گلیم: هنر بافت قدیمی و بدون پرز که به‌عنوان فرش تخت شهرت دارد

گلیم بافی، هنر بافت فرشینه‌ای از جنس پشم یا پنبه است که اغلب، توسط زنان روستایی و عشایر انجام می‌گیرد. گلیم برخلاف فرش، بدون پرز بافته می‌شود و کاربردهای گوناگونی چون کف‌پوش، دیوارپوش، پتو، جل اسب، خورجین، لباس، پشتی و رومیزی دارد.  

انواع مختلف گلیم بر اساس ویژگی ظاهری یا روش بافت، به اسامی گوناگونی شناخته می‌شود. از سوی دیگر، هر منطقه از کشور گلیم مخصوص به خود را می‌بافد که گلیم‌های فارس، قشقایی، شاهسونی، هرسین، بلوچ، ترکمن و زرند، از معروف‌ترین گلیم‌های مناطق مختلف ایران به شمار می‌آیند. در این نوشتار، با هنر گلیم بافی و تاریخچه آن بیشتر آشنا خواهید شد و ویژگی منحصربه‌فرد انواع گلیم را خواهید شناخت.

 آنچه درباره گلیم در این نوشتار خواهید خواند: 

• گلیم چیست؟
• تاریخچه گلیم
• تفاوت فرش و گلیم
• گلیم بافی چیست؟
• کاربرد گلیم
• انواع گلیم 

گلیم چیست؟

گلیم نوعی دست‌بافته ساده، سنتی و قدیمی است که اغلب از پشم حیوانات اهلی بافته می‌شود و کاربردی مشابه فرش دارد؛ با این تفاوت که این زیرانداز، فاقد پرز و کاملا صاف و تخت است. به عبارت بهتر، گلیم را می‌توان فرشی معرفی کرد که از بافتن پود پشمی بر تارهای پنبه یا پشم افراشته بر دار، به دست می‌آید.

_{منبع عکس: digikala؛ عکاس: نامشخص}

کاربرد گلیم منحصر به کف‌پوش یا زیرانداز نیست و به‌ویژه عشایر کشور، از آن برای موارد گوناگونی چون دیوارپوش، پتو، جل اسب یا رو اسبی، خورجین، لباس و... استفاده می‌کنند.

گلیم، زیلو، جاجیم و فرشینه‌هایی از این دست، در ادبیات فارسی به یک معنا به کار می‌رود؛ اما در عمل، گلیم با جاجیم و زیلو فرق دارد. فارسی‌زبانان در گذشته‌های دور، گلیم را با عنوان «پلاس» نیز می‌شناختند؛ چنانچه، در اشعار شاعران مشهوری چون فردوسی نیز به این نام اشاره شده است:

یکی خانه بگزین که یابی پلاس

خداوند آن خانه دارد سپاس

گلیم بافی را هنر مخصوص زنان روستایی و عشایر می‌دانند؛ هنری که در ایران بیشتر در استان‌هایی چون فارس، مشهد، کردستان، یزد، اردبیل، گرگان، کرمان، بلوچستان، آذربایجان و... به چشم می‌خورد.

گلیم انواع مختلفی دارد که با اسامی چون گلیمچه، مسند، خورجین، ورنی و جوال شناخته می‌شود. نقش‌های شکسته هندسی که در بافت گلیم به کار می‌رود، اغلب به‌شکل سه‌گوش، چهارگوش، ۶ گوش و لوزی یا در انواع گل، بوته، ترمه و همچنین انواع حیوانات اهلی و درنده است.

از سوی دیگر، هر منطقه‌ای گلیم خاص خود را با ویژگی‌های منحصربه‌فرد می‌بافد و از این جهت، نام هر گلیم با توجه به خاستگاه آن متفاوت خواهد بود. گلیم شاهسونی، گلیم قشقایی، گلیم هرسین، گلیم بلوچ، گلیم فارس، گلیم ترکمن، گلیم لری و گلیم زرند، از جمله انواع گلیم در ایران است که بر اساس مناطق مختلف کشور، نام‌گذاری می‌شود.

نخ گلیم بافی

نخی که برای گلیم بافی مورد استفاده قرار می‌گیرد، معمولا از جنس پنبه، پشم و گاهی ابریشم است. نخ چله (تار) معمولا از نخ پنبه انتخاب می‌شود؛ این نوع نخ در ضخامت‌های متفاوت و کمی گران‌تر از پشم، در بازار به فروش می‌رسد. از این جهت، برخی به‌جای استفاده از نخ پنبه، از پشم برای چله‌کشی گلیم استفاده می‌کنند. 

