کبوتر خانه اصفهان | برج های کبوتر چه کاربردی داشته‌اند؟

آثار و بناهای به‌جا مانده از دوار گذشته نشان از شناخت عمیق محیط زیست و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز انسان و طبیعت دارند. پیشینیان در دادوستدی عادلانه با دنیای پیرامون، ضمن خدمت‌رسانی به سایر موجودات، از فواید آن‌ها بهره‌مند می‌شدند. امروزه با از میان رفتن بسیاری از این اصول، ضربه‌های جبران‌ناپذیری به حیات نسل‌های آینده زمین وارد شده است.

بناهای تاریخی ایران از جمله آثار ارزشمندی هستند که همواره به دلایلی چون اصالت، زیبایی شناختی، کارایی و همسویی با جغرافیای منطقه مورد تحسین کارشناسان قرار گرفته‌اند. سازه‌های به‌جای‌مانده از گذشته به‌ویژه در مناطق کویر مرکزی، نشان از هوشمندی و دقت معماران آن‌ها دارند. کبوترخانه‌ها نمونه‌‌هایی متفاوت از جاهای دیدنی استان اصفهان هستند؛ این برج‌های زیبا عملکردی شگفت‌انگیز دارند و در راستای کسب منفعت از محیط زیست، با ظرافت طراحی و ساخته شده‌اند.

آنچه می‌خواهید درباره کبوترخانه‌های اصفهان بدانید:

• برج کبوتر یا کبوتر خانه چیست؟
• تاریخچه کبوتر خانه‌ های اصفهان
• کاربری کبوتر خانه‌ های اصفهان
• معماری کبوترخانه ها
• مشهورترین کبوتر خانه‌ های اصفهان
• آیا امکان بازدید از کبوتر خانه‌ های اصفهان وجود دارد؟

برج کبوتر یا کبوتر خانه چیست؟

_{منبع عکس: irancultura}

کبوتر خانه، کفتر خانه، برج کبوتر، کفتر خان، کبوتر خان، ورده یا برج حمام به بناهایی گفته می‌شود که در مناطق مختلف به‌ویژه کویر مرکزی ایران و در نزدیکی باغ‌ها و مزارع به تعداد زیاد ساخته می‌شدند. این سازه‌های کاربردی و پرفایده، ابداع ایرانیان و شاهکاری بی‌بدیل در معماری ایرانی هستند. سازه‌های شگفت‌انگیز، متفاوت و جالب کبوتر خانه‌ها گزینه‌ای عالی و متفاوت برای بازدید در سفر هستند و امروزه بیش از پیش مورد استقبال گردشگران قرار گرفته‌اند.

در گذشته که خبری از کودهای شیمیایی نبود، ساخت کبوترخانه‌ها، به‌عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی بسیار رواج داشت. فضولات کبوترها کودی عالی برای حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی محسوب می‌شود. کبوتر خانه‌ها تاریخی‌ترین کارخانه‌ تولید مرغوب‌ترین کود هستند. این سازه‌های پرهیبت و برج مانند برای لانه‌گزینی پرنده‌ها به‌ویژه کبوترها ساخته می‌شدند و صاحبان آن‌ها از فضولات کبوترها به‌عنوان کود در کشاورزی استفاده می‌کردند.  

_{منبع عکس: رزرواسیون آریا}

کبوترخانه‌ها در بیشتر نقاط ایران از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا آبادی‌های کویر مرکزی ایران (در یزد، اصفهان، کرمان، مرکزی، جنوب خراسان و طبس) وجود دارند. این برج‌های زیبا و پرکاربرد غالبا در گوشه و کنار شهرها و آبادی‌ها، مناطقی که کبوترها زیاد بودند و نزدیک به مزارع و باغات احداث می‌شدند و منافع بسیاری برای صاحبان خود داشتند. ظرفیت منطقه و تعداد کبوترها، تعداد کبوترخانه‌ها را مشخص می‌کرد.

تاریخچه کبوتر خانه‌ های اصفهان

_{منبع عکس: iranparadise}

تاریخ دقیقی از زمان ساخت اولین کبوترخانه در ایران وجود ندارد. متاسفانه امروزه بسیاری از سازه‌ها در اثر توسعه شهری نابود شده‌اند. بیشتر برج‌های کبوتر امروزی مربوط به قرن‌های ۱۶ و ۱۷ میلادی و دوران حکومت صفویان و سلسله قاجار هستند؛ البته شواهد نشان می‌دهد که قدمت برخی کبوترخانه‌ها به بیش از ۱۲۰۰ سال پیش باز می‌گردند. این موارد معماری ساده‌تری دارند و به زیبایی نمونه‌های عصر صفوی نیستند. در زمان حکومت شاه عباس کبوترخانه‌های بسیاری در اصفهان ساخته‌ شدند. تعداد کبوترخانه‌های اصفهان در دوره صفویه حدود ۳,۰۰۰ برج تخمین زده می‌شود. در آن زمان تنها یکی از روستاهای اصفهان به نام «ولاشان» ۳۰ کبوترخانه داشت.

در طول تاریخ، افراد سرشناس و حکام زیادی از کبوتر خانه‌ها الگو برداری کرده‌اند. برای مثال تیمور لنگ (پس از حمله به اصفهان در سال ۱۳۸۷ میلادی)، با مشاهده این سازه‌ها در میان باغات و زمین‌های کشاورزی، آن‌ها را بی‌فایده تلقی کرد؛ اما پس از توضیح مشاوران و تشریح فواید آن‌ها، دستور داد تا نمونه‌هایی شبیه به کبوتر خانه‌ های اصفهان در پایتخت حکومت خود یعنی سمرقند بسازند. سلطان محمود، غازان خان (پادشاه مقتدر و یکی از ایلخانان مغول) اقداماتی برای احیای کشاورزی ایران و حفظ کبوتر خانه‌ها انجام داد و قوانینی برای آن‌ها تصویب کرد.

