می‌کند، در ورودی و قطعه سنگ بزرگی است که به شیوه‌ای ماهرانه آن‌ را تراشیده‌اند. در ابتدای ورودی، کوچه‌ها و گذرگاه‌هایی به چشم می‌خورند. نوع ساختار این کوچه و گذرگاه‌ها موید این موضوع است که در گذشته از قلعه به‌عنوان پادگان نظامی استفاده می‌شد. اتاقک‌هایی نیز برای نگهبانان در کوهپایه قله کوه ساخته شده‌اند که در هریک از آن‌ها برای دو نفر فضا وجود دارد. بیشترین مصالح به کار رفته در قلعه سنگ است؛ اما در برخی نقاط از آجر و ملاط نیز استفاده کرده‌اند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهدی محققی حور

آب آشامیدنی قلعه شاهدژ نهبندان و دژ نظامی آن از آبادی‌های اطراف تامین می‌شد. کارگران آب را از پایین کوه به ارتفاع ۱,۴۰۰ متری منتقل می‌کردند. در زمان بارندگی و فصل سرما نیز آب موردنیاز قلعه از طریق جمع‌آوری آب باران تامین می‌شد. بدین‌منظور در قلعه شاهدژ نهبندان، آب‌انبارهایی به‌شکل حوض برای ذخیره آب باران تعبیه شده‌اند که یکی از آن‌ها را به‌شکل پلکانی ایجاد کرده‌اند. کارکرد این آب‌انبار احتمالا تصفیه آب بوده است.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، شهرستان نهبندان، بخش مرکزی، روستای خوانشرف، هشت کیلومتری شرق نهبندان (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از قلعه شاهدژ نهبندان: حدود ۱٫۴ کیلومتر (پنج دقیقه با ماشین)

آسیاب‌های بادی نهبندان از جاهای دیدنی نهبندان در استان خراسان جنوبی هستند. این آسیاب‌ها در دوطبقه ساخته شده‌اند که در ساخت آن‌ها از ساده‌ترین مصالح همچون خشت، گل و چوب استفاده شده است. ساختمان آسیاب‌ها دارای دوطبقه است. طبقه فوقانی به بزرگ‌ترین قطعات آسیاب اختصاص داشت و از طبقه همکف به‌عنوان انبار نگهداری آرد و گندم استفاده می‌شد. در طراحی بنای آسیاب‌های بادی نهبندان از نقشه آسبادهای سیستان استفاده شده است. بنای آسیاب‌های بادی نهبندان از سه طرف محصور شده است و جهت باز آن در معرض وزش باد قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Mohamed Oooo

• آدرس:استان خراسان جنوبی، نهبندان، خیابان قائم غربی، پشت شهرداری نهبندان (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲):رایگان
• فاصله از قلعه شاهدژ نهبندان: حدود هفت کیلومتر (۹ دقیقه با ماشین)

قلعه نهبندان یکی از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی نهبندان و یک قلعه معروف دیگر در ناحیه نهبندان محسوب می‌شود. این قلعه در دوره اشکانیان بنا شده است و اکنون در جنوب شهر نهبندان قرار دارد. نوع معماری خاص قلعه یکی از موضوعاتی به شمار می‌آید که به خاص‌تر شدن این بنای تاریخی کمک زیادی کرده است. سنگ‌های استفاده شده در این قلعه نظامی- دفاعی بدون استفاده از ساروج یا ملاط روی هم قرار گرفته‌اند و دیوارهای بلندی را ایجاد کرده‌اند. این بنا در تاریخ ۱۵ تیر ۱۳۷۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۹۳۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: بابک معاون

نویسنده: زهرا آذرنیوش / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی