جاهای دیدنی قم

شهر قم، که بیشتر آن را به‌دلیل حضور حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران می‌شناسند، علی‌رغم آب‌وهوای گرم و خشک، برخوردار از نواحی سرسبز و جاذبه‌های گردشگری طبیعی بسیاری است که در پیرامون آن وجود دارد. روستاها و دهکده‌هایی که در مجاورت این شهر قرار دارند، با وجود قرارگیری در پهنه کویری کشور از آب‌وهوای مطبوع و طبیعتی چشم‌نواز برخوردار هستند؛ به گونه‌ای که در کنار جاذبه‌های تاریخی قم، می‌توانند از مقاصد گردشگری این شهر و استان محسوب شوند. در ادامه به جاذبه های گردشگری قم اشاره می‌کنیم.

بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س)، در مرکز شهر قم قرار دارد و یکی از اصلی‌ترین جاهای دیدنی قم و از دلایل حضور مسافران و زائران از سراسر کشور و جهان است. این مرقد مطهر، دارای قدمتی متعلق به قرن سوم و سال ۲۰۱ هجری قمری است که طی چندین دوره زمانی مختلف، ساخت‌وسازهایی در آن صورت گرفت تا به‌شکل امروزی تبدیل شود. جالب است بدانید که پادشاهان بسیاری از تاریخ ایران (شاه عباس دوم، شاه صفی و...) و بزرگان و علمای سرشناس متعددی در جوار این بانوی بزرگوار دفن شده‌اند.

مسجد مقدس جمکران، در رتبه دوم مکان های دیدنی قم پس از حرم حضرت فاطمه معصومه (س) است که در قرن چهارم هجری قمری به دستور حضرت مهدی (عج) و در ۶ کیلومتری شهر قم احداث شده و سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر است.

تیمچه بزرگ قم که در بین مردم به بازار قدیم نیز شهرت دارد، یکی از مجموعه‌های تاریخی ایران در دوران کهن است که قدمت معماری این مکان به دوران حکومت قاجار بازمی‌گردد. بازدید از تیمچه بزرگ به‌عنوان یکی از جاهای گردشگری قم و مشاهده هنر گذشتگان، خالی از لطف نیست.

مسجد جامع قم، بنایی کهن و زیبا در شهر قم است که از دیگر جاهای دیدنی قم به شمار می‌آید. قدمت دقیق این بنای تاریخی مشخص نیست؛ اما برخی از مورخان سال احداث آن را ۲۶۵ قمری و برخی دیگر، قرن هشتم هجری می‌دانند.

مجموعه مقابر گنبد سبز قم، از سه مقبره متعلق به قرن هشتم هجری قمری تشکیل شده است که معماری منحصر‌به‌فرد آن‌ها از جمله ویژگی‌های این بناهای کهن محسوب می‌شود. تزیینات گچبری زیبا و تحسین‌برانگیزی در این مقابر مشاهده می‌شود که می‌توان آن را نمونه‌ای کم‌نظیر و ستودنی در نظر گرفت.

از دیگر جاذبه‌ های گردشگری قم می‌توان به کوه خضر نبی (ع) اشاره کرد که محلی روحانی و چشم‌نواز و در عین حال مکانی زیارتی و سیاحتی است. طبق اطلاعات موجود در اسناد تاریخی، قدمت آن به بیش از سه هزار سال می‌رسد. عبادتگاه خصر نبی (ع) در یکی از مرتفع‌ترین نقاط قم قرار دارد و همه ساله میزبان گردشگران بسیاری از سراسر ایران است.

کاروانسرای دیر گچین قم، با پیشینه‌ای حدود ۱۵۷۰ سال، یکی از آثار باقی‌مانده از تاریخ ایران در شهر قم است که لقب مادر کاروانسراهای ایران را از آن خود کرده است و می‌توان آن را به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین مکان های دیدنی قم معرفی کرد. طراحی، ساخت و معماری این مجموعه در نوع خود قابل‌توجه است و به همین دلیل، مورد توجه بسیاری از کارشناسان معماری قرار دارد.

مدرسه‌ی فیضیه مکانی است مهم و ارزشمند در ایران که زمان احداث آن متعلق به دوران حکومت صفویان است. علما و مجتهدین بسیاری در این مکان سکونت داشتند و به تحصیل، تدریس و تحقیق پرداختند. سخنرانی تاریخی امام خمینی در سال ۱۳۴۲ که منجر به قیام ۱۵ خرداد شد، در این مدرسه صورت گرفته است. این مکان امروزه یکی از جاهای گردشگری قم به شمار می‌رود.

قبرستان شیخان، قبرستانی است کهن، که مدفن بزرگان دینی و عالمان و اساتید مهمی از جمله زکریا بن آدم، زکریا بن ادریس که از یاران و راویان امام صادق (ع) محسوب می‌شود. قدمت این مکان به دوران امامان شیعه بازمی‌گردد و همین امر سبب شده است تا این قبرستان یکی از جاهای دیدنی قم باشد.

