کلنگ تهران مدرن در کاخ گلستان

فاطمه حکمت شعار پنجشنبه، ۲۵ آبان ۱۴۰۲ ساعت ۲۲:۰۳

اولین کلنگی که محدوده تهران قدیم را توسعه داد، کلنگی بود که به دست ناصرالدین شاه قاجار بر زمین زده شد.

تهران سرگذشت جالب، شیرین و شگفت‌آوری دارد؛ زمانی روستایی خوش آب و هوا در گوشه‌ای دنج و خلوت بود و سپس، به‌عنوان پایتخت این سرزمین انتخاب شد. شاه طهماسب صفوی، ظاهر روستایی استراحتگاه و شکارگاه دوست داشتنی خود را با چهار دروازه و ۱۱۴ برج به عدد سوره‌های قرآن تغییر داد و بعد از آن روز، دیگر تصویر برج و بارو و دروازه در شناسنامه تهران قدیم، جایگزین چنارهای بلند و انارهای مرغوب شد. بعدتر، با ورود آقا محمدخان قاجار، قریه کوچک ری، به‌عنوان پایتخت حکومت انتخاب شد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز به‌طرز چشمگیری، گسترش یافت.

تهران نسبتا بزرگ و شلوغ امروز که لقب‌هایی چون پرجمعیت‌‌ترین شهر ایران، سومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه و بزرگ‌ترین شهر فارسی زبان جهان را یدک می‌کشد، فرازونشیب‌های بسیاری را پشت سر گذاشته است.

_{نمای صلع جنوب میدان امام خمینی (توپ‌خانه)؛ منبع عکس: پینترست؛ عکاس: نامشخص}

به زعم بسیاری از تهران پژوهان و کارشناسان تاریخ و فرهنگ، بخشی از تغییرات مهم تهران، یادگار عصر ناصرالدین شاه است؛ چراکه شهر جدید ناصری، با قریه کوچک طهران قدیم (یا حتی پایتخت دیگر شاهان قاجار)، تفاوت چشمگیری داشت. در واقع، قسمت اعظم حوادث گذشته پایتخت، در عصر ناصری رخ داد؛ عصری که حدود نیم قرن به طول انجامید و محدوده تهران، میدان‌ها، کاخ‌ها، برج‌ها و باروها و سایر سازه‌ها شکل گرفت و به‌طور کلی، با ورود مظاهری از تمدن غربی، چهره پایتخت دگرگون شد.

به عبارت دیگر، عصر ناصری را می‌توان دوران توسعه و آبادانی تهران نامید. بیستمین سال سلطنت سلطان صاحب قران نیز تغییرات بیشتری در ساختار پایتخت به وجود آمد و طهران آن روزگار، حدود ۱۶۰۰ متر از سوی دروازه شمیران و حدود ۱۰۰۰ متر از سوی دیگر، گسترش پیدا کرد.

در این میان، قصه یک کلنگ طلایی (یا به گواهی نقره‌ای) در تاریخ تهران به ثبت رسید که به «کلنگ طلایی ناصرالدین شاه» معروف است و هم‌اکنون، در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود؛ هرچند به گفته مسئولان موزه، دسته‌ گلنگ، متعلق به تیغه‌ آن نیست و بعدها روی آن گذاشته شده است.

_{منبع عکس: پینترست؛ عکاس: نامشخص}

به نقل از اسناد تاریخی، در عصرگاه سال ۱۲۴۱ خورشیدی مصادف با ۱۱ شعبان سال ۱۲۸۴ قمری، ناصرالدین شاه با کلنگی در دست به کنار دروازه شمیران آن روزگار آمد و چشم مردم پایتخت، به جمال «سلطان صاحب قران» روشن شد. این کلنگ، جسم دسته کوتاه و تیغه مثلثی، مزین به حکاکی‌های زیبا بود که بنای شهر جدید ناصری را گذاشت و شاه قاجار به گواه تاریخ، اولین کلنگ توسعه تهران را خود بر زمین کوبید.

