چرا گنبد مسجد شیخ لطف الله دورنگ شد؟
طی جلسه‌ای که در دفتر پایگاه جهانی نقش‌جهان با اصحاب رسانه برگزار شد، مسئولان به تشریح فرایند مرمت گنبد شیخ لطف‌الله و شفاف‌سازی دراین‌باره پرداختند.
معاون اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان و همچنین مشاور رسانه‌ای اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، جلسه‌ای در دفتر پایگاه جهانی نقش‌جهان واقع در عالی‌قاپو برگزار کردند تا اصحاب رسانه را در جریان وضعیت گنبد شیخ لطف‌الله قرار دهند و گزارشی از روند مرمت گنبد آن ارائه کنند. ناصر طاهری، معاون اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در اظهاراتی عنوان کردند:
اگر در اصفهان کار خوبی انجام می‌شود و با همه جای ایران فرق دارد، یکی از مهم‌ترین دلایلش حساسیت متخصصان و دلسوزان حوزه‌ی میراث فرهنگی و سایر بخش‌ها است. ما نیز متوجه این حساسیت‌ها و اهمیت حفظ آثار تاریخی مخصوصاً آثار جهانیِ خود هستیم، هرچند که با محدودیت‌های زیادی مواجه‌ایم. ما می‌گوییم هر کاری را باید متناسب با وزن و اندازه و شأن خودش ببینیم و هیچ‌وقت نباید یک اثر ثبت جهانی در محدود‌ه‌ی میدان نقش‌جهان را با اثری دیگر، یکی کنیم. البته ما صرفه و صلاح دولت را در نظر می‌گیریم، اما نه برای اثری مانند مسجد شیخ لطف‌الله.
ایشان در ادامه گفتند که شما وقتی می‌خواهید یک عمل جراحی ساده انجام دهید، بسیار تحقیق می‌کنید که نزد کدام پزشک بروید و برایتان هم مهم نیست که او مبلغ بیشتری بگیرد؛ ما نیز این حساسیت را در همین مقیاس نسبت به آثار تاریخی داریم، به همین دلیل پروژه‌ی مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله جزو معدود پروژه‌هایی است که با حساسیت‌های اصول مرمت در یک بنای تاریخی با آن برخورد کردیم. وی در ادامه افزود:
گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از بناهایی بود که قبل از ریزش کاشی‌هایش پیش‌دستی کردیم و وارد مرمتش شدیم. این پروژه کاملا با برنامه و علمی پیش رفت و همه ما چون می‌دانستیم کاری کاملا علمی در حال انجام است، اصلاً نگران انتقادات نبودیم.
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان نیز گفت:
در خصوص انتخاب پیمانکار پروژه‌های ثبت جهانی حتما باید با مدیریت پایگاه ثبت جهانی هماهنگ باشیم و درباره‌ی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم این همکاری وجود داشت. در فروردین‌ماه ۱۳۹۷ قسمتی از گریو این مجموعه که مربوط به دوره پهلوی است، دچار ریزش شد و بررسی‌ها نشان داد که زیرسازی این گریو دچار مشکل شده است. موضوع این است که وقتی باران روی این بنای تاریخی می‌ریزد، مصالح آب را جذب می‌کنند و در طول شب هوا خیلی سرد شده و در نتیجه آب یخ می‌زند و یخ، حجم زیادی را اشغال کرده و باعث یخ‌بُر شدن مصالح زیر و روی کار می‌شود، یعنی هم کاشی‌ها دچار این مشکل شده بودند و هم مصالحی که برای زیرسازی کاشی استفاده شده بود.
برای مرمت گریو، تمام قطعات کاشی شماره‌گذاری شد. قالب کتیبه و گریوِ گنبد زده شد و کاشی‌ها بعد از شماره‌گذاری، به همان طرحی که در بالا اجرا شده بود، روی قالب چیده شد. همان کاشی‌ها بعد از تمیزکاری و اسیدزدایی و شست‌وشو درجای خودش قرار گرفت. بعد از سازوکشی، پشت کار گچ زده و در نهایت زیرسازی فرسودگی تراشیده و زیرسازی جدیدی انجام و کاشی‌ها سر جای اصلی خودش برگردانده شد.
عکس از ایسنا، عکاس: Peyman Shahsanaei
با بررسی‌ها مشخص شد که گنبد خیلی مشکل پیداکرده است و هر لحظه احتمال دارد که کاشی‌ها بریزد. سرکار خانم فریبا خطابخش، مراحل مرمت گنبد را چنین شرح دادند که ابتدا اسکن لیزری کاملی از گنبد انجام شد تا ترک گنبد و خود گنبد به دست بیاید و سپس بررسی روی گنبد از روی داربست انجام شد که نه بندی وجود داشت و نه زیرسازی.
مقاله‌های مرتبط:
ترک گنبد بر اساس اسکن لیزر، قالب‌گیری شد، چراکه مهم‌ترین مرحله در مرمت گنبد، ساخت قالب است که بتوان این قالب را هم‌اندازه و بر مبنای فرم گنبد دقیق درآورد. به اعتقاد مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان، هیچ‌کس در اصفهان جز استاد رضایت از عهد‌ه‌ی این کار برنمی‌آید. روی قالب گنبد طرح برداری شد و طرح روی قالب پیاده شد؛ اما با توجه به اینکه در شرایط بارندگی و آفتاب، کار کردن در فضای پشت مسجد شیخ لطف‌الله مناسب نبود، تصمیم بر این شد تا زمانی که روی تمام ترک‌های گنبد کار می‌شود، سازه‌ای موقت روی قالب گنبد ایجاد شود تا قالب از بین نرود. ۹۵ درصد کاشی‌های مرمت‌شد‌ی گنبد، همان کاشی اصل صفوی هستند و چیزی اضافه نشده، بلکه آنچه اضافه‌شده کاشی‌هایی است که ریخته یا تخریب شده و دیگر قابل‌استفاده نبوده‌اند.
استاد رحمت‌الله رضایت در خصوص مرمت گنبد شیخ لطف‌الله اظهار کردند:
ما لای بندها را خالی کرده و گچ می‌مالیم، کف‌مال می‌کنیم تا بعد از شستن طبله نکند، پوسته نکند و اکنون گنبد ذره‌ای بار سنگین ندارد.
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان در ادامه توضیحات خود گفتند:
به‌دلیل اینکه بردن قالب با آن وسعت در بالا امکان‌پذیر نیست، با استفاده از نوارهایی به‌صورت گِل پارچه‌بری می‌کنند و تقسیم‌بندی‌ها روی قالب گنبد انجام می‌شود. سپس دوغاب گچ روی کاشی‌ها زده و با استفاده از همین گل‌ها پارچه‌بری انجام و روی گنبد نصب شد. تمام پارچه‌های کاشی‌های معرق روی گنبد چیده شد و یک دوغاب کامل گچی روی کار داده می‌شود. کاشی‌ها هم با آب و الکل پاک‌سازی و اسیدزدایی شدند. مرمت هر ترک گنبد به‌صورت مفید هشت ماه زمان خواهد برد.
برای مرمت کاشی‌های صفوی شیخ لطف‌الله، آن‌ها را دانه‌دانه پایین آورده و تمیز کردند تا این کاشی‌های صفوی حفظ شوند. در جاهایی که کاشی‌ها از نظر زیرسازی مشکلی نداشتند، فقط بندکشی می‌شدند و یک دوغاب روی آن‌ها ریخته می‌شد. با اینکه کاشی‌ها خواهی‌نخواهی به‌مرورزمان از بین می‌روند و شاید زمانی برسد که مجبور شوند کاشی‌ها را با کاشی‌های جدید جایگزین کنند، اما فریبا خطابخش با افتخار اعلام کرد که ما کاشی‌ها را عوض نکردیم و عمری دویست‌ساله به این گنبد دادیم.
عکس از ایسنا، عکاس: Peyman Shahsanaei
گنبد مسجد شیخ لطف‌الله شامل دو بخش سازه‌ای و تزیینات است و خوشبختانه بهترین و قوی‌ترین بخش سازه‌ای را دارد. مهدی رضایت، پیمانکار پروژه‌ی مرمت عنوان کرد:
وقتی ما نخاله‌ها و ترک را برداشتیم، دیدیم یک گنبد آجری کاملا سالم و بدون ترکی باقی مانده است. گنبد شیخ لطف‌الله ۴۰۰ سال با این وضع بوده و ما اگر باربرداری، یعنی سبک‌سازی می‌کردیم، تنش‌ها از قسمت‌هایی برداشته و به قسمت‌هایی افزوده می‌شد و تعادل وزنی بنا از بین می‌رفت. تنها کاری که ما کردیم این بود که نخاله‌ها را جمع‌آوری و آمارگیری می‌کردیم و حتی مصالح ورودی به کارگاه هم آمارگیری می‌شد تا وزن گنبد تغییری نکند چراکه بنا ثابت است و روی پا ایستاده و باید حفظ شود.
ایشان درباره‌ی تضاد رنگی موجود میان قسمت مرمت‌شده و سایر قسمت‌ها توضیح دادند که این تضاد رنگی با باران پاک می‌شود.
هنگام بندکشی نمای آجری با ذرات نانو طرف هستیم و این ذرات به کل بدنه پخش می‌شود. در مورد ترک گنبد این مسجد نیز کل ترک دوغاب داده شده و باید این کار انجام می‌شد تا از نفوذ آب جلوگیری شود، اما به مرور زمان با سه چهار دفعه باران، ذرات روی کاشی‌ها شسته شده و براقی رنگ‌ها پیدا می‌شود. مهدی رضایت در ادامه افزود:
این دوغاب را نمی‌توانیم بشوییم، چون پشت آن هم دوغاب گچ ریختیم و خیس است و گچ ۲۸ روز طول می‌کشد تا به مقاومت اصلی خود برسد.
خطابخش، مدیر پایگاه جهانی نقش‌جهان نیز تاکید کردند که ما سال‌ها گنبد شیخ لطف‌الله را به این رنگ دیده‌ایم و فکر می‌کنیم رنگ گنبد همین است، در حالی که نمی‌دانیم گنبد چقدر آلودگی دارد و کثیف است. ایشان دراین‌باره توضیح دادند:
در یک دور‌ی زمانی، طنابی از گنبد تا پایین وصل بود و پی شتر را به این طناب‌ها می‌بستند و دورتادور گنبد می‌گرداندند و به‌این‌ترتیب هم گنبد را تمیز می‌کردند و هم مانع نفوذ رطوبت می‌شدند؛ ما هم باید چنین فکری کنیم یا اینکه هرچند سال یک‌بار داربست بزنیم و پاک‌سازی انجام دهیم یا از نانو استفاده کنیم که البته نانو هم در نهایت سه سال ماندگاری دارد.
خطابخش، در خصوص زمان مرمت سایر ترک‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله گفتند:
اعتبارات من محدود است و من هم شیخ لطف‌الله را دارم، هم عالی قاپو و هم مسجد امام را. یونسکو هم هیچ اعتباری در اختیار پروژه‌های ثبت جهانی نمی‌گذارد. اما درمجموع هر ترک، هشت ماه طول می‌کشد و من مجبورم در سال یک ترک را کار کنم و نمی‌توانم همه ترک‌ها را پایین بکشم؛ اما حدود دو یا سه هفته دیگر داربستی برای ترک بعدی زده خواهد شد.
او رقم اعلام‌شده در مناقصه‌ی مرمت دو ترک مرمت‌شد‌ی گنبد شیخ لطف‌الله را ۴۰۰ میلیون تومان عنوان کرد که با ترک تشریفات ۱۰ درصد پایین‌تر انجام شد. ایشان خاطر نشان کردند که بسیاری دانشجویان دانشگاه هنر، واحد مرمت کاشی را در این پروژه گذرانده‌اند. حتی گروه بین‌المللی ایساکا خودشان بالای گنبد رفتند و وقتی پایین آمدند به ما گفتند دوست داریم بیاییم و کار یاد بگیریم.
عکس از ایسنا، عکاس: Peyman Shahsanaei
استاد رحمت‌الله رضایت نیز در اظهاراتی، مختصری از خود گفتند:
من متولد سال ۱۳۲۷ در محله طوقچی هستم، سواد ندارم اما از بچگی نزد پدرم استاد محمدعلی رضایت کارکرده‌ام و اکنون پسرانم مهدی و محمدرضا همراهم هستند. میراث ما در غربت گیر افتاده است. من دوست داشتم این گنبد را کار کنم، اگرچه خیلی حرف به ما زدند و برچسب چسباندند، اما خواستم کاری کنم که بماند و بقیه بیاموزند.
مهدی رضایت با اشاره به مرمت سال ۱۳۱۳ در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله تصریح کرد:
سه متر از گنبد را به یک رنگ دیگر می‌بینیم و این سه متر همان بخشی است که سال ۱۳۱۶ مرمت شده است. الان هم ترک‌های جدیدِ مرمت‌شده باید آب باران بخورد تا شور‌ه‌ی گچِ آن شسته شود.
در صورتی که شما نیز دوست دارید از نزدیک از مسجد شیخ لطف الله دیدن کرده و با تور به اصفهان سفر کنید، می‌توانید انواع تور اصفهان را در بخش تورهای کجارو مشاهده کنید.
** عکس کاور: پژمان گنجی پور
دیدگاه