بازخوانی یک مصوبه قدیمی | میدان مشق به موزه ملی می‌رسد؟

«موزه ملی ایران ظرفیت نمایش و نگهداری آثار کشف شده در ایران را ندارد.» این جمله دیگر تبدیل به کلیشه‌ای برای مدیران میراث فرهنگی شده است. ساخت موزه ملی ایران از اوایل قرن پیش شمسی آغاز و در سال ۱۳۱۶ شمسی درهایش رو به عموم باز شد. موزه‌ای که آن زمان بر اساس داشته‌های موزه‌ای ایران ساخته شده بود، حالا سال‌ها است که دیگر ظرفیت و امکانات مناسب برای نمایش آثار را ندارد.

طی بیش از هشت دهه کاوش‌های باستان‌شناسی ایران ادامه داشته؛ اما ظرفیت موزه ملی همچنان ثابت مانده است. این اتفاق باعث شده است که بخشی از گنجینه ارزشمند کشور هرگز فرصتی برای نمایش در موزه به دست نیاورد. از سوی دیگر موزه ملی با ویترین‌هایی که خودشان تبدیل به اثر موزه‌ای شدند، امکان بازنمایی و نمایش آثار ارزشمند کشور را ندارد و برخی اوقات نمایش آثار منحصربه‌فرد ایران در این ویترین‌ها نه‌تنها باعث توجه به آن‌ها نمی‌شود که حتی شان این آثار را نیز تحت شعاع قرار می‌دهد. موزه‌ای با ویترین‌هایی به‌شدت قدیمی، نورپردازی نامناسب و مدیرانی با سلیقه‌های ابتدایی که توانایی نمایش ارزش آثار را ندارند.

موزه‌ ملی که در همسایگی میدان مشق قرار دارد، سال‌ها است چشم انتظار مانده تا درهای این میدان به روی توسعه موزه ملی باز شود؛ درهایی که همواره سفت‌وسخت بسته‌اند، حتی به روی عبور عابران پیاده.

مجموعه میدان مشق یک مجموعه تاریخی با قدمت قاجاری در قلب شهر تهران است. این میدان که به‌دلیل مشق نظامیان در دوره قاجار به میدان مشق معروف شده است، آن زمان خارج از شهر قرار داشت و با توسعه تهران حالا در مرکز این شهر واقع شده است. در دوره پهلوی ساخت‌وساز در این میدان رونق گرفت و با تغییر دروازه آن از دروازه قدیمی به دروازه جدید، به باغ ملی شهرت یافت. در حال حاضر بخش شمالی این میدان، ساختمان تاریخی قزاقخانه قرار دارد که در اختیار دانشگاه هنر است. در بخش شمال میدان، ساختمان افسران وجود دارد که این ساختمان هم‌اکنون بخش اداری وزارت امور خارجه است و توپ تاریخی مرواری نیز در حیاط ورودی این بنا قرار دارد.

در بخش مرکزی میدان، دو ساختمان از وزارت خارجه قرار دارد که یکی از آن‌ها ساختمان تاریخی شهربانی است. همچنین موزه ملک در این بخش از میدان قرار دارد و این موزه نیز به خاطر محدودیت‌های وزارت خارجه با مشکلاتی روبه‌رو است. در بخش جنوبی میدان مشق نیز دو ساختمان دیگر وجود دارد؛ یکی ساختمان بزرگ موزه پست و دیگری ساختمان کوچکی که در اختیار وزارت امور خارجه است.

این بخش اصلی جداره میدان مشق، پشت دروازه باغ ملی است؛ اما در نگاه وسیع‌تر، ساختمان‌های بیشتری در حدود این میدان قرار دارد. با این نگاه ساختمان‌های موزه ملی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ساختمان تاریخی سازمان اسناد، موزه عبرت، ساختمان شماره دوم وزارت خارجه و ساختمان موزه علوم و فناوری هم بخشی از این محوطه است. محوطه‌ای که همه زیرساخت‌ها و پیشینه‌های لازم برای تبدیل شدن به یکی از محوطه‌های تاریخی معروف برای شهر تهران را دارد و فقط نیاز است بخش اداری وزارت امور خارجه که باعث ایجاد محدودیت استفاده از میدان شده، از این محوطه خارج شود؛ بدین‌ترتیب ساختمان‌های باقی مانده در کنار موزه‌های موجود، تبدیل به مجموعه موزه ملی ایران خواهد شد.

همانقدر که موضوع توسعه موزه ملی قدیمی است، پیگیری رفع موانع آن نیز قدمت دارد. در سال ۱۳۸۲ شمسی هیئت وزیران مصوبه‌ای برای توسعه موزه ملی تصویب کرد. بر اساس این مصوبه بناهای وزارت خارجه درمجموع میدان مشق باید جابه‌جا می‌شدند تا این بناها برای توسعه موزه ملی استفاده شوند. مصوبه‌ای که با روی کار آمدن دولت نهم و دهم به دست فراموشی سپرده و لزوم توسعه موزه ملی در پی تصمیمات عجیب مدیریتی از جمله چندپاره کردن سازمان وقت میراث فرهنگی در استان‌های مختلف کشور، نادیده گرفته شد.