کبوترخانه‌ها در سفرنامه سیاحان

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: سروش انگبینی / برج کبوتر کرکوند}

کبوتر خانه‌ها از دیرباز مورد توجه سیاحان و گردشگران خارجی بوده‌اند. «ابن بطوطه» مراکشی در قرن ۱۳ میلادی سفری طولانی به ایران داشت. ظاهرا این فرد اولین سیاحی است که در سفرنامه خود از کبوتر خانه‌ها یاد کرده است. این سازه‌های پرهیبت، بین راه قریه فیلان و اصفهان نظر ابن بطوطه را به خود معطوف کردند و او این‌گونه نوشت: 

قیلان، قریه بزرگی است که روی رودخانه عظیمی ساخته شده است و در کنار آن مسجد ز‌ییایی وجود دارد. آن روز تیر، از وسط با‌غ‌ها و آب‌ها و روستاهای زیبا که برج‌های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم

بسیاری از جهانگردان اروپایی در عهد صفوی به ایران سفر کرده‌اند. این افراد در سفرنامه‌های خود به کبوترخانه‌ها اشاره می‌کنند و سعی در توصیف آن‌ها دارند. برای مثال «ژان شاردن» (Jean Chardin)، جهانگرد و خاورشناس فرانسوی در اواسط قرن ۱۶ میلادی به ایران سفر کرد. وی در سفرنامه خود به کبوترخانه‌های ایران به‌ویژه برج کبوترخانه مرداویج اشاره کرده و نوشته است: 

به باور من، بهترین کبوتر خانه‌های جهان در ایران ساخته می‌شود. این کبوتر خانه‌های عظیم، ۶ بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های پرندگان ما هستند. کبوترخان را در ایران، اصولا برای تزیین نساخته بودند؛ بلکه به‌منظور انتفاع و بهره‌برداری، به ساختن کبوترخان اقدام می‌کردند؛ حتی در زمان حاضر یکی از مناظری که در اطراف دهات ایران دیده می‌شود، همین برج‌های کبوتر خان است که صدها سوراخ چهارگوش در آن تعبیه شده‌ است. در ایران فضولات کبوترها را که کود حیوانی بسیار گران‌بهایی است، جمع می‌کنند. جالیزهای معروف خربزه اصفهان در سایه همین کود بارور می‌شود و قرن‌ها است که این کار رواج دارد.

«ژان بایتیست تاورنیه» (Jean-Baptiste Tavernier)، جهانگرد و بازرگان فرانسوی در قرن ۱۶ میلادی می‌زیست. وی درمجموع ۹ بار به ایران سفر کرد. تاورنیه در سفرنامه خود راجع به کبوترخانه‌ها نوشته است: 

در اطراف اصفهان بیش از سه هزار کبوترخانه وجود داشت.

دلایل نابودی کبوترخانه ها

_{منبع عکس: amusingplanet  / عکاس: عکاس Arthur Thevenart}

به‌مرور زمان و با رواج و تولید کودهای شیمیایی برای مصارف کشاورزی کبوترخانه‌ها اهمیت و کارکرد اصلی خود را از دست دادند. از آن پس به‌دلایل مختلف تعداد زیادی از این سازه‌های ارزشمند تخریب شدند. از جمله عوامل نابودی کبوترخانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

•  برج‌های کبوترخانه به مکان‌هایی مطلوب برای کفتربازها تبدیل شدند. کفتربازها اطراف کبوترخانه‌ها حضور پیدا می‌کردند و این موضوع ناراحتی ساکنان روستا را در پی داشت. بعد از مدتی دستور تخریب بعضی از کفترخان‌ها صادر شد.
• شهرسازی‌های غیراصولی یکی از دلایل اصلی تخریب اماکن تاریخی و بسیاری از کبوتر خانه‌ها است.
• استفاده از کودهای شیمیایی و بی‌نیازی نسبت به کود پرندگان سبب شد تا دیگر کبوترخانه‌ای ساخته نشود. حتی کبوترخانه‌های قبلی بی‌فایده تلقی و متروکه شدند و دیگر کسی از آن‌ها مراقبت و حراست نکرد.
• حاکمان قاجار به شکار پرندگان بسیار علاقه‌مند بودند. این علاقه سبب شد که پرندگان حتی در کبوترخانه‌ها نیز در امان نباشند و دیگر در آن‌ها لانه نکنند. این موضوع رونق برج‌ها را از بین برد.
• اصفهانی‌ها در زمان حمله افغان‌ها به کشور (در سال ۱۷۲۴ میلادی)، از کبوترخانه‌ها به‌عنوان سنگر دفاعی در برابر مهاجمان استفاه کردند. این موضوع خسارت جدی به برج‌های کبوتر وارد کرد. 

شرایط کنونی کبوترخانه ها

_{منبع عکس: letsgotrip  / کبوترخانه مرداویج اصفهان}

متاسفانه به‌دلایلی چون عدم مدیریت صحیح و تاخیر در مرمت، بیشتر کبوترخانه‌ها از بین رفته‌اند و تنها مخروبه‌ای از آن‌ها باقی مانده است؛ با این وجود، هنوز برخی از کبوترخانه‌ها (به‌رغم تخریب زیاد و دیوارهای ترک خورده) میزبان گروه‌هایی از کبوترهای وحشی هستند. تا سال ۱۳۵۶ هجری شمسی ۷۱۵ کبوتر خانه در اصفهان وجود داشت. امروزه از این تعداد، ۳۰۰ مورد باقی مانده است که تنها ۷۰ مورد از آن‌ها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. 

برج‌های کبوتر اصفهان از جمله آثار فاخر و در خور توجه معماری ایرانی هستند که ضمن حفظ نقش و کارکرد اصلی این سازه‌ها، نقش بسزایی در جذب گردشگر دارند. از مجموع کبوترخانه‌های اصفهان، تنها تعداد محدودی که در مناطق شهری قرار دارند، به همت سازمان میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شده‌اند و هنوز پابرجا هستند. 