یکی از وسیع‌ترین و کهن‌ترین مناطق حفاظت‌شده کشور، پارک ملی کویر است که بخشی از آن در قم قرار دارد و از مکان های دیدنی قم است. وسعت این منطقه حدود ۶۷۰ هزار هکتار است که بخش اعظمی از آن را پارک ملی و بقیه را منطقه‌ای حفاظت‌شده تشکیل می‌دهد. این منطقه چشمه‌ها، حیوانات وحشی نادر، گیاهان متنوع و مناظر دیدنی و شگفت‌انگیزی دارد که بازدید از آن بسیار جالب و هیجان‌انگیز خواهد بود.

اگر به‌دنبال منطقه‌ای خوش آب‌وهوا با مناظر طبیعی دیدنی و سرسبز هستید، روستای زیبای وشنوه یکی از جاهای گردشگری قم است که در بهار و تابستان از اقلیمی معتدل و مطبوع برخوردار بوده و در زمستان دارای آب‌وهوایی سرد است. این روستا ییلاقی است و بخشی از آن در شیبی تند واقع شده است که دارای معماری پلکانی است.

روستای فردوس، یکی از زیباترین روستاهای قم است که به‌دلیل سرسبزی، مناظر طبیعی بکر و کم‌نظیر و آب‌وهوایی مطبوع و دلچسب، از محبوب‌ترین جاذبه های گردشگری قم و میزبان گردشگران و مسافران از سراسر کشور است.

در روستای کهک، یکی از مناطق زیبای استان قم، عمارتی قدیمی قرار دارد که به خانه دانشمند بزرگ، ملاصدرا شهرت یافته است و از جاهای دیدنی قم با پیشینه تاریخی محسوب می‌شود. این عمارت متعلق به محمد بن ابراهیم یحیی شیرازی، معروف به ملاصدرا است که از معماری جالب و زیبایی برخوردار است. به نظر می‌رسد که قدمت این خانه متعلق به قرن دهم هجری است.

بنایی قدیمی و متعلق به دوران حکومت اشکانیان در اطراف قمرود و در بخش شمالی کوه سفید، از توابع استان قم قرار دارد که به قلعه‌ قمرود شهرت یافته است. به نظر می‌رسد این عمارت کهن، توسط میرزا نظام غفاری احداث شده که در نزدیکی بخش شرقی قلعه قدیمی قمرود از بناهای دوران صفوی قرار دارد.

خانه یزدان‌پناه، بنایی کهن با وسعتی بیش از هزار مترمربع و متعلق به اواخر حکومت قاجارها و اوایل حکومت پهلوی اول است. این عمارت امروزه به‌عنوان یک سفره خانه سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و پیش از این محل برپایی موزه صنایع دستی قم بود و در آن آثاری ارزشمند از هنر صنایع دستی بومی این شهر به نمایش گذاشته می‌شد. این خانه زیبا، یکی از مکان های دیدنی قم به شمار می‌آید که به واسطه معماری خاص و سفره‌خانه سنتی در میان گردشگران محبوب است.

دریاچه‌ نمک حوض سلطان یکی از جاذبه‌ های گردشگری قم است. بهترین زمان برای بازدید از این مکان زیبا، اوایل فصل بهار و اواسط فصل پاییز است؛ چراکه از سرمای استخوان‌سوز کویر و گرمای طاقت‌فرسای آن اثری نیست. نام دیگر این دریاچه‌ زیبا، «دریاچه‌ شاهی» و «دریاچه‌ ساوه» است که مساحتی حدود ۲۴۰ کیلومتر دارد.

در روایاتی از تاریخ قم، حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) به‌عنوان محل دفن تعدادی از امامزادگان از جمله زینب از نوادگان امام رضا (ع)، میمونه و ام محمد دختران امام جواد (ع) نیز معرفی شده است.

در بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س) علمای مشهوری به خاک سپرده شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به آیت الله حایری یزدی (مؤسس حوزه‌ علمیه قم)، آیت الله بروجردی (مؤسس مسجد اعظم و از مراجع بزرگ شیعه)، آیت الله خوانساری، آیت الله گلپایگانی، علامه سید محمد حسین طباطبایی (مولف تفسیر المیزان)، شهید مطهری، آیت الله بهجت، شیخ فضل الله نوری و بزرگان دینی دیگر اشاره کرد.

همچنین برخی از مشاهیری که در این مکان مقدس به خاک سپرده شده‌اند، شاعر بزرگوار پروین اعتصامی، قوام السلطنه، مشیر السلطنه، علی اصغر اتابک و نیز خواجه نوری را می‌توان نام برد.

تعدادی از پادشاهان ایران از جمله شاه صفی اول (بخش جنوبی حرم)، شاه عباس دوم (در مسجد امام خمینی)، شاه سلطان حسین (قسمت جنوبی مسجد بالاسر)، فتحعلی شاه قاجار (صحن کهنه) و محمد شاه قاجار (قسمت غربی صحن کهنه) نیز در حرم مطهر به خاک سپرده شده‌اند.