_{منبع عکس: totikala؛ عکاس: نامشخص}

پشم راحت‌تر و ارزان‌تر از پنبه در اختیار بافندگان قرار می‌گیرد؛ به‌ویژه در مناطق عشایری که دام‌های مختلفی پرورش می‌دهند، استفاده از پشم گوسفند، بز و حتی شتر یا اسب، به‌سادگی امکان‌پذیر است. از سوی دیگر، زنان عشایر در گذشته، برای تولید کف‌پوش‌هایی چون گلیم و سایر دست‌بافته‌های خود به سراغ پشم حیوانات می‌رفتند؛ چراکه پشم، این خاصیت را دارد که بدن را از سرما و گرما محافظت کند. گلیم‌های پشمی چون عایق، مانع رسیدن رطوبت زمین به سطح می‌شوند و از این جهت، زیرانداز مناسبی در مناطق مختلف به حساب می‌آیند.

امروزه گلیم با نخ‌های متفاوتی بافته می‌شود که نخ‌های صنعتی، بخشی از انواع این نخ‌ها است. برخلاف نخ پشمی که در زمان ریسندگی حالت خشنی به خود می‌گیرد، نخ‌های صنعتی بسیار نرم‌ هستند و پس از بافته شدن نیز حالت زبری ندارند. نخ‌های مرینوس، اکرولیک و کاموا از جمله نخ‌های صنعتی موجود در بازار به شمار می‌رود که در بافت صنایع دستی و فرش ماشینی از آن استفاده می‌کنند. علاوه بر لطافت نخ، قیمت بافت‌های صنعتی نیز به مراتب کمتر است و همه اقشار جامعه، قدرت خرید آن را دارند.

_{منبع عکس: cyruscrafts؛ عکاس: نامشخص}

با وجودی که گلیم صنعتی، لطیف‌تر و ارزان‌تر در دسترس مصرف‌کننده قرار می‌گیرد، اما اصالت نخ پشمی یا گلیم دستبافت و سایر دست‌‌سازه‌های بافته شده از آن، با هیچ‌یک از نخ‌های صنعتی قابل مقایسه نیست. به‌علت طبیعی بودن نخ پشمی که از بدن حیوانات به دست می‌آید و همچنین مراحل پرداخت و ریسندگی که با دست انجام می‌گیرد، قیمت این نوع نخ و دست‌بافته‌های حاصل از آن، بسیار بیشتر است.

در برخی مواقع و برای بافت گلیم نفیس نیز از نخ ابریشم استفاده می‌کنند که به‌دلیل گرانی مواد، کمتر اتفاق می‌افتد.

اندازه گلیم

اندازه گلیم نسبت مستقیمی با نوع کاربرد آن دارد؛ برای مثال، برای جانماز از گلیم‌های کوچک و برای کف‌پوش یا چادرشب از گلیم‌های بزرگ‌تر استفاده می‌کنند. گلیم به‌طور کلی و از نظر اندازه به پنج دسته گلیم کوچک، گلیمچه، گلیم میانه، گلیم بزرگ و گلیم بلند تقسیم می‌شود.

• گلیم کوچک: بافت گلیم کوچک با توجه به کارکرد کم آن، چندان رایج نیست. این نوع گلیم اغلب در عرض بین ۶۰ تا ۶۵ سانتی‌متر و طول ۹۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر بافته می‌شود و معمولا برای جانماز و کف‌پوش گهواره نوزاد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

_{منبع عکس: Arad Branding؛ عکاس: نامشخص}

• گلیمچه: معمولا ظریف‌تر از گلیم‌های بزرگ‌تر است و در عرض بین ۱۰۰ تا ۱۱۰ سانتی‌متر و طول ۱۶۰ تا ۱۷۰ سانتی‌متر بافته می‌شود. کاربرد گلیمچه محدود نیست و برای مواردی چون بقچه لباس، چادرشب و... از آن استفاده می‌کنند. در روزگار کنونی، بافت این نوع گلیم میان عشایر بختیاری و قشقایی، کم‌رنگ شده است.
• گلیم میانه: ابعاد گلیم میانه معمولا در عرض ۱۵۰ سانتی‌متر و طول ۲۵۰ سانتی‌متر است؛ این سایز از گلیم به‌عنوان فرش، زیرانداز و حتی پرده چادر، استفاده می‌شود و رایج‌ترین انتخاب بافندگان روستایی و عشایر است.
• گلیم بزرگ: گلیم بزرگ را معمولا در عرض ۱۷۰ سانتی‌متر و طول ۲۸۰ سانتی‌متر می‌بافند. گلیم بزرگ از پرکاربردترین دست‌بافته‌های هنرمندان این حوزه است؛ چراکه از آن به‌عنوان زیرانداز، روانداز اسباب، وسایل و رختخواب و نیز پوششی برای آذوقه استفاده می‌کنند. همچنین عشایر، این سایز گلیم را برای پیچیدن و پوشاندن بار اسب و شتر خود در هنگام کوچ به کار می‌برند.

