بافت تاریخی کرمان، گرفتار در تب سیتی‌سنتر‌سازی

در سال‌های گذشته، بافت تاریخی کرمان اندک‌اندک تخریب شده است؛ جریان پاساژسازی دامن‌گیر بافت تاریخی کرمان شده است و تجربه سال‌های گذشته نشان می‌دهد که حتی کارزارها و گلایه‌های فعالان میراث فرهنگی نیز برای مقابله با این جریان راه به جایی نمی‌برد.

با اوج گرفتن تب پاساژسازی و سیتی‌سنترسازی در بافت تاریخی کرمان، در دهه ۱۳۹۰ شمسی، ساخت پاساژی با مساحت بالا روی منطقه «گودال خشت مال‌ها» و در حریم کاروانسراها و مجموعه‌های تاریخی ثبت ملی بازار کلید خورد؛ پروژه‌ای که زمینه را برای ساخت و سازهای آتی و تخریب بیشتر بافت تاریخی کرمان فراهم کرد.

در نتیجه این تخریب‌ها بسیاری از نقاط تاریخی ارزشمند از بین رفته و آنچه باقی مانده، بیشتر در مجموعه‌های تاریخی اطراف بازار یا تک بناهای جدا از هم است.گودبرداری و حرکت ماشین‌آلات سنگین، بلای جان تمام این بافت ارزشمند تاریخی شده است.

ادامه این روند می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری داشته باشد؛ به مرور موجب از بین رفتن تک بناهای ارزشمند باقی‌مانده در بافت تاریخی کرمان می‌شود و فرصت ثبت جهانی مجموعه‌های ارزشمند تاریخی را از کرمان می‌گیرد.

در شهرهای تاریخی بزرگ، نگاه توسعه محور بخش خصوصی و ساخت‌وسازهای بزرگ‌مقیاس تبدیل به مشکل اصلی بافت‌های تاریخی شده است و طبیعتا کرمان نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست.

محمد مهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران، در خصوص وضعیت بافت تاریخی کرمان به خبرنگار «کجارو» گفت:

موضوع بافت تاریخی کرمان بیشتر آن است که مسئولان این شهر اعتقادی به بافت تاریخی ندارند و در نتیجه این رویکرد، بافت تاریخی برای این شهر باقی نگذاشته‌اند. استخوان‌بندی شهر کرمان، بازار آن است و در کنار این بازار بناهای تاریخی مهمی از مسجد جامع گرفته تا مجموعه گنجعلی‌خان و میدان ارگ شکل گرفته‌اند. امروز از شهر کرمان و بافت تاریخی آن صرفا همین استخوان‌بندی باقی مانده است؛ کل بافت تاریخی را تخریب و نوسازی کرده‌اند و به این استخوان‌بندی رسیده‌اند و همین اطراف بازار و بناهای شاخص (پراکنده) باقی مانده است.

وی در توضیح عواملی که باعث این تخریب گسترده در بافت تاریخی کرمان شده است، گفت:

آنچه که باعث بروز موج تخریب‌های گسترده و بزرگ مقیاس در کرمان شده است، مربوط به دو مجتمع تجاری با نام‌های مجتمع تجاری «ساروج پارس» در جنوب بازار و سیتی‌سنتر «وکیل» در شمال بازار است که حجم تخریب آن‌ها بسیار گسترده بوده است. حتی سیتی‌سنتر ساروج پارس محدودیت ارتفاع در بافت تاریخی را رعایت نکرده و با اینکه مجوز این سیتی‌سنتر ۱۲ متر ارتفاع بوده، ۱۸ متر ساخته است. اداره میراث فرهنگی هم متاسفانه با ساخت‌وساز در بافت تاریخی موافق است و صرفا بابت این ۶ متر خلاف شکایت کرده است؛ در واقع شورای فنی میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۱ با اصل موضوع موافقت کرد.

دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران، در توضیح آثار سوء این مرتفع‌سازی در بافت تاریخی کرمان، گفت:

از هر گوشه بافت تاریخی کرمان می‌توان ارتفاع این مرکز تجاری را مشاهده کرد و مجموعه گنجعلی‌خان شامل میدان، ، کاروانسرا، حمام و راسته‌های بازار کنار آن، به‌دلیل مخدوش شدن حریم آسمان، فرصت ثبت جهانی شدن را از دست داده‌اند؛ البته از این مجموعه، فقط کاروانسرای گنجعلی‌خان در میان به ثبت رسیده است.

موضوع ساخت‌وساز اطراف مسجد تاریخی ملک کرمان نیز اخیرا مطرح شده است؛ کلانتری دراین‌باره گفت:

مسجد ملک مربوط به دوران سلجوقی و بسیار ارزشمند است و می‌توان گفته هسته اولیه بافت تاریخی کرمان از آنجا شکل گرفته است. در سال‌های مختلف اطراف مسجد ملک را از دو جهت تخریب کرده، تراش داده و به کف زمین رسیده‌اند و تمام بناها را از بین برده‌اند. در نتیجه الان یک زمین خالی اطراف مسجد ملک وجود دارد که اعلام شده قصد دارند یک سیتی سنتر در این محل و در جوار مسجد تاریخی ملک بسازند. در واقع این تب سیتی‌سنترسازی و شهوت ساخت‌وساز در بافت تاریخی کرمان همچنان نیز ادامه‌ دارد.