کاربری کبوتر خانه‌ های اصفهان

_{منبع عکس: ISMEO}

کبوتر خانه‌ها کارخانه‌های بابرکت و کم‌خرج دیروز و آثار هنری ارزشمند امروز هستند. این سازه‌ها مخصوص مناطقی بودند که کشاورزی و باغداری پر رونقی داشتند. استان اصفهان محل تجمع کبوترخانه‌ها در ایران است. بررسی پراکندگی کبوترخانه‌ها در اصفهان نشان می‌دهد که هرچه از حاشیه زاینده‌رود فاصله بگیریم از تعداد کبوترخانه‌ها کاسته می‌شود.

کارایی اصلی کفترخان‌ها جذب و نگهداری کبوتران برای جمع‌آوری فضولات آن‌ها بود. هر کبوتر در طول روز حدود ۵۰ بار فضله دفع می‌کند و هر فضله برای باروری زمینی به مساحت ۴۰۰ سانتی‌متر مربع کافی است. وجود سازه‌های ارزشمند کبوتر خان رونق اقتصاد و کشاورزی منطقه را به‌دنبال داشت. گذشتگان از فضولات کبوترها در کشاورزی (کود برای حاصلخیزی زمین‌های کاشت صیفی‌جات)، صنایع دباغی (چرم‌سازی) و صنایع نظامی (باروت‌سازی) استفاده می‌کردند. مصرف خوراکی گوشت کبوتر از اهداف فرعی ساخت کبوترخانه‌ها محسوب می‌شد. 

به‌طور معمول اگر یک کشاورز زمین‌های متعددی داشت، به‌تنهایی یا با چند کشاورز دیگر برج کبوتری نزدیک زمین‌های خود می‌ساخت. کنترل و اداره این کبوترخانه نیز بر عهده خود او بود و متولی دیگری نداشت. صاحبان کبوترخانه‌ها سالی یک یا دوبار به داخل برج‌ها می‌رفتند و فضولات خشک‌شده را جمع‌آوری می‌کردند. کشاورزان این کودها را به‌شکل قالب‌های مکعبی در می‌آوردند و خشک می‌کردند. صاحبان زمین‌های جالیزی بیشترین بهره را از این کودهای کبوترها می‌بردند. اگر کبوترخانه‌ای ۷,۰۰۰ کبوتر داشت می‌توانست در سال ۷۰ هزار کیلوگرم کود تولید کند که در آن زمان رقم و رکورد بالایی بود.

_{منبع عکس: dwarchive}

ارزش و اهمیت تولیدات کبوترخانه‌ها در کشاورزی و صنعت سبب ایجاد جایگاه اقتصادی آن‌ها شد. صاحبان این برج‌ها افرادی ثروتمند بودند. سود چشمگیر کبوترخانه‌ها سبب می‌شد تا افراد بسیاری به ساخت آن‌ها ترغیب شوند. به‌دلیل گردش مالی بالای کبوترخانه‌ها، شاه عباس صفوی قوانین مالیاتی ویژه‌ و سنگینی برای دارندگان این سازه‌ها وضع کرد. یکی دیگر از منافع اقتصادی کبوترخانه‌ها خریدوفروش آن‌ها بود. امروزه این برج‌های زیبا جاذبه گردشگری محسوب می‌شوند و برخی به سفره‌خانه و موزه تغییر کاربری داده‌اند. 

معماری کبوترخانه‌ ها

_{منبع عکس: amusingplanet}

معماری برج‌ کبوتر در نوع خود بی‌نظیر است و توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. نمونه‌هایی از کبوترخانه‌ها در کشورهای مختلف همچون ترکیه، مصر، اسپانیا، فرانسه و اسکاتلند دیده می‌شوند، البته شکل آن‌ها متناسب با وضعیت جغرافیایی منطقه تغییر می‌کند. کبوترخانه‌ای در اسکاتلند وجود دارد که قدمت آن به قرن ۱۶ میلادی بازمی‌گردد.

کبوترخانه‌های ایران به‌طرزی عالمانه‌ای توسط معماران زبردست طراحی می‌شدند و عملکردی جالب داشتند. با‌توجه به اینکه بیشتر کبوتر خانه‌های ایران در مناطق کویری ساخته شده‌اند، از نظر معماری با آب‌وهوای گرم و خشک سازگار هستند. این سازه‌ها معمولا در اطراف مزارع و باغات و نزدیک آبگیر، جوی آب یا رودخانه ساخته می‌شدند. در مناطقی که از منبع آب دور بودند؛ صاحبان کبوترخانه اقدام به حفر چاه می‌کردند. کبوترها برای یافتن آب و غذا از کبوترخانه‌ها خارج می‌شدند و دوباره به لانه خود باز می‌گشتند.

شکل ظاهری و ابعاد کبوتر خانه‌ها

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: Tarik B  / برج کبوتر هویه}

هم‌سویی کامل با محیط جغرافیایی و ظرفیت‌های منطقه از ویژگی‌های بناهای تاریخی کشور و یک اصل در معماری ایرانی است. همین ویژگی سبب شد تا کبوترخانه‌ها به‌طور کامل پاسخگوی نیازهای کشاورزان منطقه باشند. کبوترخانه‌ها سازه‌هایی با هیبت قلعه‌های نظامی و استحکامات دفاعی بودند. مصالح اصلی ساخت این سازه‌ها خشت، چینه، آجر و گل بود و سطح بنا را با ساروج، گچ، آهک و کاهگل می‌پوشاندند.

در ساخت کبوترخانه‌ها به‌ندرت از چوب استفاده می‌شد. با وجود سابقه طولانی در ساخت آن‌ها، هیچ دو نمونه‌ای شبیه به هم نیستند. پرنده‌ها در این برج‌ها اسیر نبودند و از روی غریزه در آن‌ها لانه می‌کردند. ساختار کبوترخانه‌ها شبیه صخره‌ها و شکاف‌هایی است که کبوترها معمولا برای لانه کردن، جفت‌گیری و تخم‌گذاری انتخاب می‌کنند.