_{منبع عکس: swanbazaar؛ عکاس: نامشخص}

• گلیم بلند: گلیم بلند که در میان عشایر قشقایی به «سرکش» یا «سرانداز» نیز شهرت دارد، با عرض تقریبی دو متر و طول بیش از چهار متر بافته می‌شود. کاربرد این نوع گلیم منحصر به پوشاندن اثاثیه داخل چادر است و با توجه به بزرگی چادر، سایز آن نیز متغیر خواهد بود. به عبارت بهتر، هرچه چادر بزرگ‌تر باشد، درازای گلیم نیز بیشتر می‌شود؛ به‌طوری که گلیم‌های سرانداز چادر خوانین و بزرگان ایل، گاه به بیش از هفت متر نیز می‌رسد. گلیم‌های بسیار بلندتر و کمیابی نیز وجود دارند که مخصوص چادرهای بسیار بزرگ است؛ البته تعداد این نوع گلیم، انگشت‌شمار و خریداران آن‌ها، بسیار اندک تخمین زده می‌شود.

رنگرزی گلیم

رنگرزی اهمیت بسیاری در کیفیت گلیم دارد؛ چراکه از مهم‌ترین ویژگی‌های یک گلیم مرغوب و با کیفیت، ثبات رنگ آن است. در واقع، اگر گلیم پس از شست‌و‌شو، به اصطلاح رنگ پس ندهد و ثبات رنگ خود را حفظ کند، گلیم مرغوبی به حساب می‌آید. ازاین‌رو، استفاده از نخی که به روش درست رنگرزی شده است، بر کیفیت نهایی کار تاثیر مستقیم دارد.

_{منبع عکس: zeeen؛ عکاس: نامشخص}

در گذشته، برای بافت گلیم از نخ رنگرزی شده با مواد طبیعی استفاده می‌کردند؛ شیوه‌ای که در بافت گلیم‌های سنتی اصیل و مرغوب، تا به امروز نیز ادامه دارد. مواد مورد استفاده برای رنگرزی طبیعی، اغلب از منابع گیاهی و معدنی به دست می‌آید؛ اما گاهی رنگرزها، از منابع حیوانی نیز برای این امر بهره می‌برند.

برای رنگرزی الیاف گلیم با مواد گیاهی، قانون مشخصی وجود ندارد و این کار، با توجه به پوشش گیاهی منطقه، امکانات رنگرزی و سلیقه رنگرز، متفاوت خواهد بود. گاهی نیز برای بالا بردن ارزش گلیم، کهنه نما کردن و تثبیت رنگ آن، گلیم را پس از اتمام بافت، با چای و پوست گردو شست‌و‌شو می‌دهند تا رنگ گلیم کهنه‌تر و جلوه‌ آن بیشتر شود. 

تاریخچه گلیم

اولین بافته‌های دست‌ساز بشر به احتمال زیاد و به گواه برخی از منابع، از جنس گیاهی بوده است. با این حال، شواهد امر حکایت می‌کنند که انسان اولیه، ابتدا از پوست حیوان به‌عنوان تن‌پوش استفاده کرد و سپس، به فکر افتاد تا از پشم آن نیز بی‌بهره نماند.

_{منبع عکس: tavakoli carpet؛ عکاس: نامشخص}

با گذشت زمان، تولید نخ و ظهور ریسندگی، انسان‌ها شروع به استفاده از نخ برای بافتن کردند و در ابتدا، تن‌پوشی برای خود ساختند. با مرور زمان، به فکر استفاده از زیرانداز افتادند؛ به‌تدریج، پشم‌ریسی را یاد گرفتند و در نهایت، اولین گلیم‌ها را به وجود آوردند تا دیگر، روی زمین سفت، سرد و خشک ننشیند.

گفته می‌شود که کهن‌ترین گلیم موجود، در مصر باستان کشف شده است. با این حال، هنوز به روشنی مشخص نیست که اولین بار چه قوم، قبیله یا ملیتی، شروع به بافت گلیم کرد؛ چراکه برخی معتقدند که هنر گلیم بافی از گذشته‌های دور، در کشورهای حوزه خاورمیانه چون هند، افغانستان، چین، پاکستان و... نیز رواج داشته است.

بر اساس شواهد باستان‌شناسی، ساکنان فلات ایران و سرزمین‌های همجوار در حدود ۸,۰۰۰ سال پیش، به پرورش دام، ریسیدن پشم و بافتن مشغول بودند. در غارهای کمربند و هوتو در بهشهر و همچنین، تپه‌ سیلک کاشان نیز آثاری از دوک‌های ریسندگی و بافندگی و بافته‌هایی با موی بز و گوسفند، مربوط به هزاران سال پیش، به دست آمده است.