مکانی که برای این کار در نظر گرفته شد، محدوده مرکزی تهران امروز، یعنی تقاطع مترو دروازه دولت، خیابان انقلاب و سعدی بود. تهران آن روزگار را تنها چهار محله سنگلج، عودلاجان، بازار و چاله‌میدان تشکیل می‌داد و ارگ، چاله‌حصار، خانی‌آباد، قنات‌آباد، پاچنار، پامنار، گار ماشین، گود زنبورک‌خانه، صابون‌پزخانه، گود عرب‌ها و دروازه قزوین، از جمله محله‌های تازه‌ای ‌به شمار می‌آمدند که در عهد ناصری ساخته شدند. شخصی موسوم به «میرزا یوسف مستوفی الممالک» که صدراعظم شاه بود نیز مسئول نظارت بر نوسازی و توسعه شهر شد.

در همین زمان بود که برج و باروهای شاه طهماسب صفوی، تخریب شد و تهران با ۱۲ دروازه در اطراف و لقب «دارالخلافه ناصری» به شهرت رسید. شهری که به تقلید از نقشه شهر «پاریس»، به‌ شکل یک هشت‌ ضلعی نامنظم، ابتدا با وسعت ۲۲ کیلومتر مربع و سپس، ۳۲ کیلومتر مربع گسترش یافت. با این حال و به گفته نصرالله حدادی، بخشی از حصار شاه طهماسبی، همچنان پشت دروازه نو در میدان محمدیه (اعدام)، داخل یک کاروانسرای قدیمی به چشم می‌خورد.

_{منبع عکس: تهران شناسی؛ عکاس: نامشخص}

«نصرالله حدادی»، محقق و تهران‌شناس دراین‌باره می‌گوید:

در دوره صفوی، اطراف تهران را برج و بارویی می‌کشند که محدوده آن چهار دروازه است، در جنوب «خیابان مولوی»، غرب «خیابان وحدت اسلامی»، شرق حوالی «خیابان ری» و شمال در «خیابان امیرکبیر و خیابان امام خمینی» امروزی کشیده می‌شود.
دروازه شمالی تهران، دروازه شمیران در حوالی پامنار جلوی محل فعلی تجارت‌خانه سفارت روسیه بوده است. دروازه غربی در دروازه قزوین در مدخل بازارچه قوام الدوله، دروازه شرقی را دروازه دولاب در مدخل بازارچه نایب السلطنه و دروازه جنوبی را دروازه حضرت عبدالعظیم یا دروازه اصفهان در سر چهارراه مولوی، جلوی بازار حضرتی شامل می‌شد.
در دوره میرزا تقی خان امیرکبیر، به این نتیجه رسیدند که باید برای افراد بی‌بضاعت در تهران، خانه ساخته شود؛ به همین دلیل در حد وسط چهارراه مولوی تا میدان اعدام، ۲۰۰ خانه برای افراد بی‌بضاعت ساخته شد و با این قدم‌ها، به مرور تهران رشد کرد.
در سال ۱۲۴۶ خورشیدی که برای بزرگ‌تر کردن تهران تصمیم ‌گرفتند، قرار شد تهران در قسمت شمالی، ۱۸۰۰ زرع (حدود ۱۸۰۰ متر) وسعت پیدا کند و در سه بخش دیگر هرکدام، هزار زرع (حدود هزار متر) اضافه شود و در نهایت، تهران ۳۲ کیلومتر بزرگ‌تر شد و محله‌ها شکل گرفت و جمعیت در سطح شهر پخش شد. در واقع، محدوده ۱۲ کیلومتری حصار شاه طهماسبی با این اقدامات، به ۳۲ کیلومتر رسید.
حدود ۹ سال طول کشید تا خندق‌ها جابه‌جا شوند و ۱۲ دروازه به‌جای چهار دروازه قدیمی تهران ساخته شود؛ بنابراین حصار ناصری شکل گرفت و ۱۲ دروازه ساخته شد و محله‌هایی مانند «محله امیریه» و محله «دولت» به وجود آمد.
تا عصر روز ۱۷ آذر ۱۲۴۱ شمسی که بر اساس گزارش روزنامه مظفری، مقدمات کار فراهم شد و یکشنبه ۱۱ شعبان‌المعظم ۱۲۸۴ قمری، اولین کلنگ به دست ناصرالدین شاه به زمین زده و توسعه‌ شهر آغاز شد و بعد از آن، میرزا نایب‌السطلنه، کلنگ بعدی را زد.

