داستان کاغذ در طول تاریخ؛ از اختراع در آسیا تا سفر به خاورمیانه و اروپا

تصور زندگی بدون کاغذ هم دشوار است. حتی در دوران ایمیل‌ها و کتاب‌های دیجیتال، کاغذ همچنان در همه‌جا حضور دارد؛ در کیسه‌های خرید، اسکناس‌ها، رسیدهای فروشگاهی، دستمال‌کاغذی‌ها و... کاغذ عضو جدایی‌ناپذیر زندگی بشر است. علاوه بر اینکه ما هرروز از کاغذ به روش‌های مختلفی استفاده می‌کنیم، بخش زیادی از ترویج آگاهی، علم، زبان، تاریخ و سرگذشت جوامع را مدیون این شیء به‌ظاهر ساده و کم‌قیمت هستیم.

در منابع تاریخی چین باستان آمده است که خواجه‌‌ای به نام «تسای لون» (Ts'ai Lun) در سال ۱۰۵ میلادی کاغذ را اختراع کرد و به امپراتور «هدی» (Hedi) از سلسله «هان شرقی» (Eastern Han Dynasty) هدیه داد. با اینکه مورخی چینی بنام «فان هوا» (Fan Hua) در سال‌های ۳۹۸ تا ۴۴۵ میلادی این روایت را ثبت کرده است، یافته‌های باستان‌شناسی در غرب چین و تبت نشان می‌دهند که کاغذ قرن‌ها قبل از تسای لون وجود داشته است. کاغذهای بسیار قدیمی‌تر که قدمت برخی از آن‌ها به ۲۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد، در شهرهای باستانی جاده‌ی ابریشم مانند شهر «دون‌هوانگ» (Dunhuang) در چین، شهر «ختن» (Khotan) در ترکستان قدیم و همچنین در نواحی تبت کشف شده‌اند. آب‌وهوای خشک این مناطق باعث شد این کاغذها حدود ۲,۰۰۰ سال بدون تجزیه شدن باقی بمانند. جالب‌تر اینکه روی برخی از این کاغذها اثرات جوهر دیده می‌شود. این نشان می‌دهد جوهر نیز بسیار زودتر از آنچه تاریخ‌نگاران ثبت کرده‌اند، اختراع شده است.

پیش از اختراع کاغذ، در نقاط مختلف جهان مردم از مواد دیگری برای نوشتن استفاده می‌کردند. آنان روی پوست درختان، ابریشم، چوب و چرم، نقش یا نوشته حکاکی می‌کردند. در چین، بسیاری از متون اولیه روی نوارهای بلند بامبو نوشته می‌شدند و بعد با بندهای چرمی یا نخ به هم متصل می‌شدند تا چیزی شبیه به کتاب ایجاد کنند. در سراسر جهان نیز مردم نوشته‌های مهم را روی سنگ یا استخوان حک می‌کردند یا روی لوح‌های گلی خیس مهر می‌زدند و سپس آن‌ها را خشک یا پخته می‌کردند تا ماندگار شوند. هرچند این اقلام نیاز بشر به نوشتن را تا حدودی پاسخ می‌دادند؛ اما بسیار گران‌قیمت و کم‌یاب بودند و اغلب بابت سنگین‌وزنی‌شان، نقل‌وانتقال دشواری داشتند. جهان برای رواج و گسترش نوشتن و تکثیر و نشر مطالب مهم، به ماده‌ای ارزان و سبک‌وزن نیاز داشت. اختراع کاغذ دقیقا همان چیزی بود که انسان‌ها برای افزایش نقشه‌ها، نوشته‌ها، طرح‌ها، نقاشی‌ها، ارتقای هنر، فنون نظامی، علوم پزشکی و ریاضی، نشر کتب و دستورات مذهبی ادیان مختلف، مکتوب کردن قوانین و مقررات شهروندی و اجتماعی و هزاران مورد دیگر، به وجودش نیاز داشتند.