از بناهای مشهور و البته مهم در شهر قم، «بیت امام خمینی (ره)» است که در محله یخچال قاضی قرار دارد. این بنا با حدود یک قرن قدمت، در اوایل قرن ۱۴ هجری شمسی احداث شد و آخرین سکونتگاه امام در قم است. این خانه، بنایی است با مساحت ۳۰۰ مترمربع و بسیار ساده که از دو طبقه همکف و زیرزمین تشکیل می‌شود. حیاط در جنوب ساختمان و در بخش شمالی، شرقی و غربی عمارت، فضاهای سرپوشیده قرار دارد. «خانه یخچال قاضی»، نام دیگر این عمارت قدیمی است که به‌دلیل قرارگیری در محله یخچال‌ قاضی به این نام شهرت یافته است. هیچ‌گونه تزیینات قابل توجی در داخل و خارج بنا انجام نشده است و خانه در اوج سادگی و بدون تجملات است. «کابوشینسکی»، از ایران‌شناسان غربی در مورد خانه امام چنین گفته است:

امام خمینی (ره) قبلا به اتفاق همسر و پنج فرزندش در خانه کوچکی، واقع در خیابان باریک و ناهمواری زندگی می‌کرد که از وسط آن جوی آبی می‌گذشت.

- کابوشینسکی

امام خمینی (ره) تا زمانی که در قم سکونت داشتند، بسیاری از دیدارهای مردمی، سخنرانی‌ها و جلسات مهم سیاسی را در این مکان انجام می‌دادند. از مهم‌ترین سخنرانی‌های برگزار شده در این خانه قدیمی، سخنرانی امام علیه تصویب قانون کاپیتولاسیون است. این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و از معروف‌ترین جاهای دیدنی قم به شمار می‌رود.

خانه حاج علی خان زند عمارتی است کهن و متعلق به اواخر دوران قاجار که طبق اظهارات کارشناسان با توجه به فرم و مصالح استفاده شده در ساخت، دارای قدمتی بالغ بر ۱۳۰ سال است. این عمارت از سه بخش شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد، شاه نشین زمستانی و بخش خدمتکاران تشکیل شده است. بخش شاه نشین زمستانی نسبت به دیگر قسمت‌های خانه دارای وسعت و فضای بیشتری است و قسمت خدمه نیز در جبهه غربی عمارت، قرار گرفته است. این اثر تاریخی که در مرکز بخش قدیمی شهر قم در محله‌ای به نام «محله چهارمردان»، قرار دارد در سال ۱۳۷۹ به ثبت ملی رسید و به یکی از مکان های دیدنی قم تبدیل شد. خانه حاج علی خان زند اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی استان قم است.

آب‌انبار سلماسی از دیگر جاهای گردشگری قم است. با توجه به کتیبه‌ موجود در این اثر تاریخی، قدمت ساخت آن به سال ۱۳۶۵ هجری قمری بازمی‌گردد. این آب‌انبار کهن نیز همانند دیگر آب‌ انبارهای قم از بخش‌های مختلفی همچون سردر ورودی، راه‌پله، بادگیر و مخزن تشکیل شده و به‌شکل مربع طراحی و ساخته شده است. خط کتیبه‌ این آب‌انبار، نستعلیق و به رنگ سفید است و روی آن علاوه بر تاریخ ساخت، اشعاری در مدح امام حسین (ع) و نیز نام سازنده حک شده است.

البته به نظر می‌رسد که این کتیبه پس از احداث مسجد سلماسی که در مجاورت آن و در خیابان آیت‌الله مرعشی نجفی (ارم سابق) و کوچه‌ی سلماسی قرار دارد، ساخته شده است. ایوان آب‌انبار دارای تزیینات کاربندی با تلفیق آجرهای لعاب‌دار زیبا و تماشایی است. بادگیر کوچکی نیز در با چهار دریچه و در چهار جهت اصلی قرار دارد که برای تهویه و خنک کردن آب مخزن، استفاده می‌شود. این اثر تاریخی در سال ۱۳۸۳ به ثبت ملی رسیده است.

حمام حاج عسگرخان بنایی است کهن و ارزشمند که در بافت قدیم شهر قم و در بخش شمالی راسته بازار قرار دارد؛ مجموعه‌ای که از دو قسمت حمام و چاله حوض تشکیل شده و با توجه به کتیبه‌ای سنگی که در بخش ورودی حمام وجود دارد، قدمت آن به سال ۱۲۱۶ هجری قمری و اوایل دوران حکومت قاجارها و مقارن با سلطنت فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد.

حمام در فضایی مربعی شکل ساخته شده و در مرکز آن، گنبدی روی هشت ستون پنج ضلعی قرار گرفته است. در قسمت شرقی بنای حمام می‌توان چاله‌ حوض را مشاهده کرد که سکویی دورتادور آن را فراگرفته و آن را با ساروج پوشانده‌اند. البته متاسفانه امروزه نیمی از آن تخریب شده است.

نویسنده: محبوبه حسنی