قدیمی‌ترین فرش کشف شده جهان با نام «پازیریک»، به ۳۵۰ تا ۵۰۰ سال قبل از میلاد تعلق دارد و تاریخ آغاز قالی‌بافی را بین ۱,۵۰۰ تا ۲,۰۰۰ سال قبل از میلاد تخمین می‌زنند. از سوی دیگر، گلیم بافی مقدمه‌ای برای بافت فرش بوده است؛ پس، می‌توان گفت که قدمت هنر گلیم‌بافی به ۲,۵۰۰ سال و به گفته برخی منابع، بین ۳,۰۰۰ تا ۵,۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. 

تفاوت فرش و گلیم

فرش و گلیم شاید در نگاه اول، مشابه یکدیگر به نظر برسند؛ اما تفاوت‌های بسیاری از نظر ساختار، جنس الیاف و مواد اولیه، نوع بافت، نقشه، کاربرد و قیمت در این دو بافته قدیمی به چشم می‌خورد. به‌طور کلی، فرش یا قالی، نرم‌تر، لطیف‌تر و دارای پرز و گلیم، سخت‌تر، سفت‌تر، صاف و بدون پرز است؛ اما در تفاوت جزئیات این دو بافته سنتی، به موارد دیگری نیز اشاره می‌شود.

_{منبع عکس: totikala؛ عکاس: نامشخص}

ساختار

ساختار اصلی یا بافت، اولین و مهم‌ترین تفاوت فرش و گلیم به حساب می‌آید. فرش، دارای سه بعد اصلی طول یا تار، عرض یا پود و ارتفاع یا پرز است و گلیم، بعد ارتفاع یا همان پرز را ندارد.

در زمان بافت فرش، نخ‌های کوتاه برش داده‌شده (پرز) را دور تارها می‌پیچند و سپس، با قراردادن پودها روی آن‌ها، کار را محکم می‌کنند؛ اما در گلیم، تنها تار و پود وجود دارد و نخ‌های کوتاه (پرز)، به چشم نمی‌خورد. به‌طوری که بافندگان، پود را از لابه‌لای تارها رد و با فشرده‌سازی، ساختاری منسجم ایجاد می‌کنند.

مواد اولیه

مواد اولیه‌ای که برای بافت فرش یا گلیم استفاده می‌شود، با یکدیگر تفاوت دارد. قدمت گلیم نسبت به فرش بیشتر است و به‌واسطه تاریخچه طولانی‌تر، بافندگان برای بافت گلیم، همچنان به سراغ مواد اولیه سنتی، یعنی نخ‌های پشمی و پنبه‌ای می‌روند.

الیاف استفاده شده در فرش دستبافت، بیشتر از گلیم است و علاوه بر پشم و پنبه، گزینه‌های دیگری چون ابریشم و کرک را نیز شامل می‌شود. در فرش‌های ماشینی نیز با اضافه شدن الیاف مصنوعی، گزینه‌های بیشتری در دسترس خواهد بود.

مقدار مواد اولیه نیز از دیگر تفاوت‌های موجود میان فرش و گلیم است. بر اساس بررسی‌های انجام شده، برای یک فرش پشمی ۶ متری، حدود ۵۰ کیلوگرم مواد اولیه و برای یک گلیم، حدود ۹ کیلوگرم مواد اولیه مصرف می‌شود. این امر نیز به همان تفاوت اصلی، یعنی بود یا نبود پرز بر می‌گردد؛ چراکه هر رج از یک فرش به ۱۰۰ تا ۲۰۰ گره نیاز دارد.

دار 

دارهایی که برای بافت فرش یا گلیم مورد استفاده قرار می‌گیرند، به‌طور کلی به دو دسته عمودی یا افقی تقسیم می‌شوند. دار عمودی به‌صورت ایستاده است. این نوع دار یا روی پایه قرار می‌گیرد یا به دیوار تکیه داده می‌شود؛ بافنده روبه‌روی آن می‌نشیند و کار بافت را انجام می‌دهد. دار افقی یا خوابیده، چنانچه از نامش بر می‌آید، به‌شکل افقی روی زمین قرار می‌گیرد؛ بافنده روی آن می‌نشیند و کار بافت را انجام می‌دهد.

_{منبع عکس: exircarpets؛ عکاس: نامشخص}

دار عمودی بیش از ۹۰ درصد دارهای قالی و فرش را به خود اختصاص داده است و تنها بافت تعدادی از فرش‌ها روی دارهای افقی انجام می‌گیرد. برای مثال، بافنده‌های فرش‌هایی چون «فرش دستباف قشقایی» باید از دار افقی استفاده کنند؛ چراکه این فرش‌ها در مناطق کوچ‌نشین و داخل چادر بافته می‌شود و استفاده از دار عمودی داخل چادر، سخت و گاهی غیرممکن به نظر می‌رسد. برخلاف دارهای فرش، ۹۰ درصد دارهای گلیم از نوع افقی هستند.

