باغمزار ویرانی؛ جایی شبیه به ویرانه
باغمزار ویرانی در شهرستان طرقبه شاندیز، یکی از جاذبه‌های ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران است که امروزه در وضعیت نابه‌سامانی قرار دارد.
ییلاقات طرقبه و شاندیز در اطراف مشهد، به‌طور معمول با آب‌و‌هوای خوش و طبیعتی زیبا شناخته می‌شوند؛ با این حال، محوطه‌ها و آثار تاریخی این منطقه که حتی یادگارهایی از دوران باستان را نیز در بر می‌گیرند، علاقه‌مندان و بازدیدکنندگان بسیاری دارند. یکی از روستاهای ییلاقی منطقه طرقبه و شاندیز که قدمتی دیرین دارد، «روستای ویرانی» نامیده می‌شود. این روستا که پیشینه آبادانی آن به قرن‌های هفت و هشت هجری قمری بازمی‌گردد، یکی از ولایات مهم توس و خراسان به‌شمار می‌رفته و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های اشاعه تصوف و عرفان شناخته می‌شده است. این روستا را پس از انقلاب ۱۳۵۷ برای مدتی «نورآباد» نامیدند و در سال‌های اخیر زمزمه‌هایی مبنی بر احتمال شهر شدن آن مطرح شد که به نتیجه‌ای نرسید.
میان برخی از اهالی شهر طرقبه و شاندیز نقل است که روستای ویرانی پیش از عزیمت امام هشتم شیعیان (ع) به خراسان، نام دیگری داشته و از آبادانی و رونقی بی‌همتا برخوردار بوده است؛ اما پس از آنکه مسمومیت علی‌بن‌موسی (ع) با انگوری از باغ‌های این منطقه اتفاق افتاد، این روستا به ویرانه‌ای بدل شد که هرگز شکوه گذشته را بازنیافت. با این همه، آن‌گونه به‌نظر می‌رسد که روایت مذکور اعتبار کافی را ندارد و قدیمی‌ترین ضبطی که از نام این روستا می‌توان یافت، «ویرانیو» یا «ویرانو» است که در قرن‌های اخیر آن را به ویرانی تغییر داده‌اند. همچنین آنچه مشخص است، علت اصلی کم‌رونقی باغ‌ها و مراتع این منطقه را باید در نبود مدیریت کارآمد، دست‌درازی به منابع طبیعی و خشکسالی‌های فراگیر جست.
عکس از ثمین موثقی
باغمزار ویرانی، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی به‌جای مانده در دهستان شاندیز است که در کنار رباط و گورستان ویرانی، اهمیت بسیاری در بازنمایی تاریخ منطقه دارد. این باغمزار که قدمت آن به دوره ایلخانی بازمی‌گردد، در غرب روستای ویرانی و در مجاورت روستایی فراموش‌شده به نام «لنگر» قرار دارد و درختان قدیمی و هوای خنک آن، روح انسان را جلا می‌دهد. در واقع، باغمزار ویرانی محوطه‌ای خانقاهی محسوب می‌شده که بعدها مقبره یکی از عرفای بزرگ سده هشتم هجری را نیز در بر گرفته است. این محدوده تاریخی علاوه بر خانقاه، قنات و آسیابی قدیمی نیز دارد و در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شماره ۸۷۳۰، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
وضعیت این محوطه تاریخی طی بازدیدی در روز جمعه ۱۰ شهریورماه ۱۴۰۲، حکایت از نگهداری ناکارآمد و غیراصولی از این اثر ملی و تاریخی دارد.
عکس از پوریا محمدی پیوند
مقبره‌ای با قدمت ۶۰۰ ساله
باغمزار ویرانی که به‌واسطه وجود مقبره «شیخ اخی‌علی قتلغشاه مصری» مکانی قابل‌احترام برای بسیاری از اهالی تصوف و عرفان محسوب می‌شود، اکنون بدون نظارت و نگهبان رها شده و به محلی برای تجمع و اتراق مسافران و اهالی بدل شده است؛ تاجایی که مردم در اطراف خانقاه و مقبره‌ای که به قرن هشتم هجری تعلق دارد و در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است، آتش روشن می‌کنند، بساط کباب برپا می‌کنند و قلیان می‌کشند.
دیواره‌های خانقاه ویرانی و حتی روی درهای چوبی و قدیمی آن، مملو از شعار‌نویسی‌های گوناگون بود که از عدم رسیدگی به این بنا در سال‌های طولانی حکایت دارد. درون فضای خانقاه و در کنار مقبره، روی فرش‌هایی که از فرط پوسیدگی بوی زننده‌ای داشتند، خانواده‌ای اتراق کرده بودند و با پخش موسیقی‌هایی دون شان این مکان، به خوش‌گذرانی مشغول بودند. درون مقبره نیز از شعارنویسی‌ها و نامهربانی‌ها در امان نبود؛ به‌گونه‌ای که شیشه روی مقبره را در هم شکسته بودند و سنگ قبر تاریخی شیخ قتلغشاه نیز دچار آسیب‌های جدی شده بود.
عکس از پوریا محمدی پیوند
آقای «مهربان»، یکی از اهالی روستای ویرانی در خصوص این بنا می‌گوید:
آن‌گونه که از قدیم‌الایام به ما گفته‌اند، این مکان مقبره اخی‌علی قتلغشاه است که از بزرگان تصوف منطقه محسوب می‌شد و حین حمله مغول‌ها جان باخت.
به‌گفته مهربان، خانقاه ویرانی حدود ۱۵ سال پیش مرمت شده است؛ با این حال، ظاهر بنا از بی‌توجهی طولانی به این مقبره حکایت دارد و تنها کیسه‌های گچ و مصالحی که به‌صورت نمادین در کنار مقبره گذاشته شده است، جلب توجه می‌کند. انبوه زباله انباشت‌شده، موتورسواری ماجراجویانه نوجوانان در اطراف مقبره و اسب‌دوانی آزاردهنده در حوالی بنا و روی سنگ‌فرش‌های تاریخی آن، مواردی است که نمی‌توان حین بازدید از باغمزار ویرانی از آن چشم‌پوشی کرد.
عکس از پوریا محمدی پیوند
قنات ویرانی
پشت خانقاه، قنات و آسیابی ویران‌شده خودنمایی می‌کند؛ آسیابی که به محلی برای استعمال مواد مخدر و رفع حاجت بدل شده است. آب‌باریکه‌ای در قنات کوچک ویرانی در جریان است و روی دیواری در مجاورت آن، واژه «مظهر قنات کاریز نو» خودنمایی می‌کند. فردی که در حال شست‌و‌شوی اتومبیل خود با آب قنات است، از تاریخچه این محوطه اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و می‌گوید:
قبلا این جوی، آب زیادی داشت؛ اما اکنون کم‌آب شده است. لطفا اطلاع‌رسانی کنید تا برای این منطقه کاری شود. بنای خانقاه در شرایط بدی قرار دارد.
مهربان درباره قنات و آسیاب می‌گوید:
نقل است که در گذشته آب قنات در آسیاب جریان داشت و باعث رونق کشاورزی و باغداری در منطقه بود. یکی از نهادهای نظامی آب قنات را برای استفاده استخر در پشت دیوارها ذخیره می‌کند و تنها به مازاد آن اجازه خروج و جاری شدن می‌دهد.
او با اشاره به دیوارکشی‌های انجام شده در بستر قنات ادامه می‌دهد:
پشت دیوارها گورستانی تاریخی از اجساد مردم منطقه در زمان حمