کاوش در چشمه علی ری پس از ۳۰ سال؛ دانشجویان باستان‌شناسی دست به کار شدند

حمیدرضا ولی‌پور، سرپرست هیئت کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه چشمه علی ری، با تشریح این پروژه گفت:

تپه چشمه علی در جنوب تهران در محدوده شهر باستانی ری و در کنار یک چشمه که نام خود را از آن گرفته، واقع شده است. این تپه در حدود هفت متر ارتفاع دارد و در کنار بقایای دیوار شهر اسلامی ری که به‌صورت یک برجستگی صخره مانند به ارتفاع ۱۵ متر است، قرار دارد. در حال حاضر تپه چشمه علی به‌وسیله خیابان‌های پیرامون و ساختمان‌های امروزی احاطه شده است.

او افزود:

دانشگاه شهید بهشتی طی تفاهم‌نامه‌ای سه‌جانبه با پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران، پایگاه پژوهش‌های میدانی باستان‌شناسی این دانشگاه را در ساختمان مجاور تپه میل تاسیس کرد و برنامه‌ای پنج ساله برای کاوش در تپه چشمه علی شهر ری به اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران و پژوهشگاه پیشنهاد کرد. این برنامه مسئله‌محور در نظر دارد که روند تطور فرهنگی جوامع را از دوره نوسنگی تا دوره مس سنگی مطالعه کرده و برخی از فرضیات و نظریات مطروحه درباره دلایل تغییرات فرهنگی در فلات مرکزی ایران و متغیرهای موثر بر این فرایند را مورد ارزیابی قرار دهد.

این باستان‌شناس اظهارکرد:

برنامه پژوهشی مذکور مورد تایید شورای پژوهشی پژوهشکده باستان‌شناسی قرار گرفت و بر مبنای آن مجوز کاوش در این محوطه از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صادر شد. این کاوش‌ها با حمایت مادی و معنوی دانشگاه شهید بهشتی و با حضور اعضای هیئت علمی گروه باستان‌شناسی، اعضای هیئت کاوش و با مشارکت دانشجویان کارشناسی باستان‌شناسی ورودی ۱۳۹۹ این دانشگاه تا اواخر آبان ماه سال جاری ادامه خواهد یافت.

او در تشریح مسئله، اهداف و برنامه پژوهشی گفت:

با توجه به کاوش‌های باستان‌شناختی اشمیت، توالی لایه‌نگاری از دوره نوسنگی جدید تا دوره‌های تاریخی و اسلامی در این محوطه به چشم می‌خورد. طی کاوش‌های لایه‌نگاشتی سال ۱۳۷۶، نهشت‌های فرهنگی سه دوره نو سنگی جدید، مس سنگی انتقالی و مس سنگی قدیم به دست آمد و از دوره‌های میانی و جدید مس سنگی هیچ بافت باستان‌شناختی شناسایی نشده است. توالی لایه‌نگاری چشمه علی الگویی از تغییر در طول زمان از دوره نوسنگی جدید تا دوره مس سنگی قدیم ارائه کرد. در لایه‌های دوره مس سنگی انتقالی، چندین واحد معماری تشخیص داده شد که شامل سازه‌های حرارتی و بقایای تدفین بودند. آخرین استقرار پیش از تاریخی در این محوطه، دوره مس سنگی قدیم است که تنها به‌وسیله سفال و ابزار سنگی تشخیص داده شد.

سرپرست هیئت کاوش تپه چشمه علی اظهارکرد:

برنامه مطالعه مجدد مواد چشمه علی به‌ویژه سفال حاصل از کاوش‌های اریخ اشمیت که در دانشگاه‌های شیکاگو، پنسیلوانیا و هاروارد نگهداری می‌شود، آشکار کرده است که اشمیت طی کاوش‌های خود علاوه بر نهشت‌های باستان‌شناختی به‌دست آمده از کاوش‌های سال ۱۳۷۶ آثار مربوط به دوره مس سنگی میانی و جدید را نیز کاوش کرده است.

