تیموریان ؛ توسعه سیاسی و فرهنگی در شرق ایران
تیموریان دودمانی ترک‌تبار بودند که در دوره آن‌ها سرزمین ماوراءالنهر به اوج پیشرفت سیاسی و فرهنگی دست یافت.
تیموریان از سال ۸۰۷-۷۷۱ هجری قمری حکومت می‌کردند. این دودمان، ترک‌تبار بودند. بنیان‌گذار این سلسله تیمور لنگ بود که نسبش را به تموچین یا چنگیز می‌رسانید. تیمور یک کشور بزرگ ایجاد کرد و سرزمین ماوراءالنهر را به جایگاهی بالا رساند. او مرزهای خود را در سراسر آسیای میانه و خراسان گسترده کرد. فتوحات تیمور جنبه هجوم داشت و تیمور از طریق جهانگشایی قلمرو خود را گسترش داد.
ماوراءالنهر مرکز دولتی شد که تمامی ایران و افغانستان را شامل می‌شد. با مرگ تیمور، ترکان عثمانی، آل جلایر و ترکمانان تلاش کردند سرزمین‌های از دست رفته خود را به دست بیاورند؛ اما فرزندان تیمور موفق شدند شمال ایران را به‌مدت یک سده برای خود نگهداری کنند. شاهرخ پسر تیمور شورش‌ها را فرو نشاند و کشور را آرام کرد. بعد از مرگ شاهرخ، قلمرو حکومت او به بخش‌هایی کوچک تقسیم شد و بعدها به دست صفویان افتاد. حکومت تیموریان به‌وسیله ازبکان منقرض شدند. نوادگان تیمور در دوره صفوی به هند رفتند و سلسله گورکانیان هند را تشکیل دادند.
منبع عکس: ناشناس
آنچه باید درباره تیموریان بدانید:
- مختصری از تاریخ سلسله تیموریان
- پادشاهان معروف تیموری
- اوج قدرت سیاسی تیموریان
- فرهنگ و اعتقادات تیموریان
- جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله تیموریان
مختصری از تاریخ سلسله تیموریان
تیمور لنگ
منبع عکس: ناشناس
تیمور در سال ۷۳۶ هجری قمری در قبیله برلاس در اولوس جغتای(واقع در ماوراءالنهر) به دنیا آمد. پدر او طرغای، ریاست قبیله برلاس را عهده‌دار بود. در این زمان در ماوراءالنهر، چهار قدرت عمده وجود داشت؛ جلایریان در خجند، آرلاتها در منطقه شمال افغانستان، قبیله قاوجین و قبیله برلاس در امتداد رودخان جیحون و سیحون.
توغلق تیمور نامی در سال ۷۶۱ هجری قمری بر ماوراءالنهر چیره شد. تیمور به درگاه او پیوست و از جانب او به حکومت شهر کش رسید. بعد از توغلق تیمور، پسر او الیاس خواجه، حاکم ماوراءالنهر شد. تیمور با او اختلاف پیدا کرد و با امیرحسین قزغنی پادشاه بلخ، قندوز و کابل متحد شد. امیرحسین و تیمور بعد از متحد شدن به تصرف نواحی مختلف دست زدند. تیمور خواهر امیرحسین را که از تبار چنگیز بود، به زنی گرفت و به گورکان ملقب شد. آن دو در جنگی به اسارت ترکمانان جانی قربان درآمدند؛ اما به‌زودی آزاد شدند.
امیرحسین و تیمور به جنگ الیاس خواجه رفتند؛ ولی در جنگ لای از سپاه الیاس خواجه شکست خوردند و نزد ملک معزالدین حسین کرت حاکم هرات فرار کردند. در ادامه مردم ماوراءالنهر علیه الیاس خواجه قیام کردند و او را از منطقه بیرون راندند و متعاقب آن امیرحسین و تیمور ماوراءالنهر را تصرف کردند. بدین ترتیب عمر خاندان جغتای پایان یافت.
تیمور در سال ۷۷۱ هجری قمری با ایجاد قوریلتای، قدرت خود را تثبیت کرد؛ اما رسما عنوان سلطنت اختیار نکرد و آن را به سیورغتمش واگذار کرد. تیمور سمرقند را به پایتختی انتخاب کرد و در سال ۷۷۳ هجری قمری قوریلتای بزرگی از امرای مناطق مختلف تشکیل داد که تنها زنده‌حشم، امیر ناحیه شبورغان در آن حضور نیافت. تیمور به شبورغان لشگر کشید و زنده حشم را کشت.