طرح و نقشه 

فرش از هزاران گره تشکیل شده است و همین امر، به بافنده اجازه می‌دهد که قدرت عمل بالایی داشته باشد و طرح‌ها و نقشه‌های متفاوت و متنوعی ایجاد کند. از این جهت، بافت فرش نیاز به یک نقشه دارد و باید نقشه‌خوانی را نیز بیاموزد.

بافندگان گلیم با محدودیت زیادی در خلق طرح‌های مختلف روبه‌رو هستند؛ چراکه گلیم فاقد پرز است. در بسیاری از موارد، بافت گلیم به‌شکل انتزاعی پیش می‌رود و هیچ نقشه‌ای برای خلق آن وجود ندارد. بنابراین، بافنده باید برای ایجاد طرح مورد نظر، از قوه تخیل خود استفاده کند.

سرعت بافت 

به‌دلیل تمام تفاوت‌های موجود میان فرش و گلیم که به آن‌ها اشاره شد، بافت گلیم بسیار سریع‌تر و آسان‌تر از فرش انجام می‌گیرد. در اصطلاح و به گفته هنرمندان این حوزه، فرش‌‌ها «پرزبافی» و گلیم‌‌ها «تخت‌بافی» می‌شوند؛ بنابراین، بافت فرش نیاز به جزئیات بسیار و زمان بیشتری دارد؛ در حالی که در بافت گلیم، امکان خلق این جزئیات غیرممکن است و ازاین‌رو، در زمان بافت نیز صرفه‌جویی می‌شود.

_{منبع عکس: aradbranding؛ عکاس: نامشخص} 

شست‌و‌شو

فرش از نظر وزنی، بسیار سنگین‌تر از گلیم است و همین موضوع، در زمان شست‌و‌شوی آن تاثیر خواهد گذاشت. از سوی دیگر، گلیم یک بافته مسطح و صاف به حساب می‌آید؛ اما فرش به‌واسطه نوع بافت متفاوت، زمان و زحمت بیشتری برای لکه‌برداری و پاک‌سازی نیاز دارد.

در این میان و به‌واسطه انواع مختلف گلیم‌های موجود، گاه موارد استثنایی نیز وجود دارد. برای مثال، برخی از گلیم‌ها چون گلیم‌های پشمی که جذب آب بالایی دارند، شست‌و‌شوی زمان‌بر و سخت‌تری خواهند داشت.

کاربرد 

گلیم دوام و کیفیت خوبی دارد؛ اما این کیفیت نسبت به فرش‌های دستبافت، بسیار پایین است. علاوه بر آن، لطافت و ارزش فرش نیز در مرتبه بالاتری قرار دارد؛ ازاین‌رو، به‌ویژه در جوامع شهری، گلیم به‌عنوان کف‌پوش خانه، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، امروزه این دست‌بافته سنتی به کالایی لوکس بدل شده است که افراد علاقه‌مند، برای تزیین و دکوراسیون از آن استفاده می‌کنند.

گلیم بافی چیست؟

گلیم بافی، هنری اصیل و ریشه‌دار و اغلب مخصوص زنان روستایی و عشایر ایران است؛ هرچند در میان دیگر کشورهای خاورمیانه نیز به چشم می‌خورد. برخی معتقدند که هنر گلیم بافی از دیرباز علاوه بر آسیای مرکزی، در شرق اروپا و شمال آفریقا نیز انجام می‌گرفت؛ در واقع، در هر مکانی که دام‌هایی چون گوسفند، بز و شتر، پرورش داده می‌شد و مردم آن ناحیه، تخصصی در بافت داشتند، گلیم‌بافی نیز رواج داشت.

_{منبع عکس: shahreghali؛ عکاس: نامشخص}

گلیم ‌بافی به هنر بافتن نخ‌های تار و پود می‌گویند. اغلب گلیم‌های دستبافت، تار و پود پشمی دارند؛ اما با توجه به نوع گلیم و ضخامت آن، می‌تواند نخ تار از جنس پنبه و نخ پود از جنس کرک باشد.

به‌طور کلی گلیم‌های ایرانی به دو روش «پودگذاری» و «پودپیچی» بافته می‌شوند. در روش پودگذاری فقط از نخ‌های تار (به اصطلاح چله) و پود استفاده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که نخ‌های رنگارنگ پود از پایین و بالای نخ‌های تار عبور می‌کنند و نقش‌های مختلفی را روی گلیم ایجاد می‌کنند. در این روش هر دو روی گلیم، صاف، هموار و هم‌رنگ می‌شوند؛ به این گلیم‌ها دورو می‌گویند. در روش پودپیچی، علاوه بر تار و پود، از پودی نازک نیز استفاده می‌کنند؛ به‌طوری که پودها به‌حالت پیچش از میان نخ‌های تارها عبور می‌کنند و سپس با عبور پود نازک و کوبیدن آن با شانه، نخ‌های تار و پود کاملا درگیر می‌شوند و بافت یکنواختی ایجاد می‌کنند. روش پودپیچی را روشی میان گلیم‌بافی و قالی‌بافی می‌دانند و به گلیم‌هایی که به این روش بافته می‌شوند، «سوماک» می‌گویند.