_{منبع عکس: سفر بانک}

کفتر خانه‌ها با توجه به ظرفیت منطقه در ابعاد و اشکال متنوعی همچون مخروطی، استوانه‌ای، مکعبی یا چهارکنج، ترکیبی و چندقلو احداث می‌شدند. برخی جهانگردها از نقاشی‌های روی برج‌ها خبر داده‌اند.

استفاده از هندسه و ریاضیات برای به حداکثر رساندن سطح در حجم ثابت و بهره‌گیری از اصول زیبایی‌شناختی از نکات جالب‌توجه در معماری کبوترخانه‌ها است. این برج‌ها با توجه به‌اندازه خود ظرفیت ۱,۰۰۰ تا ۴۰,۰۰۰ کبوتر را داشتند. به‌طور معمول در مناطق شمال شرق و جنوب اصفهان، کبوترخانه‌ها را به‌شکل برج‌های مدور و در شهرستان‌های خوانسار و گلپایگان به‌شکل مکعب می‌ساختند. این کبوترخانه‌ها با توجه به ابعاد، دارای یک یا چند گنبد بودند.

گنبدهایی به نام فلفل‌دان (در کبوترخانه‌های مدور) و سوراخ‌هایی در بدنه به نام تنبوشه (در کبوترخانه‌های چندوجهی) برای سهولت ورود و خروج کبوتران تعبیه می‌شد. فضای داخلی کبوترخانه‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده است که امکان پرواز و جابه‌جایی کبوترها داخل برج وجود داشته باشد. معماری محوطه درونی کبوتر خانه‌ها شبیه کندوی زنبور عسل است. دیوارهای برج کبوترخانه را شیب‌دار (به‌سمت فضای داخلی) می‌ساختند تا فضولات کبوتران مستقیم به داخل انبار برج (حفره مرکزی) بریزند و خشک شوند.

_{منبع عکس: وب‌سایت آقای کبوتر}

قطر ۲۰ تا ۲۲ متر و ارتفاع ۱۸ متر اندازه متوسط و ابعاد استاندارد یک کبوتر خانه استوانه‌ای است. کبوترخانه‌ای با این ابعاد گنجایش حدود ۱۴,۰۰۰ کبوتر را دارد. در فضای داخلی برج بالکن‌هایی به طول و عرض ۲۰ سانتی‌متر و عمق ۲۸ سانتی‌متر می‌ساختند و یک ورودی در لبه هرکدام تعبیه می‌کردند تا پرنده بتواند فرود بیاید. نحوه قرارگیری بالکن‌ها نسبت به یکدیگر یک در میان یا به عبارتی شطرنجی است و این موضوع بر زیبایی بصری و کارکرد کبوترخانه می‌افزاید. هر بالکن لانه یک کبوتر است. 

کبوترخانه‌های مکعبی به‌طور معمول حدود ۱۴ متر طول، ۶ متر عرض و هفت تا ۱۰ متر ارتفاع دارند. سقف این برج‌های مکعبی را مسطح می‌ساختند و با تیرهای چوبی می‌پوشاندند. آجرکاری مشبکی روی دیواره خارجی از جمله نکات معماری کبوترخانه‌های مکعبی و چندوجهی است. این ویژگی سهولت تردد کبوتران را به‌دنبال دارد. نمونه‌هایی از این نوع کبوترخانه در اطراف زمین‌های کشاورزی خوانسار ساخته شده است.

_{منبع عکس:  amusingplanet}

معماران نکته‌سنج ایرانی با نگاهی موشکافانه و علمی احتمال پرواز هم‌زمان هزاران پرنده و ارتعاش حاصل از آن را پیش‌بینی کرده‌اند و در انواع کبوترخانه‌ها برای این موضوع تمهیداتی اندیشیدند. این سازه‌ها پایداری بالایی دارند و ارتعاشات آن‌ها با بهره‌گیری از اصول معماری و دانش فیزیک به حداقل رسیده است. استفاده از اصل تشدید برای خنثی کردن ارتعاشات قوی هنگام پرواز و برخاستن ناگهانی کبوترها، از اصول ساخت کبوترخانه‌ها محسوب می‌شود. دیواره‌های قوسی، سقف طاق‌دار و راه پله‌های دورانی از ویژگی‌های معماری این برج‌ها هستند و استحکام و پایداری بیشتر آن‌ها را به‌دنبال دارند. جالب است بدانید که ارتعاشات اندک سازه (حاصل از بال زدن کبوترها) مار و موش را دور می‌کند. 

سیستم‌های دفاعی کبوترخانه‌ها

_{منبع عکس: iranparadise / برجهای کبوتر هویه}

دانش جانورشناسی، خوی همزیستی با طبیعت و نیاز در حوزه کشاورزی سبب شد تا معماران قدیمی به فکر ساخت کبوترخانه‌ها بیفتند و این برج‌های کارآمد را به تجهیزات دفاعی و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی مجهز کنند. ساختار حیرت‌انگیز، ویژه و تخصصی کبوترخانه‌ها، آن‌ها را به زیستگاهی امن برای کبوترها تبدیل کرده بود. این پرندگان در سایه کبوترخانه‌ها از گزند گرما، سرما، باران، طوفان و شکارچیان در امان می‌ماندند. 

• ساختار کبوترخانه‌ها مانند دژ و قلعه‌ای مستحکم بود و از کبوترها در برابر دشمنان زمین و آسمان محافظت می‌کرد. ورود حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجم درون کبوتر خانه مساوی با احساس عدم امنیت کبوتران و خالی ماندن این سازه‌ها بود. دقت ساخت کبوترخانه‌ها به حدی است که درصد ورود حیوانات مزاحم را به صفر می‌رساند.
• استفاده از کاهگل در ساخت کبوترخانه‌ها بسیار پراهمیت است و یک مکانسیم دفاعی محسوب می‌شود. این ترکیب از زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و کنه جلوگیری می‌کند. آشیانه‌های زیبا و منظم در دیواره‌های کبوترخانه‌ها نیز از کاهگل ساخته می‌شدند.
• کاهگل عایق حرارتی است و نوسانات دمایی محیط داخلی سازه را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. کبوترخانه ها در فصل تابستان به‌دلیل حرکت باد، خنک و در زمستان گرم بودند و از وزش بادهای محلی در امان می‌ماندند.

