قلعه ایرج

قلعه ایرج دژی باستانی مربوط به دوره ساسانی در نزدیکی روستای عسگرآباد در پیشوای ورامین قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۸۲ هجری شمسی با شماره ثبت ۹۸۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و به‌عنوان بزرگ‌ترین قلعه خشتی ایران و جهان شناخته می‌شود. این قلعه پرابهت، از جمله قلعه‌هایی است که با گل و خشت ساخته شده است و معماری منحصربه‌فردی دارد، تاکنون از گزند حمله اقوام مختلف به ایران و نیز بلایای طبیعی در امان مانده است.

آدرس: استان تهران، ورامین، شمال کمربندی ورامین به‌سمت پیشوا، مجاور روستای عسگرآباد عباسی (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: B Vafadari)

قلعه ایرج در شمال کمربندی ورامین به‌سمت پیشوا و در کنار روستای عسگرآباد عباسی واقع شده است. روستای عسگرآباد عباسی در فاصله یک کیلومتری شرق ورامین و در محدوده خدماتی فرمانداری شهرستان پیشوا و در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی تهران در دل دشتی وسیع و با صفا قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حمید صادقی‌نژاد)

قلعه ایرج که با نام‌های اسپید دژ یا قلعه گبری نیز شناخته می‌شود، از زیباترین، باشکوه‌ترین و البته بزرگ‌ترین قلعه‌ های ایران و جهان است که در تاریخ ۱۱ شهریور سال ۱۳۸۲ هجری شمسی، به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی ورامین، با شماره ثبت ۹۸۳۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قلعه ایرج یکی از آثار باستانی فراوان کشور است که در گذر سالیان مورد بی‌مهری و غفلت قرار گرفته و متاسفانه بخش‌های زیادی از آن تخریب شده است. علاوه بر عوامل فرسایشی طبیعی، دخالت‌های انسانی نیز باعث تخریب بسیاری از بخش‌های قلعه شده‌اند. با وجود این تخریب‌ها، همچنان قلعه ایرج شکوه خود را حفظ کرده است و عظمت این دژ تاریخی هر بیننده‌ای را شگفت‌زده خواهد کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد دروگر)

در حال حاضر، از زمین‌های داخل محوطه قلعه برای کشاورزی استفاده می‌شود و کشاورزان به‌خاطر کیفیت خوب خاک خشت‌ها و چینه‌ها و تقویت زمین‌هایشان، خشت‌ها را با کود مخلوط می‌کنند و روی زمین‌ها می‌ریزند.

در سال ۲۰۰۸ میلادی، تلاش‌هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران برای ثبت آن به‌عنوان میراث جهانی یونسکو صورت گرفت؛ اما این تلاش‌ها به‌دلیل کاستی‌های جدی و وضعیت منطقه از جمله فعالیت‌های کشاورزان محلی در داخل محوط قلعه بی‌ثمر ماند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sam AE)

قلعه ایرج که بزرگ‌ترین قلعه خشتی جهان به حساب می‌آید، ظاهرا در دوره ساسانی ساخته شده است؛ ولی با توجه به آثار مکشوفه با بیش از سه هزار سال قدمت این احتمال نیز می‌رود که قلعه پیش از آن ساخته شده و در دوران ساسانی مورد بازسازی قرار گرفته است. برخی نیز معتقدند که این قلعه از نظر زمانی ۱۰۰۰ سال قبل از تولد حضرت مسیح (ع) و حدود ۱۵۰۰ سال قبل از تولد پیامبر اسلام (ص) بنا شده است و از آنجا که ساکنان این قلعه زرتشتی بوده‌اند، به آن قلعه گبری نیز می‌گویند؛ زیرا گبر در لغت به پیروان دین زرتشتی گفته می‌شود. دلیل نام‌گذاری آن به قلعه ایرج نیز انتساب آن به «ایرج» فرزند «فریدون» از چهره‌های اساطیری ایران است.

باستان‌شناسانی همچون «ژان دیولافوا» و «کلایس» در مورد این قلعه تحقیقات گسترده‌ای انجام داده‌اند. کلایس به وضوح به ابعاد بزرگ این قلعه اشاره کرده و گفته است که بزرگی آن با هیچ‌کدام از قلعه‌های خشتی دیگر در دنیا قابل مقایسه نیست.