تیمور به خوارزم لشکر کشید و آن را از حسین صوفی، برادر و جانشین او یوسف صوفی باز پس گرفت. او سپس به مغولستان و دشت قبچاق لشکر کشید. تیمور به جنگ با آل کرت رفت و آن‌ها را شکست داد و هرات را ضمیمه قلمرو خود کرد.
خلیل سلطان
منبع عکس: نامشخص
تیمور پیش از مرگ، وصیت کرد نوه او، پیرمحمد پسر شیخ عمر، جانشین وی شود؛ اما دیگر فرزندان تیمور این انتصاب را نپذیرفتند و به رقابت با هم برخاستند. ماوراءالنهر مرکز جنگ‌های جانشینی تیمور شد. بعد از زد و خوردهایی، سرانجام خلیل سلطان فرزند میرانشاه و نوه دیگر تیمور به پادشاهی انتخاب شدند. خلیل سلطان سه دشمن و سه رقیب اصلی داشت. شاهرخ، سلطان حسین و پیراحمد سه رقیب هم بودند. سلطان حسین و پیراحمد در جنگ با خلیل سلطان کشته شدند؛ اما شاهرخ با او صلح کرد و بعد از عقد قرارداد صلح، مقرر شد شاهرخ به‌طور مستقل در خراسان حکومت کند. شاهرخ هرات را پایتخت خود کرد. بعد از مدتی امیران علیه خلیل سلطان قیام و او را از سلطنت خلع کردند.
شاهرخ
منبع عکس: نامشخص
شاهرخ در زمان پدرش تیمور، حاکم خراسان، سیستان و مازندران شد. هنگامی که خلیل سلطان از سلطنت ماوراءالنهر خلع شد، شاهرخ سمرقند را ضبط کرد و حکومت آنجا را به پسرش الغ‌بیک داد و خود به‌طور رسمی سلطان ممالک تیموری شد. در دوره شاهرخ، قراقویونلوها به رهبری قرایوسف، میرانشاه پسر تیمور و حاکم آذربایجان کشته شدند و سپس در سال ۸۱۳ هجری قمری، سلطان احمد جلایر را کشته و ولایات غربی ایران را تصرف کردند. شاهرخ چندبار علیه قرایوسف و قرااسکندر به غرب لشکرکشی و قراقویونلوها را موقتا مطیع کردند.
مولانا فضل‌الله استرآبادی که پیشوای حروفیه بود، فردی به نام احمد لر را برای ترور شاهرخ اعزام کرد. احمد لر شاهرخ را زخمی کرد؛ ولی زخم او کارگر نیفتاد. در پی این حادثه بسیاری از پیروان فرقه حروفیه قتل عام شدند. دوره شاهرخ تیموری با یک صلح و آرامش قرین بود. دوره طولانی سلطنت او از لحاظ معرفت و کمال، قرن طلایی دورانی است که آن را رنسانس تیموری و دوره احیای علم و دانش، نام گذاشتند.
الغ‌بیک
منبع عکس: نامشخص
الغ‌بیک پسر شاهرخ بود که هم‌زمان با پدر، حکومت ماوراءالنهر به مرکزیت سمرقند را عهده‌دار بود. مهم‌ترین حوادث این دوره عبارت‌اند از:
- شکست پیرمحمد اوغلان و دست‌اندازی به مغولستان در سال ۸۲۵ هجری قمری.
- شکست ازبکان به رهبری براق اوغلان در سال ۸۳۰ هجری قمری.
- بعد از مرگ شاهرخ، الغ‌بیک با همکاری پسرش عبداللطیف، هرات را تصرف کرد.
- شورش یارعلی ترکمان در هرات سبب شکست الغ‌بیک و عقب‌نشینی او به ماوراءالنهر شد و بابر بر خراسان مسلط شد.
- عبداللطیف علیه پدرش الغ‌بیک قیام کرد و او را کشت. با کشته شدن الغ‌بیک، تجزیه کل ممالک تیمور آغاز شد.
- علاوه بر تیمور، الغ‌بیک به‌دلیل خویشاوندی با مغول‌ها، لقب گورکان گرفت.
زیج سلطانی در دوره الغ‌بیک تنظیم و رصدخانه مراغه به دستور الغ‌بیک ساخته شدند. در ساخت رصدخانه مراغه که همچنان از رصدخانه های مشهور ایران است، افرادی چون صلاح‌الدین موسی، معروف به قاضی‌زاده رومی و غیاث‌الدین جمشید مسعود کاشی شرکت فعال داشتند. بعد از مرگ آن‌ها، ملاعلی قوشچی، کار رصدخانه مراغه را تمام کرد. در رصدخانه سمرقند دانشمند و ریاضی‌دان معروف، غیاث‌الدین جمشید کاشانی حضور فعال داشت.