_{منبع عکس: iranparadise}

• قطر تنپوشه‌ها را متناسب با اندازه بدن کبوترها در نظر می‌گرفتند؛ به‌نحوی که پرندگان شکاری همچون جغد، کلاغ‌ و پرندگان بزرگ‌تر دیگر امکان ورود به کبوترخانه را نداشتند.
• مار دشمنی طبیعی برای کبوترها محسوب می‌شود. این خزنده با هدف خوردن تخم پرندگان، خود را به لانه‌های آن‌ها می‌رساند. برای جلوگیری از ورود دشمنان زمینی مثل مار تمهیداتی در کبوترخانه‌ها اندیشیده شده است. تزیینات قطاربندی آجری و گچی مانع ورود و تردد مارها در برج‌های کبوترخانه استوانه‌ای می‌شود. در برج‌های مکعبی و چندقلو از ترفندهایی همچون ایجاد قوس به داخل استفاده می‌کردند. گنبد کنگره‌ای و طاق‌بندی با گچ‌بری‌های خاص از ویژگی‌های برخی کبوترخانه‌ها هستند.
• معماران یک یا دو نوار صیقلی سفید از جنس گچ (ملاتی اسیدی) روی دیوار بیرونی برج طراحی می‌کردند. این نوارهای صیقلی مانعی فیزیکی برای جلوگیری از بالا رفتن مار، گربه، راسو و دیگر حیوانات شکارچی و رسیدن به لانه‌های کبوترها بود. نوار گچی دور برج علاوه بر سیستم دفاعی بر زیبایی برج می‌افزود.

_{منبع عکس: ایمنا / برج کبوتر مرداویج}

• تله مار روش دیگر دفع مارها بود. در این روش تشتی از شیر وسط کبوتر خانه قرار می‌دادند و اطراف آن را آهک می‌ریختند. اگر مار خود را به داخل کبوترخانه می‌رساند، با استشمام بوی شیر به‌سمت تشت می‌رفت و از روی آهک عبور می‌کرد. برخورد آهک به بدن مار سبب سنگینی و زمین‌گیر شدن حیوان می‌شد. وجود کوزه ماست نیز در کبوترخانه مانع ورود مار به سازه می‌شد. 
• استفاده از بوی برخی گیاهان همچون کندر، فلفل و سداب سبب پراکندگی حیوانات، شکارچی‌ها و حشرات مزاحم (ساس و کک) می‌شد.
• با توجه به نشستن کبوترها روی تیرهای بدنه کبوترخانه‌های مکعبی احتمال حمله حیوانات شکارچی چون گرگ و کفتار و روباه وجود داشت. برای جلوگیری از این اتفاق سر بریده یکی از این حیوانات را بیرون کبوترخانه قرار می‌دادند.

مشهورترین کبوتر خانه‌ های اصفهان

_{منبع عکس: mapio / کیوترخانه قلمستان}

برج‌ های کبوتر هزار جریب

در اواخر دوره صفویه باغ معروف هراز جریب اصفهان در دامنه کوه‌ صفه ایجاد شد. صاحبان این زمین‌ها اقدام به ساخت چهار کبوترخانه در چهارگوشه باغ کردند؛ تا برکت و حاصلخیزی زمین‌ها را بالا ببرند. امروزه تنها دو کبوترخانه مرداویج و دانشگاه اصفهان از این چهار برج باقی مانده و مرمت شده‌ است. این دو سازه پیشرفته‌ترین و بزرگ‌ترین کبوتر خانه‌ های اصفهان هستند و لانه‌های کبوتر بیشتری دارند. برج‌های جنوب غربی (کبوتر خانه دانشگاه اصفهان) و جنوب شرقی (کبوتر خانه مرداویج) باغ هزار جریب در ۱۷ آذر سال ۱۳۶۴ با شماره ۱۶۹۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند. 

برج کبوتر خانه مرداویج

• آدرس: جنوب اصفهان، محله مروداویج، تقاطع خیابان‌های شیخ صدوق جنوبی و آزادی، میدان برج (مشاهده روی نقشه)
• زمان بازدید: شنبه تا چهارشنبه از ساعت تا ۹ تا ۱۴

_{منبع عکس: سیری در ایران}

برج کبوترخانه مرداویج از بناهای تاریخی قرن ۱۶ میلادی به شمار می‌رود. این برج کبوتر استوانه‌ای در سه طبقه ساخته شده است. هشت استوانه خارجی و یک استوانه مرکزی پیکره برج کبوترخانه مروادیج را شکل داده‌اند. اتصالات استوانه‌های خارجی و داخلی مقاومت سازه را بالا برده‌اند. استوانه داخلی ۱۸ متر طول و ۱۶ متر قطر (در قاعده) دارد. هشت استوانه بیرونی دورتادور استوانه مرکزی قرار دارند و ظاهری گل مانند و موج‌دار به این برج بخشیده‌اند. ارتفاع استوانه بزرگ ۱۳٫۲۰ و قطر آن ۱۳٫۵۰ متر است.

