هگمتانه چطور جهانی شد؟ | ثبت بافت همدان سهمیه جداگانه می‌خواهد

محوطه باستانی هگمتانه همدان پس از سال‌ها تلاش و با حواشی بسیاری بالاخره در فهرست آثار جهانی یونسکو جا گرفت.

هگمتانه سال‌ها بود که انتظار ثبت جهانی را می‌کشید و قرار بود در کنار آن، بخشی از بافت تاریخی شهر همدان نیز ثبت جهانی شود. از چند هفته پیش از آغاز اجلاس کمیته میراث فرهنگی یونسکو مشخص شده بود که این پرونده با کش و قوس‌های مختلف روبه‌رو خواهد بود و در بهترین حالت تنها سایت هگمتانه به‌عنوان تک اثر به فهرست آثار جهانی یونسکو اضافه خواهد شد. 

بافت تاریخی شهر همدان با وجود ارزش‌های تاریخی بسیار به‌دلیل وضعیت مدیریتی و از سوی دیگر اصرار مدیران وقت وزارت میراث فرهنگی به ثبت هگمتانه شانس جهانی شدن را از دست داد. به‌تازگی نیز یکی از مقامات وزارت میراث فرهنگی اعلام کرده که ثبت جهانی هگمتانه با چانه‌زنی سیاسی رخ داده است و حتی نهادهای استان همدان بودجه مشخصی برای حفاظت از این محوطه با ارزش ندارند. 

با وجود سیاست‌ بازی و تصمیم‌های نهادهای بالادستی در روند پرونده‌های ثبت جهانی که گاهی منجر به اتفاقاتی همچون رد شدن پرونده ثبت جهانی ماسوله می‌شود، بخشی از کارشناسان حوزه میراث و فعالان در حوزه ثبت آثار جهانی با وجود انتقادات با تلاش‌های گسترده طی سال‌های متمادی برای ثبت جهانی آثار  ایران در فهرست جهانی یونسکو تلاش می‌کنند. 

تداوم تمدن، برگ برنده هگمتانه

محوطه باستانی هگمتانه نیز با پیچ و تاب زیادی بالاخره به فهرست میراث جهانی یونسکو راه یافت. حمید بینایی فعال، کارشناس تهیه پرونده‌های ثبت جهانی ایران درباره ارزش‌ها و روند تهیه این پرونده به «کجارو» می‌گوید:

پرونده اولیه ثبت جهانی هگمتانه بر ارزش تداوم سکونت تاکید داشت؛ بیشتر تمدن‌های باستانی در مدت کوتاه در یک نقطه خاص استقرار داشتند و بعد کاملا آن نقطه خالی شده است. هگمتانه و همدان اما روند متفاوتی دارند؛ این نقطه همیشه از لحاظ جغرافیایی ارزشمند بوده که طی هزاران سال استقرار در آن امتداد داشته است. آثاری از دوره ماد تا دوره معاصر در این محوطه وجود داشت و همچنین هم‌نشینی ادیان در این منطقه قابل نمایش است؛ در این محوطه هم کلیسا وجود دارد، هم مسجد و هم کنیسه. از سوی دیگر هر بخشی از این شهر را دست بزنیم، زیر آن آثار به دست خواهد آمد. طی سال‌ها در عملیات‌های مختلف شهری در بخش‌های مختلف شهر همدان آثار گوناگون کشف شده است و این نشان از تدام سکونت دارد.