ابوسعید
منبع عکس:wikipedia
ابوسعید با همکاری ابوالخیرخان اوزبک و عارف مشهور خواجه احرا، بر میرزا عبداالله غلبه کرد و او را کشت. به این ترتیب، ماوراءالنهر را به تصرف درآورد. او خراسان را تصرف و هرات را پایتخت خود قرار داد. جهانشاه قراقویونلو، نواحی غربی ایران تا سمنان را به تصرف خود درآورد. جهانشاه در جنگی مغلوب اوزون حسن آق‌قویونلو شد و متصرفات او به دست آق‌قویونلوها افتاد. گوهرشاد خاتون، همسر بانفوذ شاهرخ در سال ۸۶۱ هجری قمری به دست ابوسعید کشته شد. ابوسعید برای تصرف آذربایجان به خراسان حمله کرد؛ اما در جنگ بابیان (محمودآباد) از اوزون حسن شکست خورد و کشته شد. اوزون حسن بعد از کشته شدن ابوسعید، یادگار محمد را به حکومت خاندان تیموری گمارد.
سلطان حسین بایقرا
منبع عکس: نامشخص
سلطان حسین بایقرا بعد از مرگ ابوسعید به خراسان هجوم برد و آنجا را تصرف کرد. یادگار محمد با کمک سپاهیان اوزون حسن آق‌قویونلو به خراسان لشکر کشید و هرات را تصرف کرد؛ اما به‌زودی از سپاهیان سلطان حسین بایقرا شکست خورد و کشته شد. با قتل یادگار محمد دودمان شاهرخ تیموری منقرض شد.
سلطان حسین بایقرا اولین پادشاه تیموری بود که با انتخاب وزرای شیعی، اولین گام‌ها را برای رواج تشیع برداشت. عبدالله مروارید کرمانی و امیرعلیشیر نوایی وزارت سلطان حسین بایقرا را بر عهده داشتند. او کتابی با عنوان شرف‌نامه نوشت که اطلاعات مفیدی درباره احوال و اوضاع اجتماعی و اداری اواخر دوره تیموریان به دست می‌داد. امیرعلیشیر نوایی، وزیری شیعی مذهب و طرفدار علم و ادب بود. از آثار مهم او «منشات ترکی»،«محاکمه‌اللغتین» و «مجالس‌النفائس» است.
پادشاهان معروف تیموری
تیمور
منبع عکس: نامشخص
تیمور در سال ۷۸۸ هجری قمری یورشی به داخل سرزمین ایران انجام داد که به یورش سه ساله معروف شد. مهم‌ترین اقدامات تیمور در این یورش عبارت بودند از:
- با ملک عزالدین از امرای لر کوچک نبرد کرد. در این جنگ خواجه علی موید سربداری که در رکاب تیمور بود، کشته و دودمان سربداری منقرض شد.
- تصرف آذربایجان و فرار سلطان احمد جلایر از آنجا
- عزیمت تیمور برای سرکوبی قرامحمد ترکمان و تصرف شهر وان و بازگشت او به آذربایجان
- تصرف نخجوان، قارص و تفلیس که در پی آن، آب بگرات پنجم شاه گرجی‌ها اسیر شد. او اسلام آورد و تیمور سرزمین‌هایش را به او سپرد.
- تصرف اصفهان که در دست زین‌العابدین مظفری بود. در اصفهان در پی شورشی، بسیاری از یاران تیمور کشته شدند. تیمور دستور به قتل عام مردم اصفهان داد.
- تصرف شیراز که در دست زین‌العابدین مظفری بود. در این زمان خبر عصیان توقتمش به تیمور رسید. تیمور ممالک مظفری را بین شاه یحیی، سلطان محمد، سلطان احمد و ابواسحاق تقسیم کرد و به سمرقند بازگشت.
تیمور در یورش پنج ساله، آمل و ساری را تصرف کرد و با به اسارت درآوردن سید کمال مرعشی، حاکم ساری، به دودمان مرعشیان مازندران خاتمه داد. تیمور با کشتن منصور مظفری، سلسله مظفریان را منقرض کرد. او با کشتن منصور مظفری، سلسله مظفریان را منقرض کرد و شورش ترکمانان قراقویونلو به فرماندهی قرامحمد را فرونشاند.