۱۵ هزار لانه کبوتر در برج کبوتر مرداویج وجود دارد. ۷۷۰ حفره با طول ۲۵، عرض ۲۰ و عمق ۱۸ سانتی‌متر بالای برج ساخته شده‌اند. این حفره‌ها برای تردد کبوترها بودند و پرندگان شکارچی نظیر عقاب و کرکس امکان عبور از آن‌ها را نداشتند. در گذشته از پشت بام برج کبوترخانه مرداویج برای دیده‌بانی استفاده می‌کردند. کبوترهای نامه‌رسان نیز در این برج لانه داشتند. کبوتر خانه مرداویج در بافت جدید شهری به‌خوبی حفظ و مرمت شده است و در میدانی به نام برج قرار دارد. فضای سبز اطراف این بنا بر زیبایی آن افزوده است. علاقه‌مندان می‌توانند همه‌روزه و در طول شبانه‌روز از نمای بیرونی کبوترخانه مرداویج دیدن کنند؛ اما بازدید از داخل این بنا تنها در ساعات اداری امکان‌پذیر است. این سازه ارزشمند و تاریخی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و بازدید از آن رایگان است.

برج کبوتر خانه دانشگاه اصفهان

• آدرس: دانشگاه اصفهان، غرب ساختمان دانشکده زبان‌های خارجی (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: وب‌سایت موزه و مرکز اسناد دانشگاه اصفهان}

برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان نزدیک به دیوار بین دانشگاه و ارتش (مرکز آموزش توپخانه شهید صیاد شیرازی) قرار دارد. این اثر تاریخی متعلق به اواخر قرن ۱۶ و اوایل قرن ۱۷ میلادی، تاکنون طی چند نوبت مرمت شده است. برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان یک استوانه مرکزی به ارتفاع ۱۶٫۷۰ متر و هشت استوانه خارجی دارد. استوانه‌های خارجی با ۱۳٫۳۰ متر ارتفاع، شبیه گل حول محور مرکزی را فرا گرفته‌اند. آجرکاری‌های شطرنجی در قسمت بالایی هشت استوانه خارجی علاوه بر کارایی فنی بر زیبایی بصری بنا نیز افزوده است. هر یک از لانه‌های کبوتر برج کبوتر دانشگاه اصفهان طول و عرض ۱۷ سانتی‌متر و عمق ۲۵ سانتی‌متر دارند. 

برج کبوترخانه ردان

• آدرس: بزرگراه کمزبندی شرق اصفهان، جاده آبشار، روستای ردان (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: letsgotrip}

برج کبوترخانه ردان در روستای ردان و نزدیک به کانال آب قرار دارد. کفترخان ردان در تاریخ ۱۰ خرداد سال ۱۳۸۲ با شماره ۹۰۷۹ در فهرست آثار ملی استان اصفهان به ثبت رسیده است. این برج دو طبقه از انواع استوانه‌ای محسوب می‌شود. جزرهای کبوترخانه ردان از بدنه خارجی جدا هستند و به‌صورت ستون‌هایی داخل سازه ساخته‌شده‌اند. طراحی طبقه همکف و اول این برج یکسان است. در بام کبوترخانه ۱۰ نورگیر وجود دارد که یک در میان مربع و دایره هستند و نیاز تهویه و ورود خروج کبوتران را به‌خوبی برطرف می‌کنند. قطر استوانه بزرگ این برج ۱۳٫۳۰ متر و ارتفاع آن ۱۰٫۲۰ متر است.

برج کبوترخانه گورت

• آدرس: شرق شهر اصفهان، ابتدای جاده نائین، روستای گورت ( مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: نقشه و مسیریاب نشان}

روستای گورت حدود ۳۰ کبوترخانه به متعلق به ادوار تاریخی ایلخانی، صفوی و قاجار داشته است. امروزه حدود ۲۲ برج مخروبه در این روستا وجود دارد. تنها چهار برج کبوتر گورت تاحدی مرمت شده‌اند و از آن‌ها نگهداری می‌شود. این برج‌ها ابعاد متفاوتی دارند؛ ولی همگی از نوع استوانه‌ای و چندطبقه هستند. امکان بازدید از این بناهای تاریخی به‌صورت رایگان وجود دارد. ۱۳ برج‌ کبوتر گورت در تاریخ ۲۴ اسفند سال ۱۳۸۴ با شماره‌های ۱۵۱۶۴ تا ۱۵۱۷۶ در فهرست آثارملی استان اصفهان به ثبت رسیده‌اند. 

برج‌های کبوترخانه گورت از دو استوانه داخلی و خارجی ساخته شده‌اند. این دو ستون با تعدادی جرز به هم متصل هستند. پله‌های برج داخل جرزها تعبیه شده‌اند و تا پشت‌بام ادامه دارند. برجک‌هایی با تزیینات آجری مشبک کاری بالای برج‌ها به چشم می‌خوردند که برای تهویه، نورگیری و تردد کبوتران به کار می‌رفتند. 

برج کبوترخانه ۶ قلو کرکوند

• آدرس: شهرستان مبارکه، شهر کرکوند، خیابان امامزاده (مشاهده روی نقشه) 

_{منبع عکس: گوگل مپ  / عکاس: سروش انگبینی}

برج کبوترخانه ۶ قلو کرکوند از آثار تاریخی دوره قاجار به شمار می‌رود. این برج زیبا از ۶ نیم‌دایره متصل به هم تشکیل شده است. روی بام کبوترخانه دو برج دیگر به چشم می‌خورد که ابعادی کوچک‌تر از استوانه‌های اصلی دارند. هشت برجک روی بام کبوترخانه کرکوند وجود دارند. آجرکاری‌های مشبک انجام شده روی این برجک‌ها به‌عنوان مدخل تردد کبوتر‌ها، نوگیر و هواکش عمل می‌کردند. نوارهای آجری رنگ روی نمای بیرونی برج کبوتر کرکوند بر زیبایی بصری آن افزوده‌اند. هشت پنجره مستطیل ۶ خانه و چهار پنجره مستطیل‌شکل دو خانه بالای استوانه‌های اصلی برج و دورتادور آن به چشم می‌خورند. این بنای تاریخی در تاریخ ۲۰ اردیبهشت سال ۱۳۸۶ با شماره ۲۶۶۰۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. 