سایت باستانی هگمتانه همدان به‌تنهایی مخزنی از تاریخی است. این محوطه به‌قدری ارزشمند است که مخالفت با ثبت جهانی آن را نیز مشکل کرده بود و اجلاس میراث جهانی یونسکو نیز به‌راحتی پس از حذف بخش تاریخی شهر همدان، به ثبت جهانی آن رای داد. آقای بینایی فعال درباره آثار محوطه نیز می‌گوید:

در داخل سایت هگمتانه از دوره ماد تا دوره معاصر آثار وجود دارد؛ هرچند شاخص‌ترین اثر معماری کشف شده در همگتانه مربوط به دوره اشکانی است. سازه‌های اشکانی این محوطه به‌صورت مدولار و بی‌بدیل هستند و ساختار منظم و فکر شده شهر باستانی را در دوره اشکانی نشان می‌دهد. از دوره هخامنشی در کنار ریتون معروف، آثار معماری مثل سر‌ستون و پایه ستون‌هایی نیز کشف شده است. کشفیات هخامنشی این محوطه با کشفیات هخامنشی شوش و تخت جمشید شباهت‌های زیادی دارد و این اتفاق نشان می‌دهد که این محوطه از شهرهای مهم دوره هخامنشی بوده است.

آثار معماری جدیدتری نیز روی تپه باستانی هگمتانه قرار دارد و قابل بازدید است. کارشناس پرونده‌های ثبت جهانی ایران درباره این آثار می‌گوید:

آخرین دوره‌ای که روی تپه هگمتانه آثاری از آن برجای مانده، مربوط به دوره قاجار و پهلوی است. بخشی از این بافت‌ها از دهه پنجاه برای کار باستان‌شناسی آزادسازی شده و تنها بقایایی از آن مانند کلیسا باقی مانده است. ساختمان فعلی موزه قبلا مدرسه و ساختمان پایگاه میراث هگمتانه نیز قبلا درمانگاه بوده است. یکی از کلیساهای عرصه نیز مربوط به دوره صوفی است که در دوره قاجار بازسازی شده است. کلیسای دیگر، خانه کشیش و حمام ارامنه نیز مربوط به دوره قاجار هستند. 

هگمتانه تک اثر ثبت جهانی شد

آثار جهانی فهرست یونسکو دسته‌بندی‌های مختلف دارند. ایران تاکنون هم منظرهای فرهنگی و باستان‌شناسی به ثبت رسانده است و هم تک اثرها و مجموعه اثرهای مختلف. با این وجود عنوان نخست پرونده ثبت جهانی هگمتانه باعث شده است که برداشت‌های اشتباهی از دسته‌بندی این پرونده شود. به‌ویژه به‌دلیل بخش مرکز تاریخی شهر همدان، بسیاری از عنوان منظر فرهنگی هگمتانه برای این پرونده استفاده کردند. حمید بینایی فعال در توضیح این ماجرا می‌گوید:

برای ثبت آثار در میراث یونسکو چند دسته‌بندی وجود دارد که شامل تک اثر‌ها و مجموعه اثرها در قالب‌های مختلف است. عنوان دقیق پرونده ارسالی ما «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» بود که در این عنوان نه منظر فرهنگی یا باستانی است. در این پرونده منظری لحاظ نشده بود و در نهایت نیز هگمتانه به‌عنوان تک اثر ثبت میراث جهانی یونسکو شد. بر اساس بررسی‌های اولیه نیز به این نتیجه رسیدیم که اگر  از ابتدا هم پرونده را به‌شکل منظر شهری مطرح کنیم با چالش‌های گسترده‌تری روبه‌رو بودیم. به هر حال به خاطر تغییرات دوره معاصر، ایکوموس نظر مثبتی روی ثبت این بخش از شهر همدان در پرونده نهایی ما نیز نداشت.