منبع عکس: نامشخص
تیمور بغداد و عراق عرب را که در دست سلطان احمد جلایر بود، تصرف و سلطان احمد به مصر فرار کرد. در فتح بغداد، شرف‌الدین نظام شامی که در دربار سلطان احمد جلایر بود، به خدمت تیمور گورکانی درآمد. نظام‌الدین شامی، کتابی تحت عنوان ظفرنامه نوشت که قدیمی‌ترین منبع شرح حال تیمور به شمار می‌رفت.
میرانشاه فرزند تیمور که حکومت آذربایجان و نواحی اطراف را داشت، به‌علت سقوط از اسب، دچار اختلال دماغی شد و بعد از آن، ظلم و ستم بسیار کرد. رسیدن این خبر به تیمور و مرگ دشمنان او مانند قاضی برهان‌الدین احمد حاکم سیواس و الملک‌الظاهر برقوق حاکم مصر، سبب لشکرکشی تیمور به ایران شد که به یورش هفت ساله معروف شد.
منبع عکس: نامشخص
مهم‌ترین حوادث این شورش عبارت‌اند از:
- عزل میرانشاه و واگذاری حکومت غرب به امیرزاده عمر، فرزند میرانشاه.
- حمله به گرجستان و قتل عام گرجیان و ارامنه مسیحی.
- فتح سیواس به تشویق قراعثمان آق‌قویونلو در سال ۸۰۳ هجری قمری.
- فتح ملاطیه و واگذاری حکومت آنجا به قراعثمان.
تیمور قصد شام، فلسطین و لبنان کرد که در دست مملوکان و پادشاه آن‌ها، الملک‌الناصر فرج بود. چون دشمنان تیمور، احمد جلایر و قرایوسف قراقویونلو به مصر گریخته بودند، بهانه به دست تیمور افتاد و به سوریه لشکرکشی کرد و بعد از تصرف حماه، حمص و بعلبک، دمشق را محاصره کرد. الملک‌الناصر فرج به کمک مردم دمشق آمد؛ اما نتوانست کاری از پیش ببرد و دمشق به تصرف تیمور درآمد. ابن عربشاه مورخ معروف که در آن عصر در دمشق زندگی می‌کرد، قتل عام مردم دمشق توسط تیمور را توصیف کرده است. بعد از تصرف دمشق، ابن خلدون مورخ معروف نزد تیمور آمد و با او درباره پاره‌ای از موضوعات، بحث کرد. سلطان الملک‌الناصر فرج به ناچار حاکمیت مقتدر تیمور را پذیرفت.
شاهرخ
منبع عکس:wikipedia
غیاث‌الدین پیراحمد خوافی وزارت شاهرخ تیموری را بر عهده داشت. به دستور او، مدرسه خرگرد بنا شد. قوانین یاسا در زمان شاهرخ ملغی شد و قواعد فقهی اسلامی به‌طور انحصاری اساس صدور احکام قرار گرفت. در دوره فرمانروایی شاهرخ، شکل اصلی پرداخت حقوق امیران به‌صورت سیورغال بود. مسجد گوهرشاد مشهد به یادگار گوهرشاد همسر شاهرخ، در دوره فرمانروایی او بنا شد. معمار اصلی این مسجد، قوام‌الدین شیرازی بود.
در دوره تیمور، شاهرخ به خاقان سعید و حسین بایقرا به خاقان منصور ملقب بودند. مسجد مولانا در تایباد از بناهای دوره شاهرخ بود. این مسجد مزار مولانا شیخ زین‌الدین خوافی از عرفای دوره تیموری بود. مدرسه شاهرخ به اهتمام غیاث‌الدین یوسف خواجه بهادر ساخته شد. عصر شاهرخ تیموری، هنر نقاشی مرحله اقتباسی و فراگرفتن فنون اجنبی را پیمود و به دوره جوانی خود رسید. نقاشان دربار تیموری ابتدا بیشتر به مصور ساختن شاهنامه مشغول بودند.