عده‌ای نیز در مورد این قلعه چنین گفته‌اند که همان «دژ وارنا» در کتاب اوستا است. اعتمادالسلطنه در کتاب «مرآت البلدان» و جرج کرزن از سیاستمداران و ایران‌شناسان بریتانیایی در سفرنامه خود این ادعا را مطرح کرده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد دروگر)

قلعه ایرج ابعادی به بزرگی ۱,۴۴۰ متر در ۱,۲۸۰ متر دارد که از آن دژی عظیم و پر ابهت ساخته است و به‌عنوان بزرگ‌ترین قلعه خشتی نظامی در ایران و حتی جهان شناخته می‌شود. دیوارهای آن پهنایی بین ۱۷ تا ۲۲ متر دارند و بیشترین ارتفاع دیوار آن در گذشته ۲۵ متر بوده است؛ اما به‌دلیل فرسایش دیوارها بر اثر عوامل طبیعی در طول سالیان هم‌اکنون حداکثر ارتفاع دیوار قلعه به ۱۶ متر می‌رسد. مصالح عمده برای ساخت این قلعه خشت و گل بوده‌اند. جمعیتی بین ۲۰۰۰ تا ۶۰۰۰ نفر می‌توانست داخل قلعه جای بگیرد. با وجود تمرکز قوی معماری روی دیوارها، هیچ فضای دائمی در محوطه داخلی وجود ندارد. طرح کلی قلعه ایرج، یعنی استحکامات عظیم و فضای داخلی خالی گسترده، شبیه به پایگاه‌های نظامی ساسانی مانند قلعه پل‌گنبد در دشت گرگان و تورپاخ‌قلعه در نزدیکی دربند است.

این قلعه مستطیلی‌شکل در گذشته در ضلع شمالی ۳۴ برج، در ضلع جنوبی ۴۲ برج و در ضلع‌های شرقی و غربی ۳۶ برج داشت و امروزه فقط و فقط دو برج از آن باقی مانده است که در فاصله ۳۰ متری از یکدیگر قرار دارند. اغلب مورخان بر این عقیده هستند که این دژ بزرگ استفاده نظامی داشته و پادگان نظامی بوده است؛ گرچه دقیقا مشخص نیست که کدام سلسله و در چه تاریخی آن را بنا کرده است. برخی از کارشناسان، ساختمان قلعه را مربوط به کیانیان می‌دانند که آن را برای جلوگیری از حمله تورانیان ساخته‌ بودند و عده‌ای دیگر این قلعه را دژ نظامی بزرگی دانسته‌اند که در اطراف آن قلعه‌های نظامی کوچک‌تری پراکنده بود و این قلعه برای دیده‌بانی و هماهنگی بین قلاع اطراف آن استفاده می‌شد.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس: روهام مسی، محمد خانی، Sam AE، ابوالفضل خاوری)

در دیوار مابین دو برج دیده‌بانی قلعه، راهروهایی وجود دارد که آن‌ها را به یکدیگر متصل می‌کردند و به‌قدری عریض بودند که ارابه‌های نظامی و ادوات جنگی به‌راحتی در آن‌ها حرکت می‌کرد. نکته شگفت انگیز دیگر این است که قلعه به‌گونه‌ای ساخته شده بود که رفت و آمد سربازها و هرگونه جنب و جوشی در داخل این راهروها در خارج قلعه توسط دشمنان احساس نمی‌شد و این موضوع از نشانه‌های امنیت بالای قلعه به حساب می‌آمد.

قلعه ایرج دارای چهار دروازه در شمال، جنوب، شرق و غرب است. دروازه شمالی این قلعه دقیقا روبه‌روی قله کوه زیبای دماوند قرار دارد و می‌تواند قاب عکس خوبی برای عکاسان باشد. در سال‌های گذشته دروازه و دیوارهای ضلع شرقی بنا مرمت شده‌اند و دو دروازه شمال و جنوب نیز برای عبور و مرور باز هستند.

در گذشته در اطراف این دژ مستحکم و باشکوه، خندق‌هایی به عمق هشت متر و عرض ۳۰ متر حفاری شده بود که برای محافظت از قلعه در برابر حمله دشمنان و آشوبگران استفاده می‌شد. به هنگام حمله دشمنان، درون این خندق‌ها آب رها می‌کردند و دسترسی به قلعه در این زمان عملا غیرممکن بود. این خندق‌ها در حال حاضر به‌منظور استفاده کشاورزی به‌صورت هموار درآمده‌اند. همچنین در این قلعه یک رشته قنات با هفت سنگ آب در حال جریان است که از منبع دقیق آن اطلاعات معتبری در دست نیست.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمود دروگر)

• تخریب بخش‌هایی از بنای قلعه به‌دلیل فرسایش از یک سو و از سوی دیگر یادداشت اسم و فامیل رهگذران روی این اثر تاریخی، قلب هر بیننده‌ای را به درد می‌آورد. در حفاظت از آثار تاریخی تلاش بیشتری کنیم.
• با اطلاع‌رسانی درباره قلعه ایرج از نابودی کامل آن جلوگیری کنید.

نویسنده: پویا جوانمرد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی