قبرستان نوودویچی؛ آرامگاه مشاهیر روسیه

کلیسای نوودویچ

در نزدیکی لوژنیکی یکی از معروف‌ترین دیرها و کلیساهای قدیمی مسکو به نام نوودویچ قرار دارد که از بناهای قدیمی شهر محسوب می‌شود و سالیان سال مورد توجه ادیبان و ادب‌دوستان بوده است.

این کلیسا و دیر به افتخار تسخیر شهر سمولنسک توسط واسیلی سوم، شاهزاده بزرگ مسکو، در جنوب غربی مسکو در منطقه لوژنیکی بنا شد. این دیر در قرون ۱۶ و ۱۷ پناهگاه زنانی از اشراف و خانواده سلطنتی بود که تارک دنیا شده و به راهبگی روی آورده‌اند. با روی کار آمدن حکومت کمونیستی، بخشی از دیر به گورستان اختصاص یافت و به محلی برای دفن ثروتمندان منطقه تبدیل شد. کم‌کم این محل یک قبرستان فرا منطقه‌ای شد و توسعه یافت. این رشد به صورتی بود که در پایان قرن نوزدهم مجبور شدند محدوده آن را افزایش دهند. در سال ۱۹۰۴ هم منطقه جدیدی را در بخش جنوبی به آن اضافه کردند. از سال ۱۹۲۷ نیز با گرفتن نام «گورستان نوودویچی» به محلی برای دفن اشخاص مهم حزبی، سیاستمداران، نظامیان طراز اول و چهره‌های برجسته علمی، هنری، فرهنگی و غیره تبدیل شد.

نکته جالب توجه در این قبرستان این است که از ابتدا رسم بر این بوده که دو گروه از انسان‌ها در این مکان دفن نشوند: یکی دزدها و دیگری رشوه‌خوارها.

مشاهیر مدفون در این قبرستان

در دهه ۱۹۳۰، نویسندگان، هنرمندان سینما و تئاتر، موسیقی‌دانان و چهره‌های معروف در آنجا دفن شدند ـ افرادی مثل سیرف، یرمولوا، لویتان، روبینشتاین، مایاکفسکی و تریتیاکف. در نیمه دهه ۱۹۵۰ بخش دیگری به نوودویچی اضافه شد و گورستان سه بخش پیدا کرد. در حال حاضر حدود هفت هزار قبر در این محوطه مشخص است. حدود ۲۳۰ نفر از آنان لقب «قهرمانان اتحاد شوروی» را دارند که بزرگترین لقب در رژیم کمونیستی به شمار می‌رفت.

این گورستان یک موزه بی‌نظیر از آثار برجسته تجسمی است. بر گور هر یک از این مشاهیر ـ بر حسب شخصیت اجتماعی‌اش ـ مجسمه یا نمادی نصب شده است که کار هنرمندان برجسته شوروی نظیر نیکلای اندریف، ایوان شادر، ورا موخینا، سرکی مر کویروف، زینوی واسیلینسکی است. در اینجا نویسندگان، شاعران، نمایشنامه نویسندگانی دفن شده‌اند که هر یک از آن‌ها جایگاه ویژه‌ای در ادبیات روسیه دارند.

در سال ۱۹۶۶ در این قبرستان استخوان‌های آرگایف شاعر انقلابی به خاک سپرده شد. آرگایف بر اساس رأی دادگاه تزاری «محکوم به تبعید دائم شده و حتی جسدش هم نباید در میهن به خاک سپرده شود». او در سال ۱۸۷۷ در گرینویچ لندن به خاک سپرده شد، اما چند سال بعد استخوان‌های این شاعر انقلابی طرفدار دموکراسی به این قبرستان منتقل شد.

گوگول، نویسنده مشهور روسی، نیز در این قبرستان دفن شده است. جسد او ابتدا در قبرستان دیر دابیلف به خاک سپرده شده بود، اما سپس به نوودویچ برده و بار دیگر دفن شد. روی قبر گوگول مجسمه جدیدی از ساخته‌های «تومسکی» قرار دارد.

چخوف هم در این قبرستان آرمیده است. در مورد هنر و شخصیت این نویسنده نوشته‌های بسیار نوشته شده است. چخوف می‌ترسید در خاطرات از او تنها تعریف کنند و به همین دلیل در وصیت‌نامه‌اش نوشت: «فقط ننویسید که من مردی زیبا و نابغه و دارای روحی پاک همچون آیینه هستم».

از دیگر افراد بسیار سرشناسی که در این مکان مدفون‌اند، پروفسور «برتلس»، ایران‌شناس معروف شوروی، است که برای نخستین بار ترجمه روسی اوستا و قطعاتی از هفت پیکر نظامی را به روسی در مجله‌ای به نام شرق منتشر کرد. وی بیش از دویست جلد تألیف دارد. او کسی است که سفرنامه ناصرخسرو را به‌صورت کامل به روسی برگردانده است و شهرت جهانی دارد. فرزندش آندری برتلس که از محققان شوروی سابق و ایران‌شناسی بزرگ بوده و در کنار قبر پدر به خاک سپرده شده است.

«توپولف» مخترع هواپیمایی با همین نام نیز در این مکان دفن شده است. از دیگر افراد بنامی که در این گورستان دفن شده‌اند می‌توان از نیکیتا سرگیویچ خروشچف، دبیر کل حزب کمونیست شوروی و رهبر اتحاد جماهیر شوروی: بوریس یلتسین، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی و اولین رئیس‌جمهوری فدراسیون روسیه: سرگئی آیزنشتاین، کارگردان برجسته و تئوریسین سینمای روس: ولادیمیر مایاکوفسکی، شاعر درام‌نویس فوتوریست (آینده‌گرای) انقلابی روسی: آنتوان سیمونویچ ماکارنکو، روانشناس مشهور روسی؛ پاول ایوانویچ بلیایف، فضانورد فضاپیمای سرنشین‌دار مدارگرد واسخود-۲؛ زویا کاسمو دیمیانسکایا، دختر پارتیزان و از قهرمان ملی روسیه در جنگ جهانی دوم: الکساندر تایروف کارگردان مبدع تئاتر روسیه: ناظم حکمت شاعر انقلابی ترکیه و ابوالقاسم لاهوتی کرمانشاهی، شاعر و فعال سیاسی ایرانی در دوران انقلاب مشروطه ایران نام برد.

«ابوالقاسم لاهوتی» شاعر معروف آواره از وطن است. مقبره او جزو نخستین قبرها، پس از در ورودی گورستان، در سمت راست قرار دارد. روی سنگ‌مزار وی به فارسی نوشته ابوالقاسم لاهوتی کرمانشاهی.

ابوالقاسم، در جوانی در سمت فرماندهی ژاندارمری قم مشغول شد و پس از تبعید و تحمل زندانی و آوارگی در استانبول و ایروان بار دیگر در رأس ژاندارمری تبریز مشغول شد و با کمک انقلابیون تبریز را گرفت، اما پس از شکست عملیاتشان ناگزیر به شوروی گریخت و تا پایان عمر خود در تاجیکستان در سمت‌های آموزگاری، عضویت در حزب کمونیست، ریاست آکادمی علوم تاجیکستان و وزارت معارف به سر برد تا سرانجام در سال ۱۳۳۶ شمسی در مسکو درگذشت.

در حال حاضر نیز با اجازه شهرداری مسکو کم‌وبیش افرادی در این مکان دفن می‌شوند. بازماندگان کسانی که در آنجا مدفون‌اند نیز می‌توانند در گورستان به خاک سپرده شوند، مشروط بر اینکه نیم قرن از دفن فرد اول گذشته باشد.

تعداد مدفونین در این قبرستان بالغ بر بیست هزار نفر است و گذشته از این تعداد هزاران نفر هم که جسدشان سوزانده شده و خاکسترشان را کنار دیوار دفن و تصویرشان را روی دیوار نصب کرده‌اند.

روی اغلب سنگ قبرها مجسمه‌ها و نمادهایی دیده می‌شود. بیشتر این مجسمه‌ها که خود شاهکارهای هنری به حساب می‌آیند با سنگ مرمر سیاره ساخته شده‌اند.

تولستوی نویسنده شهیر روسی در رمان «جنگ و صلح» نیز در آنجا که از زبان یکی از قهرمانان در مورد شهر پس از جنگ صحبت می‌کند از این قبرستان یاد کرده است.