سلطان حسین بایقرا
منبع عکس:wikipedia
سلطان حسین بایقرا بیشتر شخصیتی فرهنگی داشت تا سیاسی. توجه او به فرهنگ، سبب شد که در دوره حاکمیت او، کتاب‌های بسیار زیادی نوشته شود. کتاب «دستورالوزرا» اثر غیاث‌الدین خواندمیر است که موضوع آن ترجمه احوال مشاهیر و وزرای اسلام و ایران است. این کتاب آگاهی‌های مستقیمی از دیوانسالاری تیموری ارائه می‌دهد. کتاب «حبیب‌السیر» اثر خواندمیر است. مولف، این کتاب را به نام خواجه حبیب‌الله ساوجی وزیر خراسان تالیف کرده است. کتاب «روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات» تالیف معین‌الدین اسفزاری است. او در این کتاب، تاریخ تیموریان را تا تصرف هرات، توسط سلطان حسین بایقرا توضیح داده و اخبار و روایاتی از ملوک آل کرت در آن فراهم آورده است.
اوج قدرت سیاسی تیموریان
منبع عکس: نامشخص
اوج قدرت سیاسی تیموریان در زمان پادشاهی تیمور بود. او با یورش‌های سه ساله، پنج ساله و هفت ساله، وسعت قلمرو خود را از ماوراءالنهر تا هندوستان افزایش داد. شاهرخ و سلطان حسین بایقرا که جانشینان تیمور بودند قلمرو تیموریان را از لحاظ فرهنگی توسعه بسیار زیادی دادند؛ اما از لحاظ سیاسی، قلمرو او در دوره تیمور، بیشترین وسعت و قدرت را داشت.
فرهنگ و اعتقادات تیموریان
منبع عکس: نامشخص
تیموریان پایه‌های حکومت سیاسی خود را در مذهب گذاشتند. در حکومت تیموری، تسامح و تساهل دینی وجود نداشت. در این دوره، مذاهب دیگر اهمیت خود را از دست دادند. تیموریان حنفی مذهب بودند؛ اما شیعیان زیادی نیز در این دوره زندگی می‌کردند. فرمانروایان تیموری به دین و مذهب علاقه زیادی داشتند و حمایت آن‌ها از شخصیت‌های دینی، سبب می‌شد مباحث دینی در این دوره، رواج زیادی پیدا کند. مساجد، مکاتب و خانقاه‌های زیادی در کشور ساخته شد و دین و مذهب در زندگی مردم تاثیر زیادی داشت. در عصر تیموری بین شیعه و سنی، اختلاف زیادی نبود؛ اما تیموریان از مذهب تسنن دفاع کردند.
شیعیان در دوره تیموری از مذهب خود دفاع کردند. آن‌ها از حمایت سلطان حسین بایقرا و وزیر او امیرعلیشیر نوایی برخوردار بودند. دوره‌های پایانی حکومت تیموریان، اوضاع شیعیان مساعد بود. گسترش تشیع در این دوره، زمینه را برای رسمیت مذهب شیعیان در دوره صفویه، مهیا می‌کرد.
منبع عکس: نامشخص
در این دوره فرقه‌های صوفیه، فعالیت آزادانه داشتند. فرقه نقشبندیه به رهبری عبدالخالق غجدوانی و فرقه نوربخشیه به رهبری محمد نوربخش در این دوره، فعالیت خود را آغاز کردند. سید نورالدین نعمت‌الله نیز فرقه نعمت‌اللهیه را بنا کرد. این فرقه به‌دلیل گرایش به شهاب‌الدین احمد بهمنی، شاه دکن هند، در شرق ایران و هند، قدرت بسیار گرفتند.
هنر عصر تیموری، یکی از مهم‌ترین جلوه‌های هنر در ایران و آسیای مرکزی بود. در این دوره، با وجود شکل‌گیری نابسامانی‌های داخلی و درگیری که تیموریان با ترکمانان داشتند، دوره رونق هنر و فرهنگ، تاریخ، ریاضیات و نجوم بود. در این دوره، دربار هرات، تبریز، اصفهان و سمرقند به‌دلیل هنرمندی فرمانروایان تیموری، محلی برای تجمع هنرمندان شد.
با تلاش شاهرخ تیموری، یک کتابخانه بزرگ در هرات ساخته شد که تعداد زیادی از آثار نفیس در آن وجود داشت. برخی از هنرمندان دربار هرات در دوره شاهرخ تیموری، شهرت بسیار یافتند. از جمله آن‌ها می‌توان به مولانا خلیل مصور از پیشگامان نقاشی این دوره، عبدالقادر مراغه‌ای از اساتید موسیقی و یوسف اندکانی از اساتید بزرگ آواز اشاره کرد.
منبع عکس: نامشخص
در عصر تیموری، نگارگری بالاترین درجات خود را طی کرد. هنر نگارگری در دوره تیموری به تقلید از سبک‌های شرقی که از دوره مغولان به ایران آمده بود، جذب و اقتباس شد. نگارگری در این دوره، استقلال خود را نمایان کرد. این استقلال انعکاسی از هنر ایرانی بود که در دوره تیمور، «دوره طلایی هنر نقاشی» نام گرفت. زیباترین نقاشی‌های این دوره ریشه در مکتب هرات دارند. این نقاشی‌ها با حمایت شاهزاده‌های تیموری، پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای کردند. شاخص‌ترین استاد نقاشی مکتب هرات، استاد کمال‌الدین بهزاد بود.
خط نستعلیق فارسی در دوره جانشینان تیمور، پیشرفت کرد و مراحل پایانی تکامل خود را طی کرد. همچنین در این دوره، زیباترین آثار معماری ایرانی شکل گرفت. از مهم‌ترین آثار معماری این دوره مسجد گوهرشاد در مشهد است که در کنار حرم امام رضا واقع شده است. این مسجد با پشتوانه مالی گوهرشاد خاتون ساخته شد که همسر شاهرخ تیموری بود.
منبع عکس: ناشناس
سلطان حسین بایقرا و ابوسعید افرادی باکفایت و هنردوست بودند. این افراد حامی هنر و ادبیات بودند و میراث هنری تیموریان در عصر صفویه در ایران و هند رشد و نمو پیدا کرد.
جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله تیموریان
از دوره تیموریان، آثار معماری زیادی برجای مانده که مساجد و مدارس ساخته شده در این دوران، از مهم‌ترین آن‌ها هستند.
مسجد گوهرشاد مشهد
منبع عکس:wikipedia
مسجد گوهرشاد که در جنوب حرم امام رضا قرار گرفته است، در دوره حاکمیت تیموریان ساخته شد. این مسجد به دستور گوهرشادبیگم خاتون همسر شاهرخ تیموری ساخته شد. مسجد گوهرشاد از شاهکارهای عصر تیموری است. ظرافت‌های به کار رفته در معماری مسجد و کاشی‌کاری‌های زیبای مسجد گوهرشاد، سبب شده این مسجد جزو شاهکارهای معماری دوره تیموری محسوب شود. مجاورت مسجد با آرامگاه امام رضا، سبب رونق بیشتر مسجد شده است.
مسجد گوهرشاد در طول زمان، آسیب بسیار دید. ایوان مقصوره در این دوره، صدمات بسیار زیادی دید که بعدها بازسازی شد. گنبد ایوان مقصوره در سال ۱۳۳۹ هجری قمری صدمات بسیار دید و سبب آسیب به ایوان‌های دیگر مسجد شد. قسمت‌های آسیب دیده مسجد، به‌طور کامل تخریب و بعدها توسط معماران ایرانی از نو، ساخته شدند. در همان زمان، سنگ‌های ازاره ایوان، تعویض شدند و کف ایوان نیز با سنگ‌هایی از مرمر فرش شد. در سال ۱۳۴۵ شمسی، دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای تزیین شدند.
نام مسجد گوهرشاد با کاشی معرق نوشته شده است. نام مسجد در یک‌جا، در بالای در نقره‌ای و در جای دیگر روی کتیبه ایوان مقصوره با خط شاهزاده بایسنقر نوشته شده است. این مسجد که به سبک چهارایوانی ساخته شده بود، چهار بار تعمیر شد. سبک معماری این بنا به سبک دوره تیمور ساخته و نام معمار بنا، قوام‌الدین شیرازی ذکر شده است.
- آدرس: مشهد، حرم رضوی، صحن گوهرشاد (مشاهده روی نقشه)
چهارطاقی دوره تیموری
منبع عکس:wikipedia
چهارطاقی بازمانده از عصر تیمور، در شهرستان شیروان واقع شده است. چهارطاقی دوره تیموری به یکی از سرداران تیمور گورکانی تعلق داشت. این بنا در بخش شمال شرق امامزاده حمزه رضا قرار دارد. مصالح بنا از آجر و خشت ساخته شده بود. بنای چهارطاقی عصر تیموری، کتیبه‌ای دارد که به سرقت رفته است. با وجود انتساب این بنا به عصر تیمور، سقف هشت‌ضلعی بنا و سردابه آن، هم‌دوره بودن بنا با عصر ایلخانی را تقویت می‌کند.