_{کلنگ طلایی ناصرالدین شاه در موزه مخصوص کاخ گلستان؛ منبع عکس: خبرگزاری ایسنا؛ عکاس: نامشخص}

کلنگ طلایی ناصرالدین شاه قاجار که اکنون در یکی از ویترین‌های موزه مخصوص کاخ گلستان نگهداری می‌شود، حکاکی‌های جالب توجهی دارد. بر تیزی این کلنگ، ترنج‌ها و کاغذهای هندسی و داخل آن، کتیبه‌هایی به فارسی طلاکوبی شده است؛ نقوش گیاهی به‌شکل برجسته نیز بر زمینه و اطراف کادرها، به چشم می‌خورد.

عبارتی با مضمون زیر، روی دسته‌ نقره‌ای این کلنگ حک شده است:

یوم یکشنبه شعبان ‌المعظم‌الله ۱۲۸۴ مطابق توشقان ئیل (سال خرگوش) خیرت دلیل به مبارکی به زمین زد از آن بعد، شروع به کار شده است در ساعت یک و چهل دقیقه به غروب مانده.

از همان روزگار، برگه‌ای روی دسته کلنگ آویزان کردند که عبارت مشابهی نیز بر آن حک کرده‌اند:

کلنگی است در بنای شهر جدید ناصری بجهه دست مبارک اعلی‌حضرت اقدس همایونی یاخته شده و اول کلنگی که بر زمین زده شد، این کلنگ است که به دست مبارک یازدهم شعبان ۱۲۸۴ توشقان ئیل به طالع نور بر زمین زدند.

در کتیبه زیر تیغه نوشته شده است:

به طالع ثور انشالله مبارک است.

در کتیبه روی تیغه نیز این کلمات به چشم می‌خورد:

بسمه‌تعالی – بسم‌ الله الرحمن الرحیم – کلنگی است که در وقت بنای شهر جدید دارالخلافه ناصری، اعلیحضرت اقدس همایون – ناصرالدین شاه قاجار

به گفته کارشناسان،‌ ناصرالدین شاه قاجار، عشق و علاقه فراوانی به آبادانی داشت و می‌خواست که طهران قدیم را چون فرنگستان، تمیز و پاکیزه نگه دارد؛ هرچند اشتباهاتی نیز در نوسازی و توسعه شهر رخ داد؛ چراکه هرگز این نکته در نظر گرفته نشد که تقلید از الگوهای خارجی، به شرایط و امکانات مشابه نیاز دارد.

_{برگه توضیح ناصرالدین شاه برای کلنگ طلایی؛ منبع عکس: خبرگزاری ایسنا؛ عکاس: نامشخص}

_{کتیبه رو و زیر تیغه؛ منبع عکس: خبرگزاری ایسنا؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: پینترست؛ عکاس: نامشخص}

درباره تهران عصر ناصری و طرح توسعه پایتخت چه می‌دانید؟ به زعم شما اقدامات ناصرالدین شاه در توسعه شهری آن روزگار، تا چه اندازه درست یا غلط بود و چه تاثیری در تهران امروز گذاشت؟ آیا از تماشای تصاویر تهران قدیم لذت بردید؟ لطفا نظرات و اطلاعات ارزشمند خود را با کجارو و کاربران آن به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس‌ کاور: ایسنا،‌ نام عکاس: برنا قاسمی}