ولی‌پور خاطرنشان‌کرد:

با مطالعه سفال‌های مجموعه فوق تعداد زیادی سفال‌های مراحل میانی و جدید مس سنگی آشکار شد. این مسئله به‌وضوح نشان می‌دهد زمانی که اشمیت در دهه ۱۹۳۰ این محوطه را کاوش کرد، نهشت‌های مربوط به دوره‌های فوق وجود داشته است؛ اما طی ۶۰ سال پس از آن لایه‌های فوقانی این محوطه تخریب شده است، به‌طوریکه در کاوش‌های سال ۱۳۷۶ نشانی از آن‌ها در تپه دیده نشده است. همین مسئله برای بسیاری دیگر از محوطه‌های دشت تهران که به‌علت گسترش ساخت و سازهای شهری یا فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی در معرض تخریب قرار گرفته‌اند، نیز صدق می‌کند.

او با بیان اینکه دوره مس سنگی انتقالی که از آن با عناوین مختلفی چون دوره چشمه علی، دوره فلات قدیم یا فرهنگ سیلک II یاد می‌شود، در باستان‌شناسی پیش از تاریخ فلات مرکزی ایران بسیار اهمیت دارد، تصریح‌کرد:

برخی از باستان‌شناسان از جمله دکتر یوسف مجید‌زاده معتقدند که استقرارهای این دوره در فلات مرکزی ایران با هجوم مردمانی از مناطق غربی‌تر متروک شده و سپس فرهنگ سیلک III شواهدی از اضمحلال فرهنگ‌های پیشین و شروع فرهنگی جدید در فلات مرکزی ایران ارائه می‌دهد. کاوش‌های گیرشمن در سیلک و کاوش‌های گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران در دشت قزوین در محوطه‌های زاغه و قبرستان و یافته‌های دیگری که از سایر محوطه‌های فلات مرکزی ایران نظیر تپه پردیس ورامین به دست آمده است، این دست از نظریات را به چالش کشیده است.

سرپرست هیئت کاوش تپه چشمه علی گفت:

کاوش در چشمه علی روی بقایای دوره مس سنگی انتقالی و مس سنگی قدیم (موسوم به سیلک II و III) می‌تواند مدارکی درباره مسئله انقطاع، گسست یا تداوم و پیوستگی فرهنگ‌های این دو مرحله از مس سنگی را در اختیار ما قرار دهد. بنابراین در یک برنامه پنج ساله در نظر است با کاوش افقی در نهشت‌های فرهنگی دو دوره یاد شده، این مسئله را با توجه به مطالعات سبک‌شناختی روی بقایای معماری، سفال، تدفین و سایر یافته‌ها بررسی و تحلیل کنیم. ضمنا برای درک فرایندهای تغییر فرهنگی از دوره نوسنگی تا مس سنگی در نظر داریم در سطح دشت امروز و در پایین‌دست تپه با ایجاد ترانشه‌هایی روند تطور فرهنگی جوامع و تداوم یا گسست فرهنگی از دوره نوسنگی تا مس سنگی را بررسی و مطالعه کنیم.

این باستان‌شناس خاطرنشان‌کرد:

از این‌رو در نظر داریم کاوش‌های باستان‌شناختی دانشگاه شهید بهشتی برای چندین سال بر این محوطه متمرکز شود تا مواد فرهنگی حاصل از آن در تحلیل و تفسیر روند تطور فرهنگی جوامع پیش از تاریخی مسکون در این محوطه در ابعاد مختلف زیستی، اجتماعی، اقتصادی و معیشتی به‌کار گرفته شود. ضمنا در نظر است فرضیات و نظریات پیشین در باب تنوع و تغییر فرهنگی جوامع دشت ری در دوره‌های مورد نظر مورد ارزیابی قرار گیرد.

او افزود:

بر این اساس با هم‌سنجی مواد فرهنگی حاصل از کاوش‌های اشمیت در این محوطه و قیاس باستان‌شناختی داده‌ها و اطلاعات حاصل از پژوهش‌های میدانی در فلات مرکزی ایران، در نظر داریم به ارزیابی نظریات پیش گفته درباره موضوع انتشار، مهاجرت یا هجوم جوامع غرب ایران به فلات مرکزی در دوره‌های عنوان شده یا پیگیری پویائی‌های درونزای فرهنگی در این منطقه بپردازیم.