گبه بافی: دنیای رنگارنگ خیال و رویا در هر بافت
گبه نوعی زیرانداز سنتی و دست‌بافت ایرانی است که عشایر آن را می‌بافند. گبه‌ها از جنس الیاف طبیعی هستند و پرزهای بلند و نرمی دارند.
گبه نوعی زیرانداز سنتی است که با الیاف طبیعی مانند پشم حیوانات و ابریشم بافته می‌شود. این زیرانداز هنر دست عشایر مناطق مختلف ایران است و فرهنگ، آداب‌ورسوم و تاریخ ایران را به تصویر می‌کشد. عشایر، گبه را با قوه خیال و با الهام از عناصر طبیعت و زندگی می‌بافند. این زیرانداز به‌دلیل دست‌بافت بودن و کیفیت بالا، با قیمت زیادی به فروش می‌رسد. گبه علاوه بر ایران، در بسیاری از کشورهای دنیا شهرت و محبوبیت دارد.
آنچه که باید از گبه بدانید:
گبه چیست؟
گبه یکی از انواع زیراندازهای سنتی ایرانی است که عشایر آن را به روش دستی تولید می‌کنند. گبه‌ها کیفیت مرغوبی دارند؛ زیرا برای بافت آنها از پشم و موی بز و گوسفند و ابریشم استفاده می‌شود. گبه را با عنوان‌های «فرش عشایری» و «قالیچه خرسک» نیز می شناسند؛ اما در اصل خرسک به‌نوعی از گبه می‌گویند که ایل بختیاری آن را می‌بافتند.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
هم‌اکنون در فرهنگ لغت‌های مختلف، گبه به معنی ضخیم و زمخت تعبیر می‌شود؛ اما در گذشته گبه با معانی دیگری مانند قبیح، زشت، معمولی و محافظ شناخته می‌شد؛ بااین‌وجود، معنی اصلی گبه، خام، طبیعی یا دست نخورده است.
خاستگاه گبه
شوربختانه در مورد منشا هنر گبه‌بافی اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ بااین‌وجود، احتمال می‌رود که قدمت گبه‌بافی به انسان‌های نخستین بازگردد. به گفته محققان، کوچ‌نشین‌های نخستین، با استفاده از پشم حیوانات اهلی، اولین گبه‌ها را تولید کردند تا سرمای زمین به بدن‌شان نفوذ نکند.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
به‌صورت کلی، خاستگاه گبه به ایران برمی‌گردد. در اسناد تاریخی ایران، برای اولین بار از کلمه گبه در سال ۱۵۴۰ میلادی و دوره صفویه یاد شده است. طبق روایتی که وجود دارد، یکی از شاهان هندی، همایون گورکانی، به‌دلایل سیاسی به ایران و شاه طهماسب صفوی پناه آورده بود. شاه طهماسب نیز از همایون گورکانی استقبال بی‌نظیری به عمل آورد. این حاکم صفوی دستور داد برای استقبال از پادشاه هندی، در سالن زیراندازهای متنوعی پهن کنند که یکی از آن زیراندازها گبه نام داشت.
استان فارس یکی از اولین مناطقی بود که هنر گبه‌بافی در آن رونق گرفت. طبق اسناد و مدارک، قدمت گبه‌بافی در استان فارس به ۱۵۰ سال قبل می‌رسد. گبه‌بافی در بین عشایر این استان یعنی ایلات خمسه، ممسنی، بختیاری و قشقایی رواج زیادی دارد؛ خصوصا تبحر تیره «آرد کپان» از طایفه «عمله» ایل قشقایی، در بافت گبه زبانزد است.
از دیگر سرچشمه‌های هنر گبه‌بافی در ایران می‌توان به خراسان، دوگنبدان، باشت، چشمه بلقیس و چرام در شهرستان کهگیلویه، برازجان و حوزه‌های روستای شول و ده کهنه در شهرستان بوشهر اشاره کرد. گبه روستای شول گناوه، در بازارهای جهانی طرفداران و خریداران بسیاری دارد.
ویژگی‌های گبه
گبه‌ها پرزهای بلندی دارند؛ گاهی ارتفاع پرزها به دو سانتی‌متر می‌رسد. تعداد پود این زیراندازها نیز زیاد است؛ به‌طوری که در هر رج سه تا هشت و گاهی تا ۱۴ پود بافته می‌شود.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
ابتدا گبه‌ها در رنگ‌های سیاه، سفید، خاکستری، قهوه‌ای، شیری و کرم بافته می‌شدند؛ چراکه عشایر فقط می‌توانستند این رنگ‌های طبیعی را از پشم حیوانات به‌دست بیاورند؛ اما با گذر زمان، عشایران علاو‌ه‌بر رنگ‌های خنثی، از رنگ‌های گیاهی دیگری استفاده کردند که هر رنگ نیز مفهوم خاصی دارد. به‌عنوان نمونه رنگ زرد سمبل جوانی، شادابی و وطن؛ رنگ آبی به معنی ایمان، آرامش و جاودانگی؛ رنگ سبز نماد طبیعت، اعتدال و صلح و رنگ قرمز مظهر حق، حیات و هیجان است. فرایند رنگرزی گبه‌ها با رنگ طبیعی انجام می‌گیرد؛ به‌همین‌خاطر این نوع زیرانداز به سلامت انسان آسیب نمی‌رساند.
گبه‌ها بدون نقشه و به‌صورت ذهنی بافته می‌شوند و در دسته زیراندازهای سنگین وزن قرار می‌گیرند. در واقع به‌طور متوسط، وزن یک متر مربع گبه دست‌بافت، به سه کیلوگرم می‌رسد؛ چراکه در آنها نخ‌های پشمی ضخیم و بلند به کار می‌روند. بافنده‌ها معمولا گبه‌ها را در اندازه‌های دو تا ۶ متری می‌بافند.
فرق گبه با فرش
گبه‌ها تعداد پودهای بیشتری نسبت به فرش دارند. گبه نسبت به فرش نرم‌تر، سنگین‌تر و کوچک‌تر است. همچنین گبه‌ها برخلاف فرش‌ها بافت درشت‌تر و پرز بلندتری دارند. در فرش می‌توان نقش‌ونگار زیادی را مشاهده کرد؛ در حالی که در گبه نقوش کمتری به کار می‌رود. بافندگان فرش‌ها را روی دار عمودی و گبه را روی دار افقی یا همان دار زمینی می‌بافند.
منبع عکس: سایت ویکی مدیا؛ عکاس: Amin Faezi
تفاوت گبه و گلیم
بافندگان، گلیم را بر اساس نقشه‌های آماده یا طرح‌های ذهنی می‌بافند؛ اما گبه‌ها همیشه به‌صورت انتزاعی بافته می‌شوند و هنرمند هیچ نقشهای را مشاهده نمی‌کند.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
گلیم پرز و خاب ندارد و در واقع بافت آن دو بعدی و شبیه به موکت است؛ اما پرزهای گبه را می‌توان به‌راحتی مشاهده کرد و اصطلاحا این نوع زیرانداز، بافتی سه‌بعدی و خاب دارد. طرح گلیم بیشتر از نقوش هندسی و منظم پیروی می‌کند؛ اما در گبه تنوع طرح بیشتر است.
به‌صورت کلی گبه نسبت به گلیم ضخیم‌تر، گرم و نرم‌تر، ارزان‌تر و سنگین‌تر است. همچنین در گلیم نسبت به گبه دست‌بافت، رنگ‌های بیشتری به کار می‌رود. گلیم و گبه هر دو زیر ۶ متر بافته می‌شوند؛ اما معمولا گلیم‌ها بزرگ‌تر از گبه‌ها هستند.
گبه ماشینی چیست؟
گبههای ماشینی برخلاف گبههای دست‌بافت در کارخانه با سرعت بالایی تولید می‌شوند. معمولا در تهیه آنها الیاف مصنوعی مثل اکریلیک، پلی‌استر و پروپیلن مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ به‌همین‌خاطر گبههای ماشینی نسبت به گبههای دست‌بافت با قیمت ارزان‌تری به فروش می‌رسند. ماشینی بودن این نوع گبه‌ها باعث می‌شود که طرح و بافت منظمی داشته باشند. گبههای ماشینی اغلب ۳۲۰ تا ۴۴۰ شانه هستند. این نوع گبه‌ها برعکس گبههای دست‌بافت وزن پایین‌تر، ضخامت کمتر و طرح‌های متنوع‌تری دارند.
منبع عکس: وب‌سایت فرشخونه؛ عکاس: نامشخص
انواع گبه
گبه‌ها بر اساس «نوع بافت»، «روش تولید کردن»، «منطقه تولید»، «طرح و نقش‌ونگار» و «ترکیب با سایر هنرها»، به پنج دسته مختلف تقسیم می‌شوند.
گبه از لحاظ نوع بافت
هنرمندان گبه‌ها را به دو روش فارسی‌باف و ترکی‌باف می‌بافند؛ بااین‌وجود فارسی‌بافی در تولید گبه رواج بیشتری دارد. در فارسی‌بافی گره‌ها نامتقارن و در ترکی‌بافی گره‌ها متقارن هستند.
گبه از لحاظ روش تولید
گبه‌ها از نظر روش تولید به دوسته دست‌بافت و ماشینی تقسیم می‌شوند. گبه دست‌بافت به زیراندازی می‌گویند که انسان‌ها آن را به‌شکل دستی می‌بافند. گبه ماشینی، زیراندازی است که ماشین‌آلات و دستگاه‌ها آن را تولید می‌کنند.
گبههای ماشینی نسبت به گبههای دست‌بافت از ارزش معنوی کمتری برخوردار هستند؛ ازاین‌رو گبه ماشینی برای افرادی که فرزند خردسال یا حیوان خانگی دارند، مناسب‌تر است.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
گبه از لحاظ منطقه تولید
گبه‌بافی در بسیاری از مناطق ایران رواج دارد. هنرمندان هر منطقه نیز گبه را به شکلی منحصربه‌فرد می‌بافند.
- قشقایی: ایل‌نشینان قشقایی جنوب کشور، به‌ویژه استان فارس، گبه‌هایی به نام قشقایی می‌بافند. هنرمندان این مناطق، اغلب طرح‌های ژئومتریک را روی گبه‌ها خلق می‌کنند.
- بلوچی: گبههای بلوچی مختص شهرهای جنوب‌شرقی ایران مثل سیستان و بلوچستان هستند. در بافت این گبه‌ها رنگ‌های گرم و نقش‌ونگارهای ژئومتریک به کار می‌روند.
- کردی: در مناطق کردنشین ایران مثل کرمانشاه و کردستان، گبه کردی با طرح و نقش انسان و حیوان تولید می‌شود.
- لری: مردم شهرهای لرنشین مثل لرستان و خوزستان، گبه لری تولید می‌کنند. در این گبه‌ها می‌توان طرح‌هایی از طبیعت و زندگی روستایی را مشاهده کرد.
- ترکمن: بافت گبه ترکمن در شهرهای شمال‌شرقی ایران و ترکمن‌نشین رواج دارد. هنرمندان ترکمنی در بافت این گبه‌ها از طرح‌های خاصی استفاده می‌کنند که نشان‌دهنده فرهنگ ترکمن هستند.
گبه از لحاظ طرح
با وجود اینکه گبه‌بافی به‌صورت ذهنی انجام می‌گیرد، اغلب بافندگان از طرح‌های مشابهی برای بافت گبه استفاده می‌کنند؛ اما در عین حال هر گبه جزئیات منحصربه‌فرد خود را دارد.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
- طرح شیر: بافندگان در برخی گبه‌ها تصویر شیر را می‌بافند. شیر در فرهنگ ایرانی نماد عظمت و شوکت و در اسلام مظهر متانت و شجاعت است.
- طرح حوض یا ترنج: در گبه طرح حوض می‌توان طرحی از ترنج را مشاهده کرد که در وسط گبه قرار دارد. اطراف این ترنج نیز با گلبرگ، غنچه و... تزیین می‌شود.
- طرح خشتی یا قابی: به گبه‌هایی خشتی می‌گویند که کادر یا قاب‌های زیادی داشته باشد. معمولا نیز داخل این کادرها نقوشی متفاوت یا یکسان وجود دارد. نقشهای به‌کاررفته در این طرح، شامل انواع نقوش هندسی، ستاره‌ای، پرندگان، درخت و گل است.
- طرح درخت: معمولا بافندگان طرحی از درخت بید مجنون یا سرو را روی گبه می‌بافند. درخت بید مجنون سمبل غم و اندوه و درخت سرو مظهر شادمانی و سرور است.
- طرح خانه در هم: گبههای خانه درهم، تصاویری از شروع تا پایان زندگی را به تصویر می‌کشند. در واقع این نوع گبه‌ها نشان‌دهنده مفاهیم عرفانی هستند.
- طرح کف ساده: طرح کف ساده در واقع نمادی از خانه‌های روستایی ساده و زمین‌های کشاورزی بدون محصول است.
- طرح چهار فصل: طرح چهار فصل به گبه‌ای می گویند که طرح آن شامل چهار قاب با تصویر چهار فصل سال است. گاهی اوقات هنرمند به‌جای تقسیم گبه به چهار قسمت، درختی در مرکز کار می‌بافد و روی شاخ و برگ آن چهار فصل سال را با نخ و پشم رسم می‌کند.
گبههای ترکیبی
برخی مواقع هنرمندان گبه‌بافی را با سایر هنرها ترکیب می‌کنند و اثری خاص به وجود می‌آورند.
- گبه پتویی: به گبه‌هایی با پود زیاد و پرز بلند، گبه پتویی می‌گویند. این نوع گبه‌ها نرم و دو طرفه هستند؛ ازاین‌رو از آنها به‌عنوان پتو استفاده می‌کنند.
- گلیم گبه: گلیم گبه یا به اصطلاح محلی «گمچه»، ترکیبی از هنر گلیم‌‌بافی و گبه‌بافی است. بافندگان گلیم گبه را با استفاده از پشم می‌بافند. زمینه این نوع زیرانداز مانند گلیم است. از ویژگی‌های خاص آن می‌توان به نقوش برجسته و طرح‌های منحنی اشاره کرد.
- گبه قالی: گبه قالی ظریف‌ترین نوع گبه است و به گبه‌ای گفته می‌شود که هنرمند آن را با پود کم و پرز کوتاه می‌بافد. در واقع در این نوع گبه در هر رج، حداکثر سه پود وجود دارد.
مزایا و معایب گبه
به‌صورت کلی مزایای گبه نسبت به معایب آن بیشتر است. برای اینکه بتوانید از مزایای این زیراندازها بهره‌مند شوید، باید در زمان خرید به نکاتی مثل مرغوب بودن الیاف و طبیعی بودن رنگ آنها توجه کنید. برای تشخیص طبیعی بودن رنگ، یک دستمال خیس و سفید را روی گبه بکشید. اگر دستمال رنگ گرفت، یعنی در گبه رنگ مصنوعی به کار رفته است.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
مزایای گبه‌ها
گبه تنها یک زیرانداز ساده نیست؛ چراکه غیر از پوشاندن کف زمین، فواید دیگری نیز دارد.
- زیبایی: گبه‌ها با طرح‌ها و رنگ‌های متفاوت فضای خانه را تزیین می‌کنند و به آن زیبایی و اصالت می‌بخشند. علاوه بر طرح‌های سنتی، گبه‌هایی با طرح مدرن نیز تولید می‌شوند؛ به‌همین‌خاطر افراد با هر سلیقه‌ای می‌توانند از گبه برای دکوراسیون خانه بهره بگیرند.
- مقاومت: گبه‌ها دوام زیادی دارند. در واقع گبه می‌تواند سال‌ها بدون تغییر شکل ظاهری، ماندگاری داشته باشد.
- میزان راحتی: گبه‌ها نرم و عایق صدا هستند. به همین خاطر این نوع زیراندازها می‌توانند گزینه مناسبی برای خانه‌های آپارتمانی باشند.
- گرما: گبه‌ها به‌دلیل ضخامت زیاد و پرزهای بلند، مانع نفوذ سرمای زمین به بدن می‌شوند و تاثیر زیادی در گرم ماندن محیط دارند.
معایب گبه‌ها
گاهی اوقات موضوع‌هایی مانند قیمت و شرایط نگهداری، علاقه‌مندان را از خرید گبه منصرف می‌کند.
- ابعاد: گبه‌ها معمولا در اندازه‌های کوچک تولید می‌شوند.
- قیمت: گبههای مرغوب قیمت زیادی دارند و خرید آنها برای همه اقشار جامعه ممکن نیست.
- نگهداری: معمولا خرده‌ریزها و گردوغبار، به‌راحتی داخل پرزهای گبه می‌روند. به‌همین‌خاطر تمیز کردن و جارو زدن گبه‌ها کار سختی است. همچنین گبه‌ها نباید در معرض نور خورشید و در مکان مرطوب قرار بگیرند. نور خورشید موجب رنگ‌پریدگی گبه و رطوبت باعث پوسیدگی آن می‌شود. شست‌و‌شوی گبه را نیز باید به افراد متخصص سپرد.
قیمت گبه
فاکتورهای زیادی در تعیین قیمت گبه نقش دارند. برخی از مهم‌ترین آنها شامل اندازه، جنس نخ، وزن، ظرافت و پیچیدگی نقش، نوع بافت و محل بافت می‌شود. به‌طور میانگین در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، گبه دست‌بافت نیم‌متری با قیمت حدود ۴۰۰ هزار تا ۲,۰۰۰,۰۰۰ تومان و گبه دست‌بافت ۶ متری با قیمت حدودی ۲۲,۰۰۰,۰۰۰ تا ۱۱۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان به فروش می‌رسد.
منبع عکس: وب‌سایت ایران گبه؛ عکاس: نامشخص
آیا شما تجربه استفاده از گبه را دارید؟ خوشحال می‌شویم تجربه‌های خود را در مورد مزایا، معایب و نحوه نگهداری گبه، برای همراهان کجارو بنویسید.
منبع عکس: سایت ویکی مدیا؛ عکاس: Amin Faezi
دیدگاه