مسئولان میراث فرهنگی پس از قطعی شدن ثبت هگمتانه به‌عنوان تک اثر باستانی، اما وعده‌هایی درباره اضافه شدن مرکز تاریخی شهر همدان به این پرونده دادند. بینایی‌فعالی درباره امکان اضافه شدن مرکز تاریخی شهر همدان به این پرونده جهانی می‌گوید:

با توجه به مسائلی که درباره بخش مرکز تاریخی همدان مطرح بود، ثبت جهانی آن به آینده موکول خواهد شد. باید این را در نظر گرفت که اضافه شدن این بخش به پرونده نیازمند سهمیه جداگانه ثبت جهانی خواهد بود. شرایطی در یونسکو وجود دارد که بدون سهمیه بخش‌هایی به پرونده اضافه شود؛ اما این شرایط به‌طور مثال برای بخش‌هایی از لبه سایت یا به‌طور مثال بخش‌های تازه آزادسازی شده است. اگر بخواهیم بخش عظیمی مثل مرکز تاریخی همدان را به پرونده اضافه کنیم، پرونده به کل تغییر خواهد کرد و حتما نیازمند سهمیه جداگانه است. در حال حاضر شاید نیازی به این اتفاق نباشد، مرکز تاریخی همدان هرچند در عرصه ثبت جهانی قرار نگرفت، اما به‌طور کامل در حریم اثر جهانی قرار گرفت و ضوابط حفاظتی بر آن اعمال خواهد شد. رینگ حریمی که در پرونده تدوین کرده بودیم، تغییری نکرد و فقط عرصه ثبت جهانی محدود به سایت باستانی هگمتانه شد. عرصه ۷۵ هکتار بود که به ۲۵ هکتار کاهش پیدا کرد و حریم ۳۳۴ هکتار در نظر گرفته شده است.

از مشارکت جامعه محلی تا برنامه ده‌ساله کاوش 

مدیریت و حفاظت آثار ثبت جهانی در ایران مسئله چالش برانگیزی است. روند اقدامات توسعه‌ای بدون مجوز سال‌ها است که مستقیم و غیرمستقیم میراث فرهنگی ایران و حتی آثار ثبت جهانی را تهدید می‌کند. یونسکو و ایکوموس به‌عنوان بازوی مشورتی در حوزه میراث فرهنگی نیز تلاش می‌کنند در زمینه برنامه‌های حفاظتی سخت‌گیری کنند. بینایی‌فعال درباره برنامه حفاظتی پرونده هگمتانه می‌گوید:

ایکوموس و یونسکو در سال‌های اخیر روی مدیریت یک‌پارچه با مشارکت جوامع محلی تاکید دارند و در پرونده ثبت جهانی هگمتانه این موارد مدنظر قرار گرفته شده است. بحث مشارکت و آموزش بسیار مهم است و مردم باید در زمینه مدیریت این سایت باستانی دخالت داشته باشند و حتی یونسکو معتقد است که مردم در نگارش پرونده نیز باید دخیل باشند. یونسکو انواع حفاظت‌های ممکن را از ما خواسته بود و ما برای هر بخش نیز روش‌های مشخص را تعیین کردیم. روند کاوش‌های باستان‌شناسی نیز یکی از موارد مورد توجه ایکوموس است که در دسته اقدامات پژوهشی قرار می‌گیرد. به‌طور معمول حتی سایت‌های باستانی مهم جهان نیز به‌طور کامل کاوش نشده‌اند و کاوش یک روند مستمر است. بخش کمی از تپه هگمتانه نیز کاوش باستان‌شناسی شده و در حوزه سازه‌های هگمتانه نیز بر اساس منطق باستان‌شناسی کل محوطه کاوش نشده است. در زمینه کاوش‌های باستان‌شناسی نیز برنامه ۱۰ سال آینده در زمینه کاوش و اهداف کاوش ارائه شده است.

ثبت جهانی برای بسیاری از مسئولان میراث فرهنگی تا زمان اعلام رای آن دارای ارزش است و نمونه‌های گسترده وضعیت نامناسب محوطه‌های ثبت جهانی نشان می‌دهد که بخش دولتی تنها نگاه تبلیغاتی به این موضوع دارد و از مزایای جانبی آن بهره‌ای نمی‌برد. بهر روی هگمتانه حالا به‌عنوان یک اثر میراث جهانی شناخته می‌شود و در آینده نیازمند حمایت‌ها و حفاظت‌های هدفمندتر است.