روزشمار: ۱۵ دی؛ دی به مهر روز، سومین جشن دیگان

جشن‌های دیگان، از کهن‌ترین آیین‌های ایرانیان باستان، نمادی از پیوند انسان با طبیعت و ستایش خدایان در اوج سرما و روشنی زمستان بوده‌اند. این جشن‌ها، که در دهمین ماه سال برگزار می‌شدند، فرصتی برای اتحاد و شادی و نیایش پروردگار بودند. جشن‌های دیگان شامل چهار جشن می‌شدند که با نام‌های «اورمزد-دی»، «دی به آذر روز»، «دی به مهر روز» و «دی به دین روز» معروف بودند. در این مقاله، به ریشه‌ها، آیین‌ها و اهمیت فرهنگی جشن‌های دیگان و به‌طور ویژه جشن دی به مهر روز خواهیم پرداخت و رازهای این سنت دیرینه را کشف خواهیم کرد؛ پس با ما همراه باشید.

دی به مهر روز، سومین جشن دیگان:

در ایران باستان، دی از چنان اهمیتی داشت كه سه روز از یک ماه به آن اختصاص داده شده بود. دی در حقیقت صفت اهورامزدا، خدای یگانه و بزرگ در آیین زرتشت، است. دی از صورت پهلوی «دَی» و اوستایی «دَذوَه» به معنی آفریننده آمده است. در سراسر ادبیات زرتشتی، اهورامزدا با صفت «دادار» یا «آفریننده» نامیده می‌شود؛ زرتشت هم او را «آفریننده زندگی» می‌خواند. سردترین ماه سال به نام خدای بزرگ نام‌گذاری شده بود تا در گذران سرمای سخت زمستان یاری‌بخش مردمان باشد. در كتاب پهلوی «بندهشن» نیز آمده است كه در این ماه، زمستان به بیشترین سردی می‌رسد.

منبع عکس: ایلنا؛ تصویرگر: نامشخص

ماه سی روزه زرتشتی به چهار بخش تقسیم می‌شد كه در آغاز نخستین بخش نام اهورامزدا و در آغاز سه بخش دیگر نام «دی»، صفت اهورامزدا قرار داشته است. این چیزی شبیه به تقسیم ماه به هفته سامی بود. به این ترتیب، هر بخش ماه به نام خدا آغاز می‌شد: اول ماه به نام هُرمزد، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم ماه به نام دی. برای اینکه روزهایی که دی نام دارند از یک‌دیگر بازشناخته شوند، هر یک از آن‌ها را با نام روز بعد همراه می‌كنند. روزهای یکم (اورمزد-دی)، هشتم (دی به آذر روز)، پانزدهم (دی به مهر روز) و بیست‌وسوم (دی به دین روز) به نام دی نام‌گذاری شده‌اند. در این چهار روز، جشن دیگان برگزار می‌شد و این ویژگی فقط مختص ماه دی بود.

ایرانیان قدیم، علاوه بر جشن‌هایی كه به مناسبت‌های گوناگون برگزار می‌كردند، همنام شدن روز و ماه را هم در هر ماه جشن می‌گرفتند. جشن دیگان در ستایش و نیایش خدای بزرگ برگزار می‌شد. جشن های متعددی از جمله جشن‌ تیرگان، جشن فرورگان، جشن اردیبهشتگان، جشن مهرگان و... در ایران باستان برگزار می‌شد؛ اما ماه دی تفاوتی اساسی با ماه‌های دیگر دارد. در ایران باستان روزهای یکم، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم ماه دی به‌دلیل هم نام شدن نام روز و ماه به‌عنوان عید شناخته می‌شدند. امروزه، زرتشتیان روزهای اورمزد، دی به ‌آذر، دی‌ به‌ مهر و دی ‌به‌ دین از ماه دی را جشن می‌گیرند.

دی یا «دتوشو» (Datoshu) به معنی دادار و آفریدگار است و در نام‌های اوستایی اغلب به‌جای اهورا مزدا به کار رفته است.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: نامشخص

«دی» نام هیچ یک از امشاسپندان یا ایزدان آیین زرتشت نیست؛ در حالی كه دیگر ماه‌های سال و بیشتر روزهای ماه با نام این نیروهای مینوی نام‌گذاری شده‌اند كه هنوز هم این نام‌ها در تقویم ایرانی پا برجا است.

• بسیاری از دانشمندان از این كه «دی» نخستین ماه سال نبوده است، اظهار شگفتی كرده‌اند. به نظر بسیاری از آنان از جمله ماركوارت، دانشمند آلمانی، در اصل چنین نبوده است و انتظار می‌رود كه اهورامزدا جای برجسته‌ای را در آغاز یا در وسط انتخاب کرده باشد.
• گایگر ،دیگر دانشمند آلمانی، اعتقاد دارد که ماه دی مصادف با اعتدال بهاری بوده است و به همین دلیل در این ماه جشن دیگان برگزار می‌شده است.
• آرتور کریستن سن، دانشمند دانمارکی، از مجموع نظریاتی که در خصوص تقویم ایرانی ارائه شده است، نتیجه می‌گیرد كه ایرانیان در قدیم دو تقویم سالانه داشته‌اند.

بر اساس باورهای دانشمندان، منظور از دو تقویم سالانه به شرح زیر است:

• یكی سال عامه است كه از انقلاب تابستانی آغاز می‌شود و نخستین ماه آن فروردین است و دی، به‌عنوان ماه دهم، از اعتدال بهاری شروع می‌شود.
• دیگری سال دینی است كه مانند سال بابلیان از اعتدال بهاری آغاز می‌شد و در نتیجه، نخستین ماه آن یعنی ماه «آفریدگار» و اول دی یعنی «خرم روز»، روز اول آن بود.

منبع عکس: sinapress.ir؛ عکاس: نامشخص

ماه دی در هر دو تقویم، نخستین ماه سال بوده است. بعدها با تلفیق این دو تقویم، تقویم جدیدی به دست آمد كه سال در آن از اول فروردین آغاز می‌شد. به هر حال، مسئله تقویم ایرانیان به‌دلایل مختلف از جمله مراعات نكردن كبیسه و برخی جابه‌جایی‌های تقویمی یا احتمال وجود دو نوع تقویم، امروزه به مسئله‌ای پیچیده برای دانشمندان تبدیل شده است. به‌خصوص كه در منابع قدیم اشاراتی به برخی ماه‌ها شده است که با آب و هوای امروزی آن ماه‌ها مطابقت ندارد.

با این وجود نام‌هایی که مفاهیم‌شان با اعتقادات ایرانیان مسلمان هماهنگ بوده است، در طول زمان حفظ شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که نام «دی» (آفریننده)، صفت خدای تعالی، چه در آغاز سال و چه در سردترین ماه سال، به هر حال نام خود را در تقویم رسمی ایرانیان حفظ كرده است. ماهی كه تقدس آن با نام خدا و همچنین با سالگرد آفرینش چهارپای مفید مطابق با اعتقادات زرتشتی كامل می‌شود.

ایرانیان باستان دی به مهر روز را به‌عنوان جشنی پراهمیت در ماه دی برمی‌شمردند و با تعطیل کردن کارها به جشن و سرور می‌پرداختند و ستایش پروردگار را به‌جا می‌آوردند. آن‌ها در این روز بهترین و زیباترین لباس‌ها را می‌پوشیدند و فارغ از جایگاه و مقام و جنسیت بر سر یک سفره می‌نشستند تا در چشیدن مزه خوراکی‌های متنوع این جشن سهیم باشند.

در جشن «تبیکان» یا «بتیکان»، مجسمه‌ای خمیری یا گلی از شمایل انسان ساخته می‌شد و آن را در راهرو یا پشت‌بام خانه قرار می‌دادند. حتی گاهی از اوقات این مجسمه‌ها را می‌سوزاندند.

منبع عکس: wisgoon.com؛ عکاس: نامشخص

جشن مدیاریم، به معنی میان سال، پنجمین جشن از جشن‌های گاهنبار است که با عنوان یادبودی برای آفرینش چهارپایان شناخته می‌شود. این جشن در روز دی به مهر (پانزدهم دی‌ماه) برگزار می‌شد و به‌مدت پنج روز ادامه پیدا می‌کرد. در این ایام مردم انبارهای خود را از آذوقه و علوفه موردنیاز حیوانات پر می‌کردند.

جشن سیر سور جشنی است که یک روز قبل از جشن دی به مهر روز یعنی چهاردم دی ماه برگزار می‌شد. این جشن با سوگواری برای جمشید شاه، پادشاه آرمانی ایران، همراه بود. مردم ایران باستان در این روز برای فراموش نکردن اندوه مرگ جمشید و دفع دیوها، آب انگور می‌نوشیدند و خوراکی‌هایی از جمله گوشت و سبزیجات را با سیر می‌پختند و میل می‌کردند. آن‌ها معتقد بودند دیوها عامل مرگ جمشید بوده‌اند. با برگزاری این جشن، مردم علاوه بر یادبود نام جمشید، می‌خواستند از اندوهی كه پس از كشته شدن جمشید بر آنان رسیده بود رها شوند؛ چراکه آن‌ها سوگند خورده بودند كه به هیچ چربی دست نزنند. این رسم در میان آنان برجای مانده بود و با خوردن آن غذا از بیماری‌هایی كه از ارواح بد ناشی می‌شود، خود را شفا می‌بخشیدند.

منبع عکس: persian-man.ir؛ عکاس: نامشخص

امروزه زرتشتیان در برخی از شهرها و روستاها یکی از روزهای دی در ماه دی یا همه آن را جشن می‌گیرند. اگر تجربه یا نظری در رابطه با جشن‌های دیگان و علی‌الخصوص جشن دی به مهر روز دارید، آن‌ را با ما و سایر همراهاهن کجارو در میان بگذارید.

منبع عکس کاور: facebook.com؛ عکاس: نامشخص