وی ضمن هشدار در خصوص ادامه یافتن روند ساخت‌وسازهای بزرگ‌مقیاس در بافت تاریخی کرمان، گفت:

به‌جز راسته بازار و بناهای شاخص، هنوز به‌صورت لکه‌ای بناهای تاریخی در بافت تاریخی کرمان داریم؛ اما اگر این روند توسعه ناهمگون و افسارگسیخته متوقف نشود، این بناها نیز در آینده از بین خواهند رفت.

اگرچه در بسیاری از شهرها قوانین روشن و محکمی برای حفاظت از بافت تاریخی وجود دارد، به گواه فعالان میراث فرهنگی، در کرمان این موضوع کم‌رنگ‌تر است. به‌عنوان نمونه، ممنوع نبودن استفاده از نمای سنگ یا مماشات با مرتفع‌سازی در بافت، از جمله چالش‌های جدی امروز بافت تاریخی کرمان است.

کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران، در خصوص رعایت نشدن محدودیت‌های معمول و قانونی در بافت تاریخی کرمان، ابراز داشت:

زمانی که در بافت تاریخی این شهر قدم می‌زنید، یک نمای سنگی و نمای دیگر را کامپوزیت یا آجری می‌بینید. از سوی دیگر عقب‌نشینی‌های بناها که قاعدتا در راستای طرح تفصیلی صورت گرفته، همگن نیست و حالت دندانه‌دار در کوچه‌ها ایجاد شده است.

وی خاطرنشان کرد:

مشخص است که حتی به ضوابط طرح تفصیلی هم سلیقه‌ای عمل شده است؛ همین تفاوت در عقب‌نشینی‌ها و نماهای سلیقه‌ای، باعث شده که در بافت تاریخی کرمان اغتشاش بصری شکل بگیرد.

افزون بر وضعیت نامناسب بصری و شکل‌گیری تب سیتی‌سنترسازی در بافت تاریخی کرمان، بخش تاریخی این شهر با مشکل دیگری نیز مواجه است. مرمت نصفه‌ونیمه برخی بناهای تاریخی یا کم‌توجهی به آن‌ها انتقادهایی را از سوی فعالان میراث فرهنگی شهر کرمان به‌همراه داشته است.

امید ابراهیمی، فعال میراث فرهنگی کرمان و مدیرعامل انجمن دیده‌بان میراث و تمدن کارمانیا، ضمن تاکید بر کم‌توجهی به بناهای تاریخی کرمان، ابراز داشت:

یکی از آثار تاریخی ارزشمند بافت تاریخی کرمان، حمام «قلعه‌محمود» است؛ با وجود آنکه در گذشته مرمت‌هایی روی آن شکل گرفته، چندین سال است که رها شده و حتی خانه‌ای نیز روی قسمتی از این حمام تاریخی ساخته شده است. از سوی دیگر اگرچه سقف حمام مرمت شده، فضای داخلی این مسجد مرمت نشده است.

گفتنی است جمع شدن نخاله های ساختمانی و زباله در این حمام تاریخی در کنار مرمت نشدن فضاهای داخلی آن، گواه کم‌توجهی به این بنای ثبت ملی است.

ابراهیمی در پاسخ به این پرسش که علت رها شدن بناهای بافت تاریخی کرمان چیست، ابراز داشت:

اکثر بناهای بافت تاریخی کرمان مالکان شخصی دارند یا وقفی هستند و متاسفانه اوقاف در بسیاری از مسائل همکاری نمی‌کند؛ مالکان نیز در بسیاری از موارد فوت کرده و تعداد زیاد وراث باعث می‌شود که رسیدگی صورت نگیرد.

وی یادآور شد:

قوانین کشور اجازه نمی‌دهد که وزارت میراث فرهنگی در ملک غیر، دخل و تصرفی کند. به نظرم اگر قوانین به‌گونه‌ای اصلاح شوند که این اجازه را به میراث بدهند و به حفظ میراث فرهنگی کمک کنند، می‌توانیم در بافت تاریخی کرمان شاهد اتفاقات خوبی باشیم.

بافت تاریخی کرمان، مجموعه ارزشمندی است که به‌لحاظ معماری و شهرسازی، خصوصیات جالب‌توجهی دارد. پژوهش‌های صورت گرفته در خصوص این بافت نیز گواه بر ظرفیت‌های بالای آن است.

صحبت‌های اخیر سعید شهرباف، شهردار کرمان، گویای آن است که پس از سال‌ها، توجه شهرداری کرمان نیز به بافت تاریخی این شهر جلب شده است؛ شهردار کرمان ضمن انتقال ساختمان شهرداری منطقه پنج کرمان به بافت تاریخی، از ضرورت حضور و اسکان مردم برای احیای بافت سخن گفته و آثاری از تغییر نگاه شهری در صحبت‌های وی مشهود است. عملکرد مدیران شهری کرمان در ماه‌های آتی نشان خواهد داد که آیا واقعا عزم این نهاد در جهت بهبود وضعیت بافت تاریخی کرمان جزم شده است یا سیر مجوزدهی و ساخت‌وساز در بافت تاریخی این شهر ادامه دارد.

نظر شما در خصوص عملکرد مدیران در جهت حفظ و استفاده از ظرفیت‌های میراث و گردشگری بافت‌های تاریخی چیست؟ فکر می‌کنید برای جلوگیری از تخریب، با هدف پویایی این بافت ارزشمند، چه اقداماتی باید صورت گیرد؟