اولین کاغذسازان چینی از الیاف کنف استفاده می‌کردند. آن‌ها این الیاف را در آب خیس کرده و سپس با یک چکش چوبی بزرگ می‌کوبیدند تا خمیر نرمی به‌دست آید. این خمیر را روی قالبی افقی که از پارچه نازک و چارچوب بامبو تشکیل شده بود، پخش می‌کردند. آب از پایین پارچه چکه کرده یا تبخیر می‌شد و یک ورق صاف از کاغذ کنفی خشک‌شده باقی می‌ماند. به‌مرور زمان، کاغذسازان چینی مواد دیگری مانند بامبو، درخت توت و پوست درختان مختلف را نیز به فرایند ساخت این کالا اضافه کردند. مدتی بعد تولید این کاغذها به‌گونه‌ای بود که هرکدام برای موقعیتی خاص مورد استفاده قرار گیرد. به‌عنوان مثال، برای اسناد رسمی کاغذها را به کمک رنگ‌های گیاهی، زرد می‌کردند. این رنگ در چین باستان هم نمادی سلطنتی بود و هم حشرات و آفات جانوری را دفع می‌کرد. یکی دیگر از رایج‌ترین انواع کاغذهای اولیه، طومارها بودند. آن‌ها از اتصال چندین قطعه کاغذ تشکیل می‌شدند و به‌شکل نوارهای طویل و بلند دور یک غلتک چوبی می‌پیچیدند. سر دیگر این طومارها به یک چوب نازک‌تر متصل می‌شد و وسط آن نخی از ابریشم قرار داشت که برای بستن طومار طراحی شده بود.

ایده و فناوری ساخت کاغذ، از چین به سراسر آسیا گسترش یافت. در قرن ۶ میلادی، صنعتگران کره‌ای نیز با استفاده از همان مواد اولیه‌ چینی، شروع به ساخت کاغذ کردند؛ البته کره‌ای‌ها در کنار سایر مواد به‌کار رفته در فرمول ساخت کاغذ، از کاه برنج و جلبک دریایی هم استفاده می‌کردند. در نهایت این نوآوری تاثیر مهمی بر پیشرفت صنعت چاپ و نشر در کره داشت. کره‌ای‌ها حتی در سال ۱۲۳۴ میلادی حروف متحرک فلزی را اختراع کردند که یکی از نخستین گام‌ها در مسیر چاپ مدرن بود. در حدود سال ۶۱۰ میلادی، راهبی بودایی از کره‌ به نام «دون چو» (Don-Cho)، روش ساخت کاغذ را به دربار «امپراتور کوتوکو» (Emperor Kotoku) در ژاپن برد. پس از آن فناوری ساخت کاغذ از طریق تبت و هند، در مناطق دیگر کره زمین و سایر جوامع بشری گسترش یافت.

در سال ۷۵۱ میلادی در نبرد طر‌از میان ارتش «تانگ» چین (Tang) و خلافت عباسی در منطقه‌ «رودخانه تالاس» (Battle of Talas River) که امروزه به قرقیزستان تعلق دارد، مسلمانان پیروز شدند و صنعتگران چینی، از جمله استادان کاغذسازی را به اسارت گرفتند و آن‌ها را به خاورمیانه آوردند. در آن زمان، خلافت عباسی از اسپانیا و پرتغال در غرب، تا آسیای مرکزی در شرق گسترده بود و وسعت سرزمینی باعث شد دانش این ماده شگفت‌انگیز در سراسر قلمرو عباسیان رواج یابد و این‌گونه شهرهایی مانند سمرقند، دمشق، قاهره و نیشابور به مراکز تولید کاغذ تبدیل شدند.

کاغذ پس از ورودش به آسیا شرقی، کاربردهای بسیار گسترده‌ای پیدا کرد. به‌عنوان مثال، از کاغذهای روغن‌کاری‌‌شده و لاک‌زده برای تولید ظروف، مبلمان، تختخواب، میز و... استفاده می‌شد. در ژاپن دیوار کاخ‌ها، معابد، خانه‌ها و... با کاغذهای برنجی پوشیده می‌شد. همچنین آسیایی‌ها علاوه بر نقاشی و کتابت، از کاغذ برای ساخت بادبزن، چتر، زیورآلات، دکوری‌جات و حتی زره‌های بسیار مقاوم جنگی استفاده می‌کردند. کاغذ بدون شک یکی از بزرگ‌ترین اختراعات آسیا در طول تاریخ بشری است.

ساکنان مسلمان قرن هشتم تا سیزدهم میلادی در شمال آفریقا و «شبه‌جزیره‌ ایبری» (همان اسپانیا و پرتغال کنونی)، «مورها» (moors) نامیده می‌شوند. مورهای مسلمان در سال ۱۱۲۰ میلادی نخستین کارخانه کاغذسازی اروپا را در شهر والنسیای اسپانیا که در آن زمان «شاتیوا» (Xativa) نام داشت، تاسیس کردند. این‌گونه اختراع کاغذ از چین به مسلمانان آسیای شرقی، از مسلمانان آسیای شرقی به مسلمانان اسپانیا و از اسپانیا به سایر کشورهای اروپایی از جمله ایتالیا، آلمان و دیگر مناطق آن قاره راه یافت. از دیر باز تاکنون کاغذ به گسترش دانش در سراسر کره زمین کمک فراوانی کرده است. برای مثال بخش زیادی از دانش به‌دست آمده در مراکز بزرگ فرهنگی آسیا و کشورهای هم‌جوار جاده ابریشم، از طریق کاغذ به اروپا منتقل شد و این امر نقش زیادی در شکوفایی اروپای قرون‌وسطا ایفا کرد.

