روزشمار: ۲ دی؛ به دار آویختن «شیخ خلیفه مازندرانی»، بنیانگذار نهضت سربداران خراسان

قیام ملی مذهبی سربداران که در مقابل سلطه بیدادگران مغول روی داد، از لحاظ وسعت بزرگترين و از نظر تاريخی مهم‌ترين جنبش آزادی‌بخش خاورميانه در قرن هشتم هجری بود که در دارالمومنین سبزوار کهن شهر شیعه ایران و نواحی اطراف آن روی داد و به مدت نیم قران دوام یافت.

در آخرین سال‌های حکومت ابوسعید در خراسان یکی از بزرگان منطقه به نام «شیخ خلیفه مازندرانی»، مبارزه با ایلخانیان ستمگر را در راس همه برنامه‌های زندگی خود قرار داد.

شیخ خلیفه مازندرانی، معروف به شیخ خلیفه، بنیان‌گذار نهضت سربداران خراسان بود. شیخ خلیفه مردی پاکیزه روزگار بود از اهالی مازندران که چندی را در نزد «شیخ بالو زاهد آملی» هم‌قریه خود، که از اقطاب مازنداران به شمار می‌رفت، شاگردی کرد. اما چون آنچه را که به دنبالش بود در محضر ایشان نیافت، تصمیم گرفت تا به محضر شیوخ و عرفای دیگر بشتابد.

در این ایام «شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی» جزو شیوخ بزرگ زمان خود بود. لذا شیخ به محضرش شتافت تا گمشده خود را در کنار او بیابد. ولی آنچه را که می‌جست در محضر او نیز نیافت. چنان‌که روزی شیخ علاءالدوله از وی پرسید: «به کدام مذهب از مذاهب اربعه معتقدی؟» و شیخ خلیفه جواب داد:

ای شیخ آنچه من می‌طلبم از این مذهب‌ها بالاتر است.

و همین جواب کافی بود تا از محضر شیخ علاءالدوله سمنانی نیز خارج شود و به دامن شیخی دیگر از شیوخ زمان یعنی «خواجه غیاث‌الدین هبه‌الله حموی» در بحرآباد جوین بشتابد ولی در بحرآباد نیز به خواسته خود نرسید و لذا رخت سفر بربست و در سبزوار اقامت گزید.

سبزوار در این ایام مأمن شیعیان اثنی عشری بود. سکنی گزیدن شیخ خلیفه در مسجد جامع سبزوار و تعالیم او در مسجد باعث گردآوری افراد زیادی در اطراف او شد که پیرو و مرید او شدند. بدین ترتیب آوازه شهرتش در اطراف پیچیده و صاحبان قدرت را به وحشت انداخت.

بالاخره علمای درباری که دست در دست حکام داشتند فتوایی صادر کردند با این مضمون که شخصی در مسجد ساکن است و حدیث دنیا می‌گوید و چون منعش می‌کنند، منزجر نمی‌شود و اصرار می‌کند. این چنین کس واجب القتل باشد یا نه؟» و اکثر فقیهان رسمی زمان فتوی دادند که «باشد».

سرانجام تبلیغ عقاید شیعی شیخ خلیفه باعث شد تا وی به فتوای فقیهان سنی مذهب مرتد شمرده شود.

بامدادی به مسجدی که شیخ خلیفه بود درآمدند. ریسمانی بر ستون بسته دیدند و شیخ خلیفه از آن به حلق آویخته و خشتی چند در پای ستون بر یکدیگر نهاده، چنان که پای بر آن خشت‌ها نهند و گردن بدان ریسمان رسد.

اینها تنها چیزهایی است که از زندگی شیخ خلیفه به صورت پراکنده در منابع مختلف نقل شده است. شیخ خلیفه که در مسجد سبزوار «حدیث دنیا» می‌گفته، هدف و مقصود او هدایت و ارشاد مردم به راه دین و دنیا بوده است. شیخ که خود یکی از علمای تشیع اثنی عشری بود، در سبزوار اقامت گزیده بود تا مردم شیعی مذهب آنجا را علیه ظلم و ستم حکام و اهل ظلمه بشوراند و آنها را برای برپایی عدل و عدالت تشویق و ترغیب کند.

تعالیم عقیدتی شیخ خلیفه با اعتقاد رسمی حکام، یعنی تسنن، نمی‌خواند و از سوی دیگر تعالیم وی موقعیت اجتماعی سیاسی آنها را می‌لرزاند. همچنین از نظر اقتصادی، آنها را در مضیقه قرار می‌داد؛ چون منبع اصلی مالی و اقتصادی حکام از طبقه پایین و رعایا تامین می‌شد که همه دل در گرو تعالیم شیخ خلیفه نهاده بودند.