نوعی گلیم اصیل ایرانی با عنوان «گلیم چاکدار» نیز وجود دارد که بافت آن به شیوه‌ای خاص و به‌شکل پلکانی است. رنگ نخ پود در این نوع گلیم، تغییرات زیادی می‌کند یا به عبارت دیگر، در این روش بافت، فواصل معینی بین تارهای موجود در چله ایجاد می‌شود. پس در واقع، به‌دلیل تغییر رنگ بین تارهای چله و ایجاد فواصل متعدد، حالت پلکانی در گلیم چاکدار ایجاد می‌شود.

گلیم‌های ایرانی بر اساس روش بافت متفاوت، به سه دسته کلی گلیم ساده، گلیم ورنی و گلیم برجسته تقسیم می‌شود.

گلیم ساده یا تخت

گلیم ساده، دو رو یا تخت، چنانچه از نامش بر می‌آید، به سبک ساده‌ و با روش پودگذاری بافته می‌شود؛ به‌گونه‌ای که دو طرف گلیم کاملا یکسان است و به‌شکل دوطرفه، می‌توان از آن استفاده کرد. این نوع گلیم، رایج‌ترین نوع گلیم دستبافت به حساب می‌آید. از جمله گلیم‌های ساده در کشور، می‌توان به گلیم‌های قشقایی، سنه و بیجار در کردستان، مسند (گلیمی مختص منطقه نمین و عنبران اردبیل) و گلیم‌های ساده اردبیل، سمنان و زنجان اشاره کرد.

_{منبع عکس: chehel30؛ عکاس: نامشخص}

گلیم یک‌رو یا ورنی

گلیم یک‌رو یا سوماک که خاستگاه قفقازی دارد، از گذشته‌های دور در ایران و ترکیه بافته می‌شد. گلیم یک‌رو، ضخامت کمتری نسبت به گلیم ساده دارد و دارای بافت «پودپیچ» است. طرح‌ و نقش گلیم یک رو، معمولا شامل نقش‌مایه‌های ساده، نقوش هندسی و حیوانات می‌شود.

عشایر ترک‌زبان، اولین بافندگان گلیم یک رو در ایران بودند و در واقع، «ورنی» نام یکی از انواع گلیم‌های استان‌های اردبیل و آذربایجان شرقی است.

گلیم برجسته یا پرزدار

گلیم برجسته یا پرزدار در میان انواع گلیم دستبافت، بیشترین شباهت را به فرش دستبافت دارد. در واقع، این نوع گلیم را از روی نقشه قالی، روی نخ چله گره می‌زنند و در انتها، خامه یا همان پرزهای اضافی را می‌چینند. با این تفاوت که در گلیم برجسته، طرح‌ها و نقشه‌هایی متنوع به کار نمی‌برند و زمینه را ساده طراحی می‌کنند.

کاربرد گلیم

در شیوه سنتی، گلیم به‌عنوان زیرانداز و برای پوشاندن زمین مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، به‌عنوان روانداز برای حیوانات باربر، خورجین و پرده کاربرد دارد.

_{منبع عکس: ashoorifarsh؛ عکاس: نامشخص}

استفاده گوناگون از گلیم در زندگی عشایر مناطق مختلف که خود تولیدکننده عمده گلیم هستند، رواج بیشتری دارد. آن‌ها نه‌تنها به‌عنوان زیرانداز از گلیم استفاده می‌کنند، بلکه به‌عنوان دیوار پوش، جل اسب (رو اسبی)، نوار چادر و نمکدان (کیسه‌هایی برای حمل و نقل و نگهداری مواد مختلف چون نمک، گندم، حبوبات و…) به سراغ گلیم می‌روند.

در این میان، شاید کاربرد گلیم به‌عنوان «نمکدان»، کمی عجیب به نظر برسد. نمکدان عشایری، کاربردی چون بانکه‌های امروزی دارد؛ حبوبات و غلات، داخل این نمکدان‌های از جنس گلیم نگهداری می‌شود تا از رطوبت و حشرات در امان باشد. داخل نمکدان نیز یک لایه پارچه آستری می‌کشند تا مانع از برخورد مستقیم مواد غذایی با پشم شود.

