بافتنی های چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در این بخش از این مقالات، با بافتنی‌های چوبی کهن کرمانشاه آشنا خواهید شد.

بافتنی های چوبی

استفاده‌های متنوع و مختلف از طبیعت برای بهبود امورات زندگی از جمله سبد بافی، درج بافی، حصیر بافی و غیره از ابتدایی‌ترین هنرهای سنتی است. مردم مناطق مختلف این بافتنی‌های چوبی را با استفاده از شاخه‌های چوب ارغوان، بید مجنون، بید خودرو و چنار با الهام از لانه پرندگان و قدرت تفکر که خداوند در وجود انسان گذاشته است می‌بافتند. برای این کار، مصالح و مواد اولیه موجود در محیط خود را به هم تنیده و سپس با استفاده از تجربه و خلاقیت، مطابق نیاز روز لوازم مورد نیاز خود را تولید می‌کردند. همچنین از بدو خلقت، بشر علاوه بر صنایع دستی مذکور از بافتنی‌های چوبی برای ساختن ظرف، حصار، مامن، قایق، زیرانداز، ظروف جای غلات، پوشش سقف خانه‌ها و کلاه به روش‌های مختلف بهره برده است.

در روش ساخت بافتنی‌های چوبی، بافندگان ابتدا شاخه‌های نازک بریده شده را در آب ‌می‌خیسانند تا خوب نرم شود، سپس آن‌ها را دم دست گذاشته و با توجه به طرحی که در ذهن دارند شروع به بافتن و اجرای طرح می‌کنند.

علاوه بر این امروزه در اقصانقاط دنیا از این بافتنی‌های چوبی برای پوشش سقف کاذب، ظروف جای میوه، کندوی عسل، زیرانداز، حصار پارتیشن‌بندی، آباژور و لوستر استفاده می‌شود. بافتنی‌های چوبی با توجه به نیاز روز جامعه بشری تغییر کاربری پیدا کرده و توانسته جایگاه و پایگاه خود را حفظ کند. خلاقیت و ابتکار در تولیدات هنرمندان این رشته را در جاهای مختلف زندگی بشری می‌بینیم.

از ابزار کار ساخت بافتنی‌های چوبی کهن می‌توان با توجه به مقتضای زمان، به سنگ و فلز و سپس تبدیل آن‌ها به ابزار تیز تاثیرگذار، نظیر چاقو، اره، مغار و اسکنه اشاره کرد.

در بافتنی‌های چوبی نیز همچون سایر صنایع دستی تاکید هنرمندان سازنده صنایع بر مصالح و مواد اولیه بومی است. کار بافتنی‌های چوبی به دست مردان و زنان انجام می‌شود و معمولا برای آن از انگشت شصت پا و کف پا نیز کمک می‌گیرند.

این هنر سنتی اصیل و قدیمی به‌علت کاربردی بودن و ماده و مصالح ارزان محلیِ در اختیار، توانسته است تا به امروز جایگاه خود را حفظ کند و تداوم داشته باشد. ذکر این نکته لازم است که نوع بافتنی‌ها در نقاط مختلف دنیا متفاوت است؛ این تفاوت در مصالح و مواد اولیه و حتی طرح و نقش آن‌ها دیده می‌شود که با توجه به روحیات مردم منطقه، امکانات موجود و آب و هوای منطقه، تفاوت‌های جزئی دارد. اما در اصل شباهت‌هایی نیز با هم دارند. نقاط مشترک بافتنی‌های چوبی دنیا نیز بسیار است. به‌عنوان مثال می‌توان به حصیربافی جنوب، چیت بافی غرب ایران، سبد بافی با نخل خرما در جنوب، سبد بافی در شمال، بامبو بافی در کشورهای اروپایی و خانه‌های حصیری در کرمانشاه، سیستان و بلوچستان و گیلان اشاره کرد.

نحوه بافت بافتنی‌های چوبی معمولا به‌صورت تار و پود است. تار آن‌ها به‌عنوان نگهدارنده است. تار را از چوب‌های کمی ضخیم‌تر انتخاب می‌کنند و آن را با توجه به طرح و نقش مورد نظر کمی بلندتر می‌گیرند. برای پود آن‌ها از چوب‌های نرم و نازک‌تر استفاده می‌شود. بنابراین بافتنی‌های سنتی اعم از از بافتنی‌های چوبی، حصیری با نخل خرما و ارغوان یا بید و غیره، شباهت‌هایی به بافت گلیم، جاجیم و سایر بافتنی‌های سنتی دارند. برخی مواقع با استفاده از چوب‌های رنگی، نقش‌های سنتی که معمولا متاثر از نقش محیط است را روی بافتنی‌های چوبی و حصیری نیز ایجاد می‌کنند؛ این کار تنوع خوبی در تولید بافتنی‌های چوبی ایجاد کرده است.