بنای چهارطاقی دوره تیموری از خشت است. نمای بیرون این هشت‌ضلعی طاق‌نماهایی با پوشش جناقی دارد. آجرچینی قرار گرفته در ساقه بنا، تزیین شده و فضای درون آن، گچ‌اندود است. این بنا دارای گنبدی است که بلندی آن از قسمت بالا، دو متر و تا زیر گنبد، در حدود چهار متر است. بالای سردر بنا و اطراف آن، رنگ فیروزه‌ای دارد و کتیبه‌ای در آن ساخته شده که نقش‌های آن به خطوط اسلیمی نوشته شده‌اند.
- آدرس: ۶ کیلومتری شیروان، مجاورت روستای زیارت، شمال شرق امامزاده حمزه رضا (مشاهده روی نقشه)
مدرسه غیاثیه خرجرد
منبع عکس: نامشخص
مدرسه غیاثیه در پنج کیلومتری جنوب خواف قرار دارد. این بنا جزو مدارس چهار ایوانی و آجری ایران است و بر سر راه تربت حیدریه واقع شده است. بنای مدرسه به سبک پیراحمد خوافی ساخته شده و از مهم‌ترین بناهای منطقه خراسان محسوب می‌شود. هنرمندترین معمار این عصر قوام‌الدین و غیاث‌الدین هستند. زیبایی این بنا در قرن‌های متمادی مکانی پرجنب‌وجوش محسوب می‌شد. اگرچه این مدرسه اکنون بیشتر از ۵۵۰ سال عمر دارد؛ اما عمر مفید آن زیاد نیست.
غیاثیه خیلی زود از مرکزیت علمی خارج شد. این مدرسه را یک حکومت سنی مذهب ساخت و بعد از گذشت ۶۰ سال از تسلط حکومت شیعه، صفویان قدرت را به دست گرفتند. بنای مدرسه غیاثیه صحنی چهار ایوانی دارد که اطراف آن ۳۲ حجره برای استفاده طلاب در نظر گرفته شده است. در اطراف در ورودی، یک مسجد و یک مدرسه ساخته شده است. با این حال، مهم‌ترین ویژگی بنا استفاده از کاشی‌های معرق برای پوشش دیوارها است. در مدرسه غیاثیه، سطوحی بزرگ با کاشی‌های معرق زیبا تزیین شده‌اند. کاشی‌های مدرسه به رنگ‌های فیروزه‌ای و سفید یا آجری شکل هستند.
پلان مدرسه غیاثیه خرجرد، مستطیل‌شکل و ابعاد آن ۴۴ در ۵۶ متر هستند. ایوان ورودی بنا در میان قاعده شرقی است و از انتها به همان ایوان، راه دارد. پس از ورودی معماری به داخل هشتی چلیپا، یک مدرسه قرار دارد که بازوی سمت راست آن به مسجد و بازوی سمت چپ مسجد به مدرسه منتهی می‌شود. ایوان قبله مسجد، بزرگ‌ترین ایوان این بنا است. بخش انتهایی این ایوان با مقرنس و قاب‌های گچی نقاشی و تزیین شده است. رویه دیوار و زیر طاق، با آجر و کاشی تلفیق شده و نقش کاشی‌های بنا، با برگ، گل و اسلیمی تزیین شده است.
- آدرس: خراسان رضوی، خواف، خرجرد، مدرسه غیاثیه (مشاهده روی نقشه)
بقعه ستی فاطمه خاتون یزد
منبع عکس: نامشخص
بقعه ستی فاطمه خاتون در یزد، چندین سال پیش کشف شد. این بنا به شهبانویی یزدی تعلق دارد. بنای مرقد ستی فاطمه پشت دیواره‌های شرقی تکیه امیر چخماق قرار دارد. طبق روایات، ستی فاطمه خواهر گوهرشادخاتون بود. ستی فاطمه همسر امیر جلال‌الدین چخماق از سرداران شاهرخ تیموری بود که بیشتر از ۶۰۰ سال پیش در یزد می‌زیست.
مقبره ستی فاطمه از بین دیوارهای ضلع شرقی تکیه، مشخص است. گنبد بنا، شمایلی جذاب و منحصربه‌فرد دارد و چین‌خوردگی‌های آن، بسیار زیبا هستند. رنگ و نمای بنا با بافت اطراف آن، هماهنگی دارد و تزیینات آبی‌رنگ آن به بخش پایینی گنبد، زیبایی خاصی بخشیده است. رنگ آبی بنا بر مرکز گنبد همانند یک آب، به‌سمت پایین سرازیر شده است.