تا آنکه در روز ۲۲ ربیع الاول سال ۷۳۶ قمری پیش از اذان صبح او را پنهانی در مسجد سبزوار به دار کشیدند اما مرگ دلیرانه شیخ خلیفه مازندرانی موجب شد که مریدانش یکی از بزرگترین جنبش‌های تاریخ ایران و خاورمیانه را در آن هنگام پی‌ریزی کردند و خود را همچون مرادشان شیخ خلیفه که سربردار شد، سربداران نامیدند. جنبشی که خراسان را پس از حدود ۱۲۰ سال از چنگال حاکمان مغول رهایی بخشید و پس از مدتی الهام‌بخش جنبش بزرگ مرعشیان شد که توسط سترگی دیگر از مازندرانیان یعنی «میربزرگ قوام الدین مرعشی» در آمل و سپس در همه تبرستان به بار نشست. شیخ خلیفه مازندرانی در واقع رهبر روحانی و معنوی نهضت سربداران و بیانگذار آن محسوب می‌شد.

بقعه شیخ خلیفه در شهرستان جهرم بخش خفر روستای جزه قرار دارد. این بقعه که در جهرم، بخش خضر، روستای جزه قرار دارد، یکی از زیباترین آثار ملی جهرم به شمار می‌آید. بنای اصلی بقعه شیخ خلیفه به طول ۶ در ۶متر و دارای ۴ شاه‌نشین در ۴ جهت اصلی است. شاه‌نشین جنوبی یک محراب معرق‌کاری شده بسیار زیبا و نفیس داشته که در سال ۱۳۱۵ بقایای آن به موزه پارس در شیراز انتقال یافت.

این بقعه ساختمانى مرتفع و آجرى دارد که معمارى آن به سبک کاخ سروستان و قبر شیخ یوسف در سروستان است. سر در ورودی این بنا حدود ۱۹ متر ارتفاع دارد و بر فراز آن گنبدی آجری ساخته شده که دارای تزئینات زیبایی است.

در ضلع جنوبى بنا ایوانى قرار داشته که پا ستون‌هاى آن همانند پا ستون‌هاى قبر شیخ یوسف در سروستان و ایوان خدای‌خانه مسجد جامع عتیق شیراز است. در این ایوان سنگ قبر قدیمى وجود دارد که با خط ثلث روى آن عباراتى نگاشته شده است.

در درون بقعه ۶ سنگ قبر قرار دارد که به صورت موازى قرار گرفته‌‌اند. یکى از این سنگ قبرها متعلق به شیخ زین‌‌الدین على‌خلیفه متوفى به سال ۷۹۰ هجرى است که در زیر گنبد قرار دارد.

دومین سنگ قبر که در میان دو سنگ قبر دیگر قرار گرفته قبر حاجى خلیفه است که در دو ضلع شمالى و جنوبى آن دو بیت عربى نگاشته شده است و بر سطح بالایى آن، ابیاتى فارسى نوشته شده است.

سنگ قبر سوم که در ضلع شمالى دو سنگ دیگر قرار گرفته در درون خاک فرو رفته است و متعلق به شیخ شمس‌‌الدین محمد بن شیخ حاج تاج‌‌الدین خلیفه بن شیخ زین‌‌الدین على خلیفه است.

تاریخ وفات وى را با استناد به تاریخ کاشی‌کارى و معرق‌کارى که بر فراز قبر وى صورت گرفته، ۸۵۴ هجری قمری می‌دانند. نوع بهره‌برداری از این بقعه، مذهبی بوده که فرم معماری و کاشی‌های موجود در بدنه بقعه نشانگر این موضوع است.

بقعه شیخ خلیفه در سال ۸۱ توسط سازمان میراث فرهنگی و با شماره ۶۷۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• شهادت «شيخ خليفه مازندرانی» رهبر نهضت سربداران‌ خراسان توسط مغولان (۷۳۶ قمری)
• پايان جنگ ميان امپراتوری روم و كارتاژ (۱۴۶ سال قبل از ميلاد)
• «تيرداد يكم» در زادروز خورشيد در شهر دامغان بر تخت پادشاهی نشست (۲۴۷ میلادی)
• وقوع زلزله بزرگ در جزيره سيسيل در دريای مديترانه (۱۹۶۳ میلادی)
• روز استقلال كشور «جزاير مارشال» از آمريكا (۱۹۹۰ میلادی)
• روز مادر در کشور اندونزی
• روز قوای مسلح در کشور ویتنام
• روز ملی ریاضیات در کشور هند
• روز اتحاد در کشور زیمباوه