برج کبوتر مولنجان

• آدرس: شمال شرق شهر اصفهان، بزرگراه فرودگاه، جاده کبوترخانه مولنجان (مشاهده روی نقشه)

برج کبوتر مولنجان از آثار تاریخی دوره صفویه است. این کبوترخانه کنار نهر مولنجان ساخته شده است. برج کبوتر مولنجان در تاریخ ۱۵ آبان سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۳۶۴۸ در فهرست آثار ملی استان اصفهان به ثبت رسیده است. 

برج کبوترخانه نرگان

• آدرس: شهرستان فلاورجان، بخش پیربکران، روستای نرگان، خیابان امام خمینی (مشاهده روی نقشه)

برج کبوترخانه نرگان از نوع استوانه‌ای و سه طبقه است و بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد. این برج زیبا در اواخر دهه ۱۳۹۰ هجری شمسی مرمت شده است و شرایط مطلوبی دارد. ارتفاع برج کبوتر نرگان حدود ۱۸ متر است. دو نوار سفید روی بدنه و آجرکاری‌های مشبک بالای استوانه برج، بر زیبایی ظاهری آن افزوده‌اند. ۶ برجک روی بام کبوترخانه نرگان وجود دارد که برای تهویه، نورگیری و عبور و مرور کبوترها کاربرد داشته‌اند. 

برج کبوترخانه مارچین

• آدرس: منطقه هشت شهر اصفهان، محله مارچین، خیابان ستایش، جنب بوستان مارچین (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: فرزاد رحیمی}

برج کبوترخانه محله مارچین اصفهان از نوع استوانه‌ای است. این برج زیبا در میان پارکی کوچک قرار دارد. برج کبوتر مارچین در سال ۱۳۹۱ به همت شهرداری منطقه هشت اصفهان مرمت شده است. این بنای تاریخی ۱۶ متر ارتفاع و ۱۸ متر قطر دارد. نوار سفید میانه برج و آجرکاری‌های مشبک بالای سازه بر زیبایی بصری آن افزوده‌اند. یک برجک اصلی و چهار برج استوانه‌ای کوچک‌تر روی بام کبوترخانه به چشم می‌خورند که برای تردد کبوترها، تامین نور سازه و تهویه هوای داخل برج کاربرد داشته‌اند. 

برج کبوترخانه آذر بهرام

• آدرس: منطقه ۱۰ شهر اصفهان، خیابان آذر بهرام، میدان آذر بهرام (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: حامد حیدری}

برج کبوتر آذر بهرام از نوع استوانه‌ای و دو طبقه است. بالای برج اصلی برج کوچکتری وجود دارد که چهار برجک مخروطی شکل با آجرکاری مشبک روی آن خودنمایی می‌کنند. تزیینات کنگره‌ای بالای ستون اصلی برج و آجرکاری‌های اطراف بام علاوه بر کارکرد فنی بر زیبایی‌های آن افزوده‌اند. این بنای تاریخی به همت سازمان نوسازی شهر اصفهان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. اطراف برج کبوتر آذر بهرام فضای سبز  و نیمکت‌هایی برای نشستن وجود دارد. این برج کبوتر در سال ۱۳۹۷ به‌عنوان اولین کافه برج ایران (کافه برج) افتتاح شد. این کافه از اواخر سال ۱۴۰۰ به‌طور موقت بسته شده است. 

برج کبوترخانه دستگرد

• آدرس: خمینی‌شهر، خیابان پروفسور میردامادی، بوستان مهر (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: نقشه و مسیریاب نشان}

برج کبوترخانه دستگرد حدود ۲۰۰ سال قدمت دارد. استفاده از حداقل مصالح از ویژگی‌های خاص این بنای تاریخی است. کمربند گچی به عرض ۰٫۵ متر در وسط نمای بیرونی این برج دو طبقه دیده می‌شود. کبوترخانه دستگرد از دو استوانه تشکیل شده است. یک استوانه به‌صورت دور کامل در بیرون و دیگری به‌صورت پره‌ای در داخل برج قرار دارد. استوانه داخلی از پنج پره یا جرز خشتی تشکیل شده است و شبکه‌های زنبوری لانه کبوتران در تمام سطح آن به چشم می‌خورد. این سبک معماری برج سبب شده تا سازه ظرفیت حدود ۵,۰۰۰ کبوتر را داشته باشد. برج کبوترخانه دستگرد طی سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ تعمیر و مرمت شد و اکنون در تملک شهرداری اصفهان است. 

برج کبوترخانه جوی آباد

• آدرس: خمینی شهر، جوی آباد، بلوار کنهدژ (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: رسول محمدی}

کبوتر خانه تاریخی جوی آباد قدیم یا برج کبوترخانه ماربین متعلق به دوره صفویه است و یکی از قدیمی‌ترین برج‌های استان اصفهان محسوب می‌شود. این سازه در زمان قدیم علاوه بر اسکان کبوتر‌ها برای دیدبانی و حراست نیز کاربرد داشت. برج کبوتر جوی آباد فاقد پلکان برای دسترسی به طبقات بالایی است و برای رسیدن به اتاق دیدبانی باید از نردبان طبابی استفاده کرد. نوار سفیدی در میانه ستون برج دیده می‌شود. اطراف کبوترخانه جوی آباد فضای سبز و نیمکت‌هایی برای نشستن وجود دارد. این بنای زیبا در ۱۵ آبان سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۳۶۱۲ به ثبت ملی رسیده است. 

برج کبوتر قلمستان

• آدرس: شمال غربی شهر اصفهان، محله برزان، تقاطع خیابان ولدان و بلوار امام خمینی (مشاهده روی نقشه)
• زمان بازدید: همه‌روزه از ساعت ۱۲ تا ۱۵:۳۰ و ۱۷ تا ۲۴
• اینستاگرام: ghalamestan.caferest@

_{منبع عکس: نقشه و مسیریاب نشان}

برج کبوتر قلمستان که به نام برج امام خمینی نیز شناخته می‌شود در بخش شمالی پارک قلسمتان قرار دارد. نمای خارجی این برج استوانه‌ای از گچ و کاهگل و نمای داخلی آن از آجر و کاهگل است. تزیینات کنگره‌ای بالای ستون اصلی و آجرکاری‌های شطرنجی اطراف ایوان برج، زیبایی بصری آن را دوچندان کرده‌اند. ارتفاع برج کبوتر قلسمتان ۱۱٫۲۵ متر و قطر استوانه بزرگ آن ۶٫۷۰ متر است.

