نگاهی به کتیبه‌های کوروش کبیر و داستان‌های آن؛ نامی که از شاه هخامنشی مانده است
کتیبه‌های کشف شده از کوروش کبیر اطلاعات مهمی را از تاریخ هخامنشی بر جای گذاشته است.
یادداشت| کتیبه‌های باستانی همواره یکی از گنجینه‌های ارزشمند تاریخی محسوب می‌شوند که اطلاعات فراوانی درباره تمدن‌های گذشته به ما ارائه می‌دهند. معروفترین کتیبه باستانی مربوط به کوروش بزرگ، منشور کوروش یا استوانه کوروش است. با این حال کتیبه‌ها و آجرنوشته‌های دیگری نیز طی سالیان کشف شده که مربوط به کوروش بزرگ بوده است و درباره برخی از آن‌ها اطلاعات گوناگونی وجود دارد که ممکن است برای عموم علاقه‌مندان جالب‌توجه و در عین حال ناشناخته باشد؛ از جمله اطلاعات مربوط به کتیبه‌های کوروش بزرگ در پاسارگاد و آجر نوشته‌های اور و اوروک. به مناسب هفتم آبان و گرامیداشت کوروش کبیر در این یادداشت به بررسی کتیبه‌های این پادشاه هخامنشی کشف شده در پاسارگاد، اور و اوروک می‌پردازیم.
کتیبه CMa
بخش نخست: کتیبه‌های کوروش بزرگ در پاسارگاد
مجموعا سه گروه کتیبه از دوران هخامنشی حاوی نام کوروش بزرگ هستند. گروه اول و دوم را کتیبه‌های مکشوفه از میان‌رودان (بابل، اور و اوروک) به خط و زبان بابلی (متاخر) تشکیل می‌دهند. گروه سوم، کتیبه‌های بیشتر سه زبانه در پاسارگاد هستند که با کد CM شناخته می‌شوند. کتیبه‌های حاوی نام کوروش در پاسارگاد، پیشتر به سه گروه، به‌ترتیب با کد CMa ،CMb و CMc تقسیم شده بودند.
۱. گروه CMa: یک متن مشترک (من، کوروش، شاه هخامنشی) به سه زبان (به‌ترتیب از بالا به پایین) فارسی باستان (در دو سطر)، عیلامی هخامنشی و بابلی هخامنشی (هرکدام در یک سطر). دست‌کم سه کتیبه مستقر (در دروازه R و کاخ اختصاصی و کاخ بارعام) و تعداد زیادی خرده کتیبه از این گروه نشان می‌دهند که حداقل ۱۸ نسخه از این کتیبه در سراسر محوطه پاسارگاد وجود داشته است.
۲. کتیبه CMb: این قطعه از یک ردا بوده و به احتمال زیاد مربوط به یک مجسمه است و همچنین ممکن است مجسمه شبیه به مجسمه داریوش کشف شده در شوش باشد. کتیبه به زبان فارسی باستان بوده اما بقایا و نشانه‌ها به‌قدری نیست که بتوان تعلق قطعی آن به یک شاه هخامنشی را مشخص کرد. این قطعه در ابتدا به کوروش منتسب بود اما بعدتر به داریوش منتسب شده است.
۳. گروه CMc: کتیبه گروه سوم روی چین‌های ردای نقش شاه نوشته شده‌اند. (متن کتیبه: کوروش، شاه بزرگ، هخامنشی) از این گروه حداقل سه نسخه یافت شده است. هر سه نسخه حاوی متن عیلامی و بابلی و فاقد متن فارسی باستان هستند. احتمال دارد که نسخه فارسی باستان این کتیبه‌ها در جایی قرار گرفته باشد که از بین رفته است (احتمالا در بخش بالایی نقش یا روی صفحات احتمالا از فلز که روی ردا قرار داشته‌اند).
کتیبه CMc
در مورد اینکه کتیبه‌های گروه CMa و CMc به چه دورانی تعلق دارند بحث فراوانی شده است. اولین نکته‌ای که نظر محققان آن دوران را جلب کرد، استفاده نکردن از واژه «بزرگ» پس از «شاه» در کتیبه CMa است که در کتیبه‌های هخامنشی شناخته شده چندان معمول نبوده است و بدین ترتیب پژوهشگران در نیمه دوم قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم سه نظر مختلف را در مورد شخص معرفی شده در کتیبه CMa مطرح کردند:
۱. کوروش بزرگ
۲. کوروش برادر اردشیر دوم (معروف به کوروش کوچک)
۳. هخامنش برادر خشیارشا و فرماندار مصر
عموم بحث‌ها بر سر این بوده که آیا کتیبه‌ها متعلق به کوروش بزرگ هستند یا به نام کوروش برادر اردشیر دوم نوشته شده‌اند. طرفداران نظریه نخست مانند گئورک فریدریش گروتفند (نخستین کاشف رمز خط میخی فارسی باستان) از همان ابتدای رمزگشایی از این کتیبه‌ها معتقد بودند که نام کوروش در این کتیبه‌ها اشاره به کوروش بزرگ دارد.
اما کریستین لاسن بعدها نظریه دیگری را مبنی بر نگارش این کتیبه‌ها به یاد کوروش صغیر مطرح کرد که مورد پذیرش افراد بسیاری مانند وایسباخ قرار گرفت. استدلال ایشان بر این پایه بود که کتیبه‌ها به نام کوروش کوچک و به فرمان مادرش پریستیس (Παρύσατις) نوشته شده‌اند.
سال ۱۹۰۶ میلادی ارنست امیل هرتسفلد به این بحث ورود می‌کند و در گزارش خود از پاسارگاد با اشاره به این کتیبه‌ها نظریه کوروش صغیر را رد کرده است و نظر پژوهشگران متقدم مبنی بر نگارش این کتیبه‌ها به نام کوروش بزرگ را تایید می‌کند. با تثبیت این نظریه، بحث مهم دیگری مطرح می‌شود؛ با فرض اینکه کتیبه‌های مذکور به نام کوروش بزرگ و به فرمان او نوشته شده‌اند، پس باید ابداع خط میخی فارسی باستان و به‌کارگیری آن را در کتیبه‌های هخامنشی به دوران پیش از داریوش به عقب ببریم در حالی که شواهد مکتوب پیش از داریوش بزرگ در این رابطه بسیار محدود و معدود هستند.
افرادی چون والتر هینتس که اعتقاد به ابداع این خط در زمان داریوش داشتند نظریه دیگری را مطرح کردند مبنی بر اینکه کتیبه‌های پاسارگاد به نام کوروش و در دوران داریوش نوشته شده‌اند. کارل نیلاندر یکی از معدود افرادی بود که در مخالفت با این نظریه مطلب مفصلی نوشت و مسئله نگارش کتیبه به نام و یاد کوروش بزرگ در دوران جانشینانش را مورد تردید قرار داد.
پس از وی افرادی چون دیوید استروناخ و رودیگر اشمیت نیز به این مسئله پرداختند. امروزه بسیاری از پژوهشگران در مورد گروه CMa متفق‌القول هستند که در دوران پس از کوروش بزرگ و به نام وی نوشته شده ولی هنوز پرسش و تردید در مورد کتیبه‌های CMc باقی مانده است.
آجر نوشته کوروش بزرگ در اور
بخش دوم: آجرنوشته‌های کوروش بزرگ مکشوفه از شهر اور و اوروک
به‌جز کتیبه کوروش بزرگ در بابل و کتیبه‌های پاسارگاد، دو گروه متن دیگر به نام کوروش از شهرهای باستانی اور و اوروک (در عراق امروزی) یافت شده‌اند. هر دو گروه کتیبه روی آجر هستند و کتیبه‌های منقوش بر آن‌ها نیز در اصل به‌شکل استامپی بوده‌اند. بدین ترتیب که کتیبه‌ها روی مهرهای بزرگی نقر و روی خشت فشرده شدند. در ادامه به معرفی آجرنوشته‌های کوروش بزرگ در اور می‌پردازیم.