در عصر تیموری، زنان منزلتی بالا داشتند. مجموعه امیرچخماق را نیز همسر او بنا کرد. قصد وی از ساخت بنا، این بود که برای افرادی که پشت دروازه شهر مانده‌اند، جایی در نظر بگیرد. آب‌انبارهایی که به آب‌انبار پنج بادگیر و آب‌انبار امیرچخماق شهرت داشتند، ساخته و راه‌اندازی شدند. در این مجموعه، مکان‌هایی چون بازار، خانقاه‌ها، کاروان‌سراها، قنات‌خانه‌ها و چاه‌های آب سرد در نظر گرفته شده بود.
مسجد جامع بنای امیرچخماق با عنوان مسجد جامع معروف است. مسجد جامع، از گنبدی فیروزه‌ای رنگ برخوردار است. این بانو، با وحدت شیعه و سنی موافق بود و مسجد را هم به همین منظور، بدون مناره در نظر گرفتند. برای تشخیص مساجد در آن دوره، مساجد شیعیان به‌صورت دومناره و مساجد اهل تسنن، با یک مناره ساخته شدند.
- آدرس: یزد، شمال میدان امیرچخماق، مقبره ستی فاطمه (مشاهده روی نقشه)
آرامگاه تیمور
عکس از مهسا شجاعی
آرامگاه تیمور، ورودی و مدخلی زیبا دارد که با کاشی‌های آبی‌رنگ تزیین شده‌اند. مدخل بنا و کاشی‌های آبی‌رنگ آن، نشان‌دهنده شیوه معماری عصر تیموری هستند. بعد از عبور از محوطه مقبره بنا، ورودی دیگری را می‌بینید که گنبد کاشی‌کاری شده آن با چندین کتیبه که در اطراف بنا قرار دارند، دیده می‌شود. این ورودی جزو آثار هنری است که از شیوه‌های مختلف معماری عصر تیمور تبعیت می‌کند. بعد از ورود به ساختمان اصلی گنبد، کاشی‌هایی با درخشش خیره‌کننده دیده می‌شوند که تمامی سطوح را می‌پوشانند. قبر شخصیت‌هایی که در این مقبره دفن شده‌اند، در یک دخمه و در زیر ساختمان اصلی بنا قرار دارند. نورپردازی بنا در شب، جذابیت‌های مقبره را دو چندان می‌کنند.
- آدرس: سمرقند، بلوار بوستان‌سرای (مشاهده روی نقشه)
مدرسه الغ‌بیک
منبع عکس: نامشخص
مدرسه الغ‌بیک یکی از مدرسه‌های مذهبی عصر تیموری است که در سمرقند بنا شده است. این مدرسه در عصر پادشاهی تیموریان ساخته شد. بنای این مدرسه، چهار ایوانی است و مساحت آن در حدود ۵۶ در ۸۱ متر مربع است. حیاط میانی این مدرسه چهارگوش است و در حدود ۳۰ متر مربع مساحت دارد. طاق بنا ۳۵ متر ارتفاع دارد و کاشی‌های آن با رنگ آبی و سفید و زمینه آجری، زیبایی خاصی به بنا داده‌اند.
- آدرس: سمرقند، ضلع غربی میدان ریگستان (مشاهده روی نقشه)
مقبره شاهرخ تیموری
منبع عکس: نامشخص
شاهرخ ۷۳ سال داشت که در شهر ری درگذشت. در شهر دامغان، بنایی چهارضلعی است که آن را مقبره شاهرخ می‌دانند. این بنا در نزدیک صحن امامزاده جعفر است و ارتفاعی در حدود ۱۲ متر دارد. گنبد این بنای چهارضلعی با آجر ساخته شده و کوچک است. برخی این بنا را یک خانقاه می‌دانند و معتقدند ارتباطی با مقبره شاهرخ ندارد. این بنا به دستور شاهرخ تیموری ساخته شده و کاشی‌کاری‌های آن، به شیوه عصر تیموری است.
- آدرس: سمنان، شهر دامغان، بلوار امام، خیابان شهید فلاحی، مقبره شاهرخ (مشاهده روی نقشه)
سلسله تیموریان در حدود ۱۴۰ سال حکومت کردند و سرانجام به دست ازبکان از میان برداشته شدند. این سلسله سنی مذهب در طول حکومت خود، هنر و معماری ایران را به اعلی درجه پیشرفت رساندند. به‌جز تیمور که موسس سلسله و جهانگشایی کم‌نظیر بود، حاکمان دیگر این سلسله، پیشرفت فرهنگی کشور را اولویت خود قرار دادند. شما هم نظر خود را درباره تیموریان با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
دیدگاه