قاره‌ای پنهان از دیدگان؛ قاره‌ی گمشده زیر اروپا کشف شد

آیا تابه‌حال در آدریای بزرگ (Greater Adria) بوده‌اید؟ اگر حداقل یک بار به منطقه‌ی مدیترانه و به‌ویژه، ایتالیا، ترکیه، یونان یا کرواسی سفر کرده باشید، این احتمال وجود دارد که پا به محلی گذاشته باشید که آخرین یادگارها از جزایری است که در سال‌های دور، وسعتی از آلپ تا ایران امروزی را در بر گرفته بود. آدریای کبیر همان قاره‌ی گمشده‌ای است که صدها میلیون سال پیش از ابر قاره‌ی پهناور گوندوانا (Gondwana) جدا شد و اکنون، برای اولین بار، زمین‌شناسانی از اوترخت، اسلو و زوریخ اقدام به نقشه‌برداری و بازسازی آن کرده‌اند.

بازسازی قاره‌های آدریای بزرگ، آفریقا و اروپا در ۱۴۰ میلیون سال پیش

دووی ون هینزبرگن، استاده رشته‌ی تکتونیک جهانی و پالئوگرافی در دانشگاه اوترخت و پژوهشگر ارشد در پروژه‌ی ترسیم نقشه‌ی قاره‌ی آدریای بزرگ، می‌گوید:

آتلانتیس را فراموش کنید. گردشگران زیادی بدون آنکه بدانند، هر سال تعطیلات خود را در قاره‌ی گمشده آدریای بزرگ سر می‌کنند. تنها بخش باقی‌مانده از این قاره، نوار باریکی است که از تورین شروع می‌شود، از میان دریای آدریاتیک می‌گذرد و به‌سمت پاشنه‌ی چکمه‌ای که ایتالیا را تشکیل می‌دهد، ادامه می‌یابد.

بیشتر بخش‌های قاره‌ی آدریای بزرگ زیر آب بود و تنها به‌شکل رشته‌ای از چند جزیره با صخره‌های مرجانی بزرگ در دریاهای گرمسیری قابل‌مشاهده بود. صخره‌های رسوبی آن هم‌اکنون کمربند کوهستانی آپنین، بخش‌هایی از آلپ، کرواسی، یونان و ترکیه را تشکیل می‌دهند.

اگر برای تعطیلات به ایستریا در کرواسی بروید، پا به درون قاره‌ی گمشده گذاشته‌اید

کشف قاره‌ی آدریای بزرگ برمبنای پژوهش دقیقی صورت گرفت که توسط دانشگاه اوترخت و با موضوع تاریخ تکاملی رشته‌کوه‌ها، دریاها و تکتونیک‌های منطقه‌ی مدیترانه انجام شده بود. ون هینزبرگن می‌گوید:

منطقه‌ی مدیترانه صرفا یک توده‌ی زمین‌شناسی است که همه‌چیز آن به‌شکل منحنی، شکسته و انباشته شده در کنار هم قرار گرفته‌اند.

تیم او از نرم‌افزار بازسازی صفحه‌های تکتونیک GPlates برای زنده کردن آن برهه‌ی خاص از دوران ژئولوژیک زمین استفاده کردند. او می‌گوید:

ما پوسته‌های این منطقه را لایه به لایه برداشتیم، در زمان به عقب برگشتیم و به دوران تریاسیک بازگشتیم؛ [یعنی] ۲۴۰ میلیون سال پیش، یعنی زمانی که آدریای بزرگ به‌عنوان یک قاره‌ی جدا شروع به تکامل یافتن کرد.

تا پیش از آن، این بخش از زمین متعلق به ابر قاره‌ی پانگه‌آ یا کهن‌قاره‌ی پهناور دوران پیشاتاریخ بود.

کوه‌های آپوان آلپ در نزدیکی مارینا دی کاررا، بخشی از کوه‌های آپنین، شمال توسکانی، ایتالیا

چند کیلومتر از قاره‌ی گمشده‌ی آدریا را هنوز هم می‌توان در رشته‌کوه‌های واقع در جنوب اروپا مشاهده کرد. ون هینزبرگن می‌گوید:

بقیه‌ی بخش‌های این صفحه‌ی قاره‌ای که ضخامتی در حدود ۱۰۰ کیلومتر دارد، در قسمت زیرین جنوب اروپا به داخل گوشته‌ی زمین فرو رفت. در همان محل است که هنوز می‌توانیم ردی از آن را با امواج لرزه‌ای تا عمق ۱۵۰۰ کیلومتر ببینیم.

یک تکتونیک صفحه‌ای، آدریای بزرگ را به زیر جایی راند که امروز جنوب اروپا نامیده می‌شود؛ سرانجام، بخش عمده‌ای از آن در گوشته‌ی این سیاره‌ی خاکی فرو رفت و نابود شد. بیشتر قسمت‌های باقی‌مانده (دو لایه) با شدت تراشیده (مانند شبنم‌هایی که از روی شیشه‌ی جلوی خودرو خراشیده می‌شود) و روی تکه‌هایی از پوسته‌ی زمین انباشته شد. بخش‌های باقی‌مانده از این قاره‌ی بزرگ، کوه‌های آلپ، بالکان، یونان، ایتالیا و ترکیه را تشکیل داده‌اند.

مطالعه‌ی جدید چند تراشه از آدریای بزرگ را نیز شناسایی کرده است که از بخش‌های دیگر جدا شده و از فضاهای در هم ‌کوبیده ‌‌شده‌ی زمین‌شناسی که ذکر شد، دوری کردند. می‌توان این بخش‌ها را در منطقه‌ی ایستریا در کرواسی به‌سمت شمال ایتالیا (بین ونیز و ایتالیا به‌صورت خال‌خالی نشان داده شده است) و جنوب ایتالیا (پاشنه‌ی این چکمه‌ی بزرگ) مشاهده کرد.

آدریای بزرگ به‌شکل‌گیری رشته‌کوه‌های یونان کمک کرده است

از لحاظ زمین‌شناسی، منطقه‌ی مدیترانه معمایی پیچیده است و این واقعیت که شواهد به‌جامانده از آدریای بزرگ در بیش از ۳۰ کشور گسترانده شده است (و هر کشور روش‌ها و اصطلاحات ویژه‌ی خود را برای کاوش و ترسیم نقشه دارند) به دشوارشدن جمع‌آوری و پردازش داده‌های تاییدکننده منجر می‌شود. این واقعیت که آدریای بزرگ از حدود ۱۰۰ میلیون سال پیش به پیشواز نابودی خود رفته بود نیز به سخت‌تر شدن روند کمک می‌کند. موفقیت این پژوهش، حاصل تلاش‌های تیمی است که یک دهه از عمر خود را صرف رمزگشایی از داده‌های ژئولوژیکی و ژئوفیزیکی از سراسر منطقه کرده‌اند. نرم‌افزار GPlates نیز کمک‌های زیادی به این گروه کرده است.