تاکنون دو نسخه از این آجرنوشته در شهر اور کشف شده است. یک نسخه از آن در موزه بریتانیا در لندن و نسخه دیگر در موزه دانشگاه پنسیلوانیا نگهداری می‌شود. این آجرنوشته‌ها در کاوش‌های شهر اور به سرپرستی لئونارد وولی (Leonard Woolley) برای موزه بریتانیایی و موزه دانشگاه پنسیلوانیا در خلال سال‌های ۱۹۲۲- ۱۹۳۴ یافت شده‌اند. به‌طور خاص تاریخ کشف این کتیبه‌ها به مرحله اول کاوش وولی در تپه باستانی اور، زیگورات شهر و دیوار اطراف آن (دیوار نبوکدنصر دوم) تعلق دارد. محل کشف این کتیبه‌ها نیز در همین بخش (یعنی دیوار متاخر اطراف زیگورات و در حوالی یک دروازه) است.
ابعاد آجر ۳۲٫۵ سانتی‌متر در ۳۲ سانتی‌متر، با ضخامت ۵٫۶ سانتی‌متر است و ابعاد کتیبه مندرج روی آن هم ۶ سانتی‌متر در ۳۲ سانتی‌متر است. این کتیبه در ۶ سطر به زبان بابلی متاخر (قرن ششم ق.م. به بعد) و خط میخی بابلی کهن (۱۵۰۰-۱۰۰۰ ق.م.) نوشته شده است. خط این آجرنوشته (به‌همراه آجرنوشته‌های اوروک) با خط میخی نوشته شده روی استوانه کوروش (بابلی متاخر) کاملا متفاوت هستند.
همچنین در مورد واژگان و عبارات استفاده شده در این آجرنوشته و مقایسه آن‌ها با متن استوانه کوروش می‌توان به موارد بسیاری اشاره کرد که در ادامه به دو مورد آن اشاره می‌شود. عموم این تفاوت‌ها نیز به‌دلیل کوتاه بودن متن و کارکرد متفاوت این آجر نوشته نسبت به استوانه کوروش است.
۱. در استوانه کوروش (سطر ۲۰) شاه در معرفی خود از عبارت «شاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند، شاه بابل، شاه سرزمین سومر و اکد، شاه چهارگوشه جهان» استفاده می‌کند. در حالی که در آجر نوشته به «شاه جهان، شاه انشان» اکتفا می‌شود.
۲. پیشینه کوروش در متن استوانه (سطر ۲۱) به‌صورت کامل معرفی می‌شود: «پسر کمبوجیه، شاه بزرگ، شاه انشان، نوه کورَش، شاه بزرگ، شاه انشان، نبیره شیشپیش، شاه بزرگ، شاه انشان». در حالی که در این آجر نوشته به «پسر کمبوجیه، شاه انشان» بسنده شده است.
آجر نوشته مربوط به کوروش بزرگ کشف شده شهر باستان اوروک، نسخه موزه بریتانیا
گفتنی است از منطقه باستانی اوروک در عراق امروزی نیز دو آجر نوشته مربوط به کوروش هخامنشی کشف شده است. بر اساس اطلاعات موجود یک آجر نوشته در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و نسخه دیگری نیز در موزه خاور نزدیک برلین قرار داشته است.
این کتیبه در چهار سطر به زبان بابلی متاخر و خط بابلی کهن نوشته شده است. در متن آن آمده:
کوروش، شاه سرزمین‌ها، دوستدار (عاشق) اِسَگیل (معبد خدای مردوک) و اِزیدَه (معبد خدای نبو)، فرزند کمبوجیه، من شاه نیرومند (هستم).
پس از جنگ جهانی دوم مشخص شد که برخی از اموال موزه‌های برلین غارت شدند و نسخه آجرنوشته کوروش کبیر مربوط به اوروک از جمله اشیایی است که از آن زمان ناپدید شده و اطلاعی از آن در دسترس نیست.
برگرفته از کانال دیوان رسالت
عکس کاور برگرفته از نقش انسان بالدار منسوب به کوروش کبیر
دیدگاه