برج کبوتر قلمستان در سال‌های اخیر به‌عنوان «سفره‌خانه برج قلمستان» تغییر کاربری داده است. علاقه‌مندان می‌توانند ضمن سرو غذاها و نوشیدنی‌های موردعلاقه خود از حضور در فضای داخلی این برج لذت ببرند. موسیقی زنده و سنتی و منو متنوع از ویژگی‌های این سفره‌خانه است.

کبوترخانه هویه

• آدرس: شهرستان فلاورجان، بخش مرکزی، دهستان زاز ران، روستای هویه، خیابان عمار و یاسر (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: حامد قربانی}

کبوترخانه روستای هویه یا «برج کبوتر حاج حیدر اصفهان» از بناهای تاریخی دوره قاجار به شمار می‌رود. این کفترخانه در ۲۴ اسفند سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۵۱۷۵ در فهرست آثار ملی اصفهان به ثبت رسیده است. این مجموعه در کنار زمین‌های کشاورزی قرار دارد و از چهار برج استوانه‌ای با ارتفاع و قطرهای متفاوت تشکیل شده است. کبوترخانه هویه در معرض خطر جدی نابودی و تخریب قرار دارد. متاسفانه با وجود ثبت این کبوترخانه در فهرست ملی کشور و افزایش تعداد بازدیدکنندگان، هنوز اقدام جدی برای مرمت و حراست از آن صورت نگرفته است.

برج کبوترخانه کوجان

• آدرس: محله کوجان، خیابان رزمندگان، خیابان شهیدان کاظمی (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: سروش حسینی}

برج کبوتر کوجان در منطقه هشت شهرداری اصفهان قرار دارد. این برج زیبا به همت شهرداری اصفهان مرمت شده است و شرایط مطلوبی دارد. نوار سفیدرنگی در میانه کبوترخانه استوانه‌ای کوجان کشیده شده است. تزیینات کنگره‌ای زیبایی بالای استوانه اصلی و برج کوچک‌تری روی بام به چشم می‌خورد. برجک مخروطی شکل در بالاترین قسمت کبوترخانه وجود دارد که برای تردد کبوتران، تهویه و نورگیری سازه کاربرد داشته است. چمن‌کاری و فضای سبز اطراف این سازه تاریخی وجود دارد.

کبوتر خانه چهار برج

• آدرس: شهرستان فلاورجان بخش پیربکران، روستای چهار برج (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: atusocialscience} 

برج کبوترخانه چهار برج در جنوب غربی شهر اصفهان قرار دارد. این برج تاریخی از نظر مساحت یکی از بزرگ‌ترین کبوترخانه‌های اصفهان است و بیش از ۱,۰۰۰ متر مربع وسعت دارد. به همت اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان، کبوترخانه روستای چهار برج و حریم پنج متری اطراف آن، در سال ۱۳۹۷ رفع تصرف و در سال ۱۴۰۰ مرمت و بازسازی شد. این کبوتر خانه دو طبقه شامل دو برج بزرگ و کوچک است و ۱۸ متر ارتفاع دارد. فضای داخلی برج تودرتو است و ۳۴ حجره دارد. برج کبوتر روستای چهار برج در ۱۳ تیز سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۲۰۱۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. 

چهار برج کبوتر خانه خوانسار

• آدرس: خوانسار، دهستان چشمه سار، شرق روستای قودجان، محله بابا سلطان، کنار رودخانه اصلی خوانسار و قنات دائمی حاج عبدالهی (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس:وب‌سایت امین مانا}

برج‌ های کبوتر خوانسار از نوع مکعب مستطیل و مربوط به دوره قاجار هستند. مصالح اصلی در ساخت این برج‌ها خشت و گل است و سقف آن‌ها را با تیرک‌های چوبی پوشانده‌اند. دیواره‌های این برج‌های کبوتر زاویه ملایمی به‌سمت داخل دارند. دیوار کاذبی از جنس خشت خام داخل بنا برای لانه‌گزینی کبوترها ساخته شده است. بین دو دیواره برج تیرک‌هایی کارگذاشته‌اند که بر استحکام سازه افزوده است. آجرکاری‌های مشبک و شطرنجی دیواره به‌نحوی است که تنها امکان تردد کبوتران وجود دارد. تیرهای چوبی که از بدنه بیرون زده‌اند برای نشستن کبوترها کاربرد داشتند. 

آیا امکان بازدید از کبوتر خانه‌ های اصفهان وجود دارد؟

_{منبع عکس: گوگل مپ / عکاس: ‫دانیال (‪Mj‬‏) / برج کبوتر  آذر بهرام}

کبوترخانه‌ها از بناهای تاریخی و ارزشمند اصفهان هستند. امروزه بیشتر این برج‌ها در میان بافت شهری و روستایی قرار دارند. بازدید از فضای بیرونی تعداد زیادی از این سازه‌های تامل‌بر‌انگیز امکان‌پذیر است. برخی از کفترخانه‌های اصفهان در محدوده ملک شخصی قرار دارند و برای ورود به محوطه و بازدید از آن‌ها باید از مالک اجازه گرفته شود. تعدادی از کبوترخانه‌ها در تملک سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان هستند و می‌توان در ساعات اداری به‌صورت رایگان از آن‌ها بازدید کرد. 

_{منبع عکس: iranparadise}

اگر از اهالی استان زیبای اصفهان هستید، درباره سازه‌های تاریخی کبوتر‌خانه اطلاعات دارید یا تاکنون از این برج‌های شگفت‌انگیز دیدن کرده‌اید؛ لطفا دانسته‌های خود را با مخاطبان کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: tripadvisor / برج کبوتر مرداویج}