ورود کاغذ به ایران در قرن هشتم میلادی رخ داد. در سال ۷۵۱ میلادی، پس از نبرد طر‌از بین سپاه عباسیان و چینی‌ها، تعدادی از اسیران چینی که در هنر کاغذسازی مهارت داشتند، به سمرقند منتقل شدند. این اسیران دانش کاغذسازی را به ایرانیان منتقل کردند و نخستین کارگاه‌های کاغذسازی در سمرقند تاسیس شد. ایرانیان به سرعت فرایند تولید کاغذ را بهبود بخشیدند و به‌جای استفاده از پوست درخت توت که در چین رایج بود، از مواد اولیه‌ای مانند پنبه و الیاف گیاهی بهره گرفتند. این روش نه‌تنها کاغذ را سبک‌تر و بادوام‌تر کرد، بلکه هزینه‌ تولید آن را نیز کاهش داد. کاغذ سمرقندی به‌عنوان یکی از بهترین انواع کاغذ در آن دوران شناخته می‌شد و در سراسر سرزمین‌های اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در دوره‌ خلافت عباسی، به‌ویژه در زمان هارون‌الرشید و مامون، ایرانیان نقش مهمی در توسعه‌ صنعت کاغذ ایفا کردند. شهر بغداد به یکی از مراکز اصلی تولید کاغذ تبدیل شد و بسیاری از کتابخانه‌ها و مدارس علمی تازه تاسیس در این شهر، از کاغذ ایرانی برای نگارش کتاب‌ها استفاده می‌کردند. به‌دنبال گسترش صنعت کاغذسازی در قلمرو عباسیان، این هنر به شهرهای مختلف ایران مانند بخارا، نیشابور، مرو، ری و... راه یافت. هر یک از این شهرها، کاغذهایی با ویژگی‌ها و نام‌های خاص خود تولید می‌کردند. برای مثال، کاغذهای «طاهری» به دستور طاهر دوم در نیشابور و کاغذهای «طلحی» به دستور طلحه بن طاهر تولید می‌شدند. این کاغذها به‌دلیل کیفیت بالا و تنوع ساخت، در سراسر ایران و مناطق همجوار مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

در قرن یازدهم میلادی، صنعت کاغذسازی در ایران به اوج خود رسید. شهرهایی مانند تبریز، اصفهان و هرات به مراکز مهم تولید کاغذ تبدیل شدند. کاغذهای تولیدی در این دوره به‌دلیل کیفیت بالا و استفاده از مواد اولیه مرغوب، شهرت فراوانی داشتند. همچنین، استفاده از آهار و صیقل‌دهی در فرایند تولید این کالا توسط ایرانیان، به بهبود ماندگاری کاغذها کمک کرد و به‌ظاهر آن‌ها شکل و شمایل زیباتر و کاربردی‌تری بخشید؛ اما رونق این صنعت سنتی در ایران ماندگار نبود و مدتی بعد با گسترش روش‌های چاپ و تولید کاغذ در اروپا، به‌ویژه پس از رنسانس، صنعت کاغذسازی ایران به‌تدریج رو به افول رفت. در قرن‌های اخیر، تولید سنتی کاغذ در ایران تقریبا از بین رفت و جای خود را به کاغذهای وارداتی و روش‌های مدرن چاپ و تولید داد.

با ورود به دوران معاصر، نخستین کارخانه کاغذسازی در ایران پیش از جنگ جهانی دوم تاسیس شد؛ اما موفقیت چندانی نداشت. در سال ۱۳۱۳ شمسی، کارخانه مقواسازی در کرج با استفاده از کاغذهای باطله فعالیت خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۷۶ نیز کارخانه‌های بزرگ با تولید گسترده انواع کاغذ چاپ و تحریر به بهره‌برداری رسیدند. امروزه، صنعت کاغذسازی در ایران با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین و توسعه کارخانه‌های متعدد، به یکی از صنایع مهم کشور تبدیل شده است. این صنعت با تولید انواع مختلف کاغذ، نیازهای داخلی را تامین کرده و در برخی موارد به صادرات نیز می‌پردازد.

بنظر شما ممکن است روزی بشر از کاغذ بی‌نیاز شود؟ فکر می‌کنید جایگاه کاغذ و نسخه کاغذی کتاب‌های در بیست سال آینده چطور خواهد بود؟ نظراتتان را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

عکس کاور: اسناد تاریخی کاغذی؛ منبع عکس: goodjiveet.best؛ عکاس: نامشخص