در روزگار کنونی و به ويژه در سال‌های اخیر، بسیاری از افراد شهرنشین نیز تمایل دارند که به‌دلیل ظاهر کلاسیک و زیبای گلیم، از این دست‌بافته و زیرانداز سنتی در چیدمان خانه‌های خود استفاده کنند. طرح و نقش اصیل و رنگ‌های گرم گلیم، به‌گونه‌ای است که حتی در ابعاد کوچک نیز زیبا و چشم‌نواز به نظر می‌رسد؛ ازاین‌رو، در تهیه کوسن، روکش مبلمان یا پاف، رومیزی یا به‌شکل تابلو نیز به کار می‌رود. در یک فضای سنتی ایرانی نیز گلیم می‌تواند روکش مناسبی برای پشتی‌های نفیس باشد. 

انواع گلیم

انواع گلیم دستبافت بر اساس مناطق و نواحی مختلف دسته‌بندی می‌شود. به عبارت دیگر، گلیم هر منطقه‌ای مشخصات و خصوصیات خاص خود را دارد و از این جهت، هریک را به اسامی خاص خود می‌شناسند. در این میان و به گفته کارشناسان امر، معروف‌ترین گلیم ایران، گلیم قشقایی و ظریف‌ترین آن، گلیم شاهسونی است.

گلیم قشقایی (معروف‌ترین گلیم ایران)

گلیم قشقایی به‌واسطه تنوع طرح و رنگ، مشهورترین نام در میان انواع گلیم دستبافت است. از آنجایی که این نوع گلیم، معمولا در زمان اتراق ایل یا در هنگام کوچ کردن بافته می‌شود، تنوع و زیبایی مناظر اطراف بافنده، تاثیر خاص و مستقیمی در طرح بافته شده گلیم می‌گذارد.

_{منبع عکس: honariran؛ عکاس: نامشخص}

رنگ‌های تند و شاد،‌ ظرافت پشم، درخشندگی رنگ‌ها، استفاده از طرح‌های حیواناتی مثل بز و طاووس و همچنین طرح‌های هندسی منحصربه‌فرد چون هشت‌ضلعی و ستاره هشت پر، از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های گلیم قشقایی به شمار می‌رود. 

گلیم شاهسونی (ظریف‌ترین گلیم ایران)

گلیم شاهسونی چنانچه از نامش برمی‌آید، توسط زنان ایل شاهسون (از بزرگ‌ترین ایل‌های ایران) بافته می‌شود. تنوع بافت در میان عشایر شاهسون بسیار بالا است؛ گلیم‌های سوماک (ورنی)، بافت اصلی گلیم‌های شاهسونی به شمار می‌رود. در گلیم شاهسونی از رنگ‌های ملایم استفاده می‌شود.

_{منبع عکس: سایت ترب؛ عکاس: نامشخص}

گلیم شاهسونی، به‌طور کلی با پشم زبر و خشک بافته می‌شود؛ اما بسیار ظریف است و طرح حیواناتی چون آهو، اسب و پرندگان نیز در آن به چشم می‌خورد. استفاده از نگاره‌های بزرگ و برجسته از دیگر مشخصه‌های گلیم‌های شاهسون به حساب می‌آید؛ این نگاره‌ها به‌شکل ردیفی در طرح مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گلیم هرسین

هرسین از توابع استان کرمانشاه، یکی از مراکز اصلی بافت گلیم در ایران به شمار می‌رود. گلیم هرسین به نسبت سایر گلیم‌های موجود، از انعطاف بیشتری برخوردار است و طرح‌‌ و نقش‌های بسیار متنوعی با توجه به قوه تخیل و ذوق و سلیقه بافنده در آن به چشم می‌خورد. این نوع گلیم رنگ مشخصی دارد و اغلب آن را با رنگ‌های سورمه‌‌ای، سبز، سفید و قرمز می‌بافند. در سال‌های اخیر از رنگ سرخابی نیز استفاده می‌کنند.

_{منبع عکس: iribnews.ir؛ عکاس: نامشخص}

پر بودن حاشیه‌ها و زمینه با طرح‌های بسیار متنوع، از دیگر مشخصات بارز گلیم هرسین است؛ به‌طوری که در این نوع گلیم، به‌ندرت فضای خالی به چشم می‌خورد. برای حاشیه گلیم نیز به‌دلیل خاصیت ضد بیدی، معمولا از پشم بز استفاده می‌کنند.

گلیم بلوچ

توجه به آب و هوا و شرایط محیطی منطقه، مهم‌ترین عنصری است که در گلیم‌های بلوچ مشاهده می‌شود. مردم این منطقه از کشور، همواره تلاش کرده‌اند تا آرزوی خود مبنی بر دارا بودن منابع آبی مناسب و مراتع زیبا را در دست‌بافته‌های خود به نمایش بگذارند.

_{منبع عکس: honariran؛ عکاس: نامشخص}

اغلب گلیم‌های بلوچی با طرح‌های راه‌راه و نقوش متفاوت از طرح و رنگ در هر رديف بافته می‌شوند. مشخصه اصلی این نوع گلیم، استفاده از رنگ‌های تیره‌ای چون قهوه‌ای، جگری، قرمز تیره، شتری و آبی تیره است که گاه، با همراهی رنگ‌های روشن‌تری چون سبز، زرد و قرمز تعدیل می‌شود.

گلیم خمسه یا فارس

علاوه بر گلیم قشقایی که بیشترین حجم بافت و تولید گلیم در استان فارس را به خود اختصاص داده است، گلیم‌های دیگری نیز در این ناحیه بافته می‌شود که گلیم خمسه، از مشهورترین انواع آن به حساب می‌آید.

_{منبع عکس: basalam؛ عکاس: نامشخص}

نام گلیم خمسه را از آمیختگی پنچ قوم شیرازی گرفته‌اند و در میان آن‌ها، دو قوم عرب زبان، دو قوم ترک و یک قوم فارس وجود دارد. گلیم فارس از نظر بافت، سوماکی یا همان ورنی (یک‌رو) است و برای بافت آن در این استان، تنها از دار افقی و فلزی استفاده می‌کنند.

استفاده از رنگ‌های تیره در زمینه را باید مهم‌ترین ویژگی گلیم خمسه معرفی کرد. این گلیم نیز با طرح ستاره‌هایی مورب، به‌شکل لوزی‌های متداخل، بافته می‌شود.

گلیم لری

گلیم لری، از با کیفیت‌ترین و مرغوب‌ترین انواع گلیم در ایران به شمار می‌رود. رنگ‌های سياه، سبز، آبی و سفيد با نقوش خاص منطقه، در هم می‌آمیزد تا گلیم لری زیبا به وجود آید. این نوع گلیم، اغلب برای خورجین‌های بزرگ و به‌منظور نگهداری وسایل، بافته می‌شود؛ از این جهت، بافندگان با «قالی‌بافی» حاشیه آن را محکم می‌کنند.

گلیم زرند

این گلیم که به قوم ترک‌زبان شاهسون (ساکن زرند کرمان) تعلق دارد، به‌صورت «چاکدار» بافته می‌شود. اندازه دراز، باریک و در عین حال محکم و با دوام بودن، از ویژگی‌های اصلی گلیم زرند است. طرح گل و گیاه و نیز طرح‌های هندسی چون لوزی مشبک و ترنج، از بیشترین طرح‌هایی است که در بافت گلیم زرند از آن بهره می‌گیرند.

گلیم سنه 

گلیم سنه مخصوص شهر سنندج است و ظرافت خاصی دارد. طرح‌های بوته‌ای و خطوط مورب، از جمله رایج‌ترین طرح‌های گلیم سنه به شمار می‌رود. زیباترین گلیم‌ سنه در مرکز خود ترنج دارد و بوته‌ای با ظرافت در آن بافته شده است.

_{منبع عکس: سایت ترب؛ عکاس: نامشخص} 

گلیم کردستان

برای بافت گلیم کردستان، از نخ پشمی دولا تابیده برای پود و از نخ پنبه برای تار استفاده می‌کنند و رنگ‌های این گلیم، معمولا طیف رنگی قرمز پررنگ یا کم‌رنگ، صورتی چرک، آبی و سرمه‌ای، سبز پررنگ یا کم‌رنگ و زرد را شامل می‌شود. دارهای مورد استفاده بافندگان گلیم کردستان، بیشتر به‌صورت عمودی و اغلب فلزی است.

گلیم ترکمن

گلیم ترکمن که چون نامش، از قبایل ترکمن در استان خراسان و گلستان می‌آید، گلیمی محکم و در عین حال، سبک است. طرح این نوع گلیم، بر اساس یک نقشه اصلی موسوم به گل و به شكل ۶ يا هشت‌وجهی، شکل می‌گیرد. هر گل، نمودار یک خانواده است؛ نیروی زندگی (نماد پدر) در مرکز آن قرار دارد و سایر نقوش حاشیه‌ای (نماد اقوام) به‌شکل مجزا، اما در کنار یکدیگر هستند. 

از دیگر ویژگی‌های مهم گلیم ترکمنی می‌توان به رنگ آن اشاره کرد. رنگ قرمز با سايه روشن‌های مختلف در کنار رنگ‌های نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد، در این نوع گلیم بیشتر یافت می‌شود.

_{منبع عکس‌ها (از راست به چپ): bespar ،khoshnamcc ،mfghazal ،aradbranding؛ عکاس: نامشخص}

به هنرهای دستی علاقه‌مند هستید؟ از گلیم بافی چه می‌دانید؟ لطفا نگاه، نظر و تجربه خود را درباره این هنر سنتی و اصیل، با ما و دیگر همراهان  کجارو  به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: arias؛ عکاس: نامشخص}