درج بافی

درج بافی اصطلاح کردیِ کلهریِ کرمانشاهی، ایلامی، کردستانی و لرستانی استو درج یکی از بافتنی‌های چوبی است که زنان و مردان با استفاده از شاخه‌های نازک بید، ارغوان و غیره، آن را به‌شکل استوانه می‌بافند. درج در طول حدود یک متر و قطر ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر ساخته می‌شود. معمولا از این بافتنی چوبی سنتی برای جای مرغ، خروس و جوجه استفاده می‌شود. کاربرد درج بیشتر به‌منظور حمل و نقل بهتر ماکیان در هنگام کوچ است تا بر اثر گرما و فشار از بین نروند؛ زیرا ماکیان نیاز به محفظه‌ای دارند که شیارهای زیاد داشته باشد تا در گرما تلف نشوند. همچنین در مواقع سرما، صاحب آن‌ها بافتنی روی آن‌ها می‌اندازند تا سردشان نشود. به این جهت نیاز به ساخت این صنعت دستی در بین عشایر مناطق مختلف بیشتر حس می‌شده است. با توجه به اهمیت مرغ و خروس برای عشایر، داشتن خانه برای آن‌ها ضروری به نظر رسیده و به همین دلیل استادان زیادی در این زمینه فعالیت‌های چشمگیری داشته‌اند. تولید این بافتنی کهن و با سابقه، در گذشته بیشتر رونق داشت. اما متاسفانه امروز رونق خود را از دست داده است و این نوع صنعت دستی کمتر تولید می‌شود. در اینجا لازم است تولیدکنندگان بافتنی‌های چوبی نوع تولیدات خود را تغییر دهند. در این صورت بازار فروش آن‌ها رونق خود را از دست می‌دهند.

تیجه

تِیجه وسیله‌ای است که برای آبکشی برنج استفاده می‌شود و آن را از ترکه‌های بادام وحشی به‌شکل سایر بافتنی‌های چوبی می‌بافند. داخل آن محفظه‌هایی دارد تا آب به‌راحتی از آن عبور کند. استفاده از شاخه‌های درخت بادام وحشی مد نظر هنرمندان بوده است و در ساخت آن به تمام نکات بهداشتی توجه خاص داشته‌اند.

تک بافی

تک اصطلاح محلی کرمانشاه و استان‌های همجوار است . تک وسیله‌ای دایره‌ای شکل است که اندازه‌های مختلف دارد. معمولا برای آبکشی برنج، درب دیگ، ظرف پهن کردن کشک و حمل نان استفاده می‌شود. هنرمند بافنده مانند سایر بافتنی‌های دیگر، با استفاده از تار و پود چوبی و چوب‌های ارغوان یا بید، آن را می‌بافند.

این هنر اصیل سنتی در مناطق مختلف کشور، مخصوصا در شهرهای پاوه و اسلام آباد غرب توسط استادکاران بنامی در این زمینه تولید می‌شود. سابقه این بافتنی‌ها نیز چند هزار سال است اما روزبه‌روز از تولید این نوع صنعت دستی کاسته می‌شود. علاوه بر این در مناطق مختلف، با استفاده از مواد محلی موجود نظیر برگ نخل خرما، تولیدات مشابه آن ایجاد می‌شود. تک نسبت به تیجه نرم‌تر است.

سبد بافی

سبد نوع دیگری از بافتنی‌های چوبی است که به‌عنوان یکی از صنایع دستی کرمانشاه، سابقه‌ای بیش از چهار هزار سال دارد. سبد با استفاده از شاخه‌های ریز درختان محلی ساخته و معمولا استفاده‌های مختلفی از آن‌ها می‌شود؛ از جمله جای لباس شسته، جای غلات و میوه.

در گذشته رسم بوده که میوه فروش‌های محلی، میوه‌های خود (شامل توت، انگور، گردو و سبزی) را در دو سبد بزرگ می‌ریختند و آن‌ها را روی الاغ می‌بستند و به هم وصل می‌کردند. این صنعت دستی سبک بوده و به‌دلیل هوادهی راحت، باعث دوام بیشتر میوه می‌شده است.

ساخت این سبدها با مصالح و مواد ارزان در منطقه بدون استفاده از دستگاه‌ها انجام می‌شده و بسیار اهمیت داشته است. متاسفانه امروزه از تولید سبدها کاسته شده است؛ هر چند جامعه و مردم گرایش خاصی به آن دارند. برای احیای این هنر دستی زمینه مساعدی وجود دارد؛ در واقع با تغییر کاربرد می‌توان سبد بافی را احیا کرد و استفاده‌های دیگری از آن به عمل آورد. این بافتنی‌های سنتی اگر احیا شود می‌تواند جذابیت خاصی برای توریست و گردشگران سطح کشور ایجاد کند. بنابراین با توجه به تنوع کاربرد آن می‌توان زمینه‌های بهتری برای تولید سبد فراهم کرد.

کندو بافی

کندو بافی نوعی دیگر از بافتنی‌های چوبی مناطق مختلف است که آن را در اندازه‌های مختلف در ابعاد حدود ۷۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و شعاع ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر با چوب‌های نازک و نرم بید خودرو یا چوب ارغوان می‌بافند. در منطقه‌ی اورامات از این صنعت دستی بیشتر برای کندوهای عسل استفاده می‌شود. سابقه کندو بافی در این مناطق به بیش از ۴ هزار سال می‌رسد.

جارو بافی

در شهرستان قصرشیرین کرمانشاه با استفاده از برگ‌های درختان نخل، جاروهایی به‌شکل مستطیل افقی با دسته‌های بلند بافته می‌شود. طول دسته‌ها حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر و ابعاد جارو ۳۰ در ۴۰ است. برای جارو کردن گلیم و فرش از این جارو استفاده می‌شود.

برای بافتن این جارو، زنان شاخه‌های بریده شده‌ی نخل را خیس می‌کنند و زمانی که نرم می‌شود، برای بافت جارو از آن استفاده می‌کنند. این هنر دستی در استان‌های مختلفی چون گیلان، مازندران، خوزستان و کرمانشاه تولید می‌شود. جارو بافی امروزه نیز از بازار نسبتا مناسبی برخوردار است.

حصیر بافی

زنان و دختران با برگ‌های درخت خرما علاوه بر جارو و زیراندازهای نرم و راحتی در ابعاد مختلف، حصیر نیز می‌بافند. این حصیرها به‌عنوان زیرانداز در آلاچیق‌ها استفاده می‌شود. با استفاده از شاخه‌های رنگ شده گیاهی، طرح‌هایی روی حصیرها ایجاد می‌کنند. این نوع بافتنی بیشتر در شهرهای جنوبی ایران و شهر قصرشیرین کرمانشاه مرسوم است.

به‌دلیل جنگ تحمیلی، ۱۰ تا ۱۵ سال وقفه در این هنر ایجاد شد؛ اما مجددا رونق گرفت و اکنون بازار نسبتا مناسبی دارد. البته برای رونق بیشتر آن لازم است طرح‌های جدید و جذاب برای جلب توجه گردشگران اجرا شود.

سبد بافی با نخل خرما

با استفاده از شاخه‌های برگ درختان خرما. علاوه بر موارد فوق سبدهایی برای جای خشکبار در ابعاد و اندازه‌های مختلف نیز به دست زنان در شهر قصرشیرین کرمانشاه باته می‌شود. این نوع بافتنی سنتی نیز مثل سایر بافتنی‌های حصیری جنوب سابقه‌ی بیش از ۳ هزار سال دارد. امروزه سبدبافی با نخل خرما بازار مناسبی دارد و با ایجاد طرح‌های مناسب‌تر و بهتر روزبه‌روز به رونق آن افزوده می‌شود.

پالان دوز

در قدیم الایام با توجه به نیاز بشری به رهواری رام برای انجام امور روزمره از جمله کارهای کشاورزی، گله‌داری، بازارداری و بازارگردانی با توجه به شیوه مرسوم آن زمان، پالان دوزی بسیار مورد توجه بوده است. بر همین اساس پالان دوزی از شغل‌های مهم مردان بوده است. زیرا علاوه بر داشتن مهارت کافی، کار سختی است و مردان آن را انجام می‌دهند. پالان دوز با استفاده از سوزن بلند، نمد، جل، لیف خرما، کاه و پارچه‌های کهنه، پالان را می‌دوزند. شیوه‌ی ساختن آن به این صورت است که رویه آن از جل است و در قست زیرین آن برای اینکه پشت حیوان را اذیت نکند، از نمد استفاده می‌کنند. داخل آن از لیف یا کاه پر می‌شود تا سواره در آن احساس راحتی کند.

در قدیم ۲۹ مدل پالان وجود داشت که نوع آن برای کوهستان، حمل بار در صحرا و موارد دیگر متفاوت بود. امروزه ۷ تا ۸ نوع بیشتر کار نمی‌شود. پالان دوز بنا بر نوع کار آن را درست می‌کند. در قدیم در هر محله‌ای فردی به این حرفه مشغول بود. اما بعدها به‌علت کم شدن سفارش ساخت این کار، پالان دوزها به‌صورت دوره‌ای روستاهای اطراف را می‌گشتند و سفارشات را می‌پذیرفتتند. سپس با دقت تمام پالان را می‌دوختند. این هنر – صنعت کهن امروزه بازار خود را از دست داده است و کمتر تولید می‌شود. اما در برخی مناطق مرزی به‌خصوص در استان کرمانشاه و کردستان برای استفاده از چهارپایان، رونق گرفته و افرادی به این حرفه مشغول هستند.