بعد از روی کار آمدن دولت‌های بعد، زمزمه‌هایی برای توسعه موزه ملی شنیده شد؛ هرچند در همان دولت، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی با اصرارهای شخصی شرایط را برای بازگشایی بخش دوران اسلامی موزه ملی با ویترین‌های ناقص و غیراستاندارد فراهم کرد؛ ویترین‌هایی که بعدتر منجر به صدمه جدی به دو اثر تاریخی شد. هم‌زمان در طی دو دولت یازدهم و دوازدهم مرمت ساختمان‌های وزارت خارجه در میدان مشق و فضاسازی این میدان با همکاری شهرداری تهران و وزارت خارجه اجرایی شد؛ پروژه‌ای که می‌توانست نویدبخش روزهای بهتر برای میدان مشق باشد؛ اما این روند نیز متوقف و توسعه موزه ملی نیز اجرایی نشد. هم‌زمان شهرداری تهران در دوران پیروز حناچی، تلاش‌هایی برای تفاهم با وزارت خارجه انجام داد تا شاید شرایط برای توسعه موزه ملی ایجاد شود؛ این تلا‌ش‌ها هم ناموفق ماند.

احیای مصوبه هیئت وزیران برای تبدیل میدان مشق به مجموعه موزه ملی با وجود تلاش‌های کوتاه و مقطعی در سال‌های اخیر توسط وزارت امور خارجه جدی گرفته نشده است. وزارتخانه عزت‌الله ضرغامی اما دو سالی است که زمزمه‌های توسعه موزه ملی را آغاز کرده است. قائم مقام وزیر میراث فرهنگی و معاون میراث فرهنگی کشور امسال در مراسم گرامیداشت روز جهانی موزه‌ها خبر از تصویب موضوع توسعه موزه ملی در میدان مشق در فهرست انتظار دولت داد و اظهار امیدواری کرد با همراهی رئیس‌جمهوری این انتظار دو دهه‌ای برای توسعه موزه ملی ایران به پایان برسد.

در حالی مدیران وزارت میراث فرهنگی از طرح توسعه موزه ملی در میدان مشق صحبت می‌کنند که هنوز جزییاتی از آن ارائه نشده است و مشخص نیست این طرح همچنان بر پایه خروج وزارت امور خارجه از برخی ساختمان‌ها است یا طرح جدیدی برای توسعه موزه ملی در ساختمان‌های دیگر تهیه شده است. از سوی دیگر مانع اصلی طرح توسعه موزه ملی در میدان مشق، مجموعه وزارت امور خارجه است؛ مجموعه‌ای که به‌دلایل مسائل امنیتی، تردد در میدان مشق را محدود کرده و حتی مدتی است که درهای سردر باغ ملی به میدان مشق را بسته و به بهانه‌های مختلف مانع ورود گردشگران و رهگذران در میدان مشق می‌شود. وزارت امور خارجه این میدان را که تا چند دهه پیش یک میدان شهر و شریان‌های آن متعلق به شهر بود، ملک متعلق به خود می‌داند و تا زمانی که این وزارتخانه زیر بار جا‌به‌جایی برخی از بناهای خود نرود، طرح توسعه موزه ملی در میدان مشق با بن‌بست روبه‌رو است؛ مگر وزارت میراث فرهنگی قصد داشته باشد از ظرفیت بناهای دیگر در اطراف میدان مشق استفاده کند.

ساختمان فعلی موزه ملی هم طرح توسعه‌ای دارد که به نظر می‌رسد مدیران وزارت میراث فرهنگی با امید به اینکه بتوانند روزی طرح توسعه موزه ملی در میدان مشق را اجرایی کنند، آن را متوقف نگه داشته‌اند؛ طرحی که زمانی درباره آن صحبت و حتی به تعطیلی موقت موزه ملی اشاره می‌شد. با این وجود موزه ملی با وجود همه ضعف‌هایش همچنان به‌شکل قبل به کار خود ادامه می‌دهد و گاهی قرار گرفتن برخی آثار ارزشمند و معروف مانند جام شهر سوخته و جام‌های زرین تپه‌های تاریخی مختلف کشور در ویترین‌هایش به شکلی است که ارزش آثار را تحت شعاع قرار می‌دهد. به‌تازگی مدیران این موزه با مفهوم رنگ در موزه نیز آشنا شدند و بخش‌هایی از این موزه را رنگ‌آمیزی کردند تا شاید رنگ ضعف‌های چند ده ساله در توسعه و تجهیز موزه ملی را بپوشاند.

توسعه موزه ملی یکی از مهم‌ترین‌ مطالبات میراث فرهنگی و دوستدارانش در کشور است؛ موزه‌ای که در نقش موزه مادر کشور نقش بسزایی در حفظ و نمایش میراث فرهنگی کشور دارد. با این حال تاثیر توسعه این موزه سال‌ها است که نادیده گرفته می‌شود.

لازم به ذکر است که این گزارش پیش از سانحه سقوط هلیکوپتر و درگذشت رئیس‌جمهوری تهیه شده و با توجه به الزامات قانونی برای تعیین رئیس‌جمهوری جدید و تغییر کابینه، باید دید دولت بعدی آیا پیگیر ماجرای مصوبه توسعه موزه ملی خواهد شد یا دوباره این طرح با تغییر دولت به دست فراموشی سپرده می‌شود.