چرا مردم از ناوگان حمل و نقل عمومی استقبال نمی‌کنند؟
ترافیک و صف طولانی اتومبیل‌های شخصی در جاده‌های بین شهری به‌ویژه در مسیرهای منتهی به مقاصد سنتی، از اتفاقات همیشگی و مناظر آشنا در روزهای پایانی شهریور ماه هر سال است؛ منظره‌ای که در ایام عید نوروز و دیگر تعطیلات متراکم و تجمیع شده مناسبتی هم به چشم می‌خورد. این حجم از تقاضا در زمان‌هایی مشخص و محدود در طول سال، اگر چه نشانه‌ای امید بخش و مثبت از جا افتادن فرهنگ سفر میان خانواده‌ها و پتانسیل قابل توجه گردشگری داخلی به عنوان یک صنعت رو به رشد است، اما خطر بروز حوادث جاده‌ای را افزایش داده و همچنین باعث هدر رفت سوخت، آلودگی هوا، اختلال در سیستم حمل‌ونقل جاده‌ای، اتلاف زمان و در نتیجه خستگی و کلافگی به جای ایجاد نشاط، سرزندگی و تجدید قوا در سفر می‌شود. در این میان ساماندهی تعطیلات و دوروزه کردن تعطیلات آخر هفته یکی از اصلی‌ترین راهکارهایی است که از سوی کارشناسان پیشنهاد می‌شود. در کنار این موضوع اما توسعه راه‌ها، ساخت اتوبان‌ها و تعریض جاده‌ها نیز اگرچه تا اندازه‌ای می‌تواند از ترافیک موجود بکاهد، اما با توجه به محدودیت زمینه‌های پرداختن به چنین اقدامی و توجه به مسائل محیط زیستی، ترویج فرهنگ سفر با وسایل حمل‌ونقل عمومی به صورت یک ضرورت مورد تاکید قرار می‌گیرد. در واقع باید گفت که اشتیاق خانواده‌ها برای سفر با وسیله نقلیه شخصی به دلایل فرهنگی و اجتماعی، در کنار قیمت بالای بلیت ناوگان عمومی، در کنار کیفیت و ضریب ایمنی پایین آنها عمده دلایل عدم استقبال خانواده‌ها از سفر با ناوگان حمل‌ونقل عمومی است.
وضعیت حمل‌ونقل هوایی
چندی پیش وزير راه و شهرسازی اعلام کرده بود که در حال حاضر ۲۶۶ فروند هواپيما در کل ناوگان مسافرى هوايى ايران وجود دارد که از اين تعداد ۱۱۰ فروند آن غيرفعال است؛ بنابراين تنها ۱۵۶ فروند هواپيماى فعال با ميانگين عمر ۲۳ سال در کشور داريم. این در حالی است که بر اساس برآورد سازمان هوانوردى تجارى و غيرنظامى ايران (CAO)، کشور ما برای تامين نيازهاى بازار داخلى با توجه به جمعيت ۸۰ ميليون نفرى، سالانه به حدود ۸۰ تا ۹۰ فروند هواپيماى جديد طى پنج سال آينده و ۵۵۰ فروند هواپيما در يک دهه آتی نياز دارد. البته این در شرایطی است که توان جابه‌جایی مسافر فرودگاهی در همین مدت، به میزان ۸۷ میلیون نفر افزایش یافته که بیانگر رشدی ۴ درصدی است. عباس آخوندی در توضیح بیشتر گفته بود: «ميانگين عمر ناوگان فعال ما ۲۳ سال است و بيشتر اين هواپيماها که در آستانه ۲۴ سالگى قرار دارند، هزينه اضافه بر دوش صنعت گذاشته‌اند.»
اگرچه قرارداد خرید هواپیما از ایرباس فرانسه، یکی از نخستین قراردادها و مذاکرات تجاری پس از برجام با طرف‌‌های اروپایی بود، اما به‌دلیل پاره‌ای مسائل، تاکنون هواپیمایی به ناوگان هوایی کشور اضافه نشده و ظرفیت حمل مسافر در سفرهای داخلی با در نظر گرفتن تعداد هواپیماهای موجود و بدون در نظر گرفتن توسعه فرودگاهی و مسیرهای پروازی، همچنان به اندازه قبل است. در چنین شرایطی اگرچه آمارها از رشد ۴ درصدی تقاضا برای سفرهای هوایی داخلی خبر می‌دهند، اما نرخ نسبتا بالای پروازها در شرایطی که قیمت پایین سوخت در کشور، سفرهای زمینی را مقرون به صرفه‌تر می‌کند، اجازه رشد بیشتر به میزان تقاضای کنونی را نمی‌دهد؛ و این در حالی است که برای کاستن از بار ترافیک جاده‌ای، نیازمند افزایش بسیار بیشتر تقاضا برای سفرهای هوایی هستیم.
اما روی دیگر سکه محدودیت ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل هوایی داخلی در کشور برای پاسخگویی به نیاز بالقوه‌ای است که در صورت تعدیل قیمت‌ها به وجود خواهد آمد؛ محدودیتی که با این سطح از تقاضا هم امکان ایجاد رقابت برای جذب همین تعداد مسافر را سلب کرده و علاوه بر اینکه این موضوع قیمت‌ها را در یک میانگین بالا و کمتر شناور نگه می‌دارد، انگیزه‌ای برای ارائه خدمات بهتر و با کیفیت‌تر در کادر هواپیمایی کشور ایجاد نمی‌کند که از آن جمله می‌توان به شکل برخورد و مهمان‌پذیری شرکت‌های هواپیمایی با مسافران و به عبارتی تقید به تکریم ارباب رجوع از سوی آنها اشاره کرد.
حمل‌ونقل ریلی
در همین حال، آمار ارائه شده از سوی وزارت راه و شهرسازی به عنوان متولی اصلی تجهیز، توسعه و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل کشور نشان می‌دهد، تعداد ناوگان ریلی کشور از ۲۱۰۵ دستگاه واگن به‌طور میانگین در حد فاصل سال‌های ۸۸ تا ۹۱ به ۲۲۰۹ دستگاه در سال ۹۴ رسیده است. در همین حال اما آمارها بیانگر کاهش تعداد مسافران جابه‌جا شده در همین مدت، از ۲۸ میلیون نفر به ۵/ ۲۴ میلیون نفر است. به باور کارشناسان اینکه به‌رغم افزایش ظرفیت ناوگان ریلی در طول این سال‌ها و با در نظر گرفتن اینکه حمل‌ونقل هوایی توسعه قابل‌توجهی نداشته؛ میزان تقاضا برای سفرهای ریلی نیز با کاهش مواجه بوده، تا حد زیادی در نتیجه افزایش یکباره قیمت بلیت قطار بوده است؛ به گونه‌ای که سفر با هواپیما در مقابل سفر با قطار مزیت نسبی قابل توجهی یافته و شاید این خود تا اندازه‌ای بیانگر میزان رشد تعداد مسافران هوایی نیز باشد. بدیهی است که با این شرایط و با در نظر گرفتن زمان صرف شده برای رسیدن به مقصد، خانواده‌ها سفر با وسیله نقلیه شخصی را ترجیح داده و امنیت سفر با قطار را نادیده می‌گیرند. البته در این میان شمار قابل‌توجهی نیز سفر با وسایل حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای را برمی‌گزینند.
حمل‌ونقل جاده‌ای
طبق آمار، توسعه و ساخت راه‌‌های اصلی، بزرگراه‌ها و آزادراه‌ها در سه سال اخیر در مقایسه با ۴ سال قبل از آن به میزان قابل توجهی بیشتر شده و در همین حال تعداد افرادی که از طریق جاده جابه‌جا شده‌اند و نیز میزان نفر کیلومتر هم افزایش داشته است. همچنین در این مدت تعداد اتوبوس‌های مسافربری نیز رشد داشته است؛ البته در این گزارش، اتوبوس‌های درون شهری و برون شهری از یکدیگر تفکیک نشده‌اند.با این‌همه به نظر نمی‌رسد که در انتخاب میان اتوبوس و وسیله نقلیه شخصی با توجه به ترافیک موجود و راحتی و اختیار عمل مسافران در سفرهای خانوادگی با خودرو شخصی وسایل حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای شانس زیادی برای انتخاب شدن داشته باشند و به گفته کارشناسان اگر به دنبال حل مساله ترافیک جاده‌ای در ایام پیک سفر هستیم، باید توان حمل‌ونقل هوایی و ریلی کشور را ارتقا دهیم و با افزایش عرضه، قیمت‌ها را تعدیل کنیم. تنها در این صورت است که خانواده‌ها سفر با هواپیما و قطار را به وسیله نقلیه شخصی خود ترجیح داده و با احتمال بیشتری این شکل از سفرها را انتخاب می‌کنند. البته باید توجه داشت که در تمامی این بررسی‌ها، باید به توان اقتصادی و درآمد سرانه خانوارها نیز توجه داشت که خود به تنهایی متغیر مهمی در تعیین وسیله نقلیه سفر و تغییر رفتار گردشگران داخلی است.
صرف‌نظر از تمامی نکات گفته شده و با تاکید بر اینکه باید شرایط نسبتا برابری از نظر قیمتی و نوع دسترسی برای انتخاب وسیله سفر برای خانواده‌ها فراهم باشد تا شکل سفرها به گونه‌ای متعادل و متناسب توزیع شود، عدم ساماندهی تعطیلات نیز باعث ایجاد تراکم سفر در ایامی از سال شده؛ امری که با رشد یکباره تقاضا، به افزایش قیمت وسایل حمل و نقل عمومی و در نتیجه رشد تقاضا برای سفر با وسیله نقلیه شخصی دامن می‌زند. کارشناسان در این باره تاکید می‌کنند که این مشکل با افزایش تعطیلات آخر هفته از یک روز به دو روز و به دنبال آن توزیع مکانی سفرهای داخلی تا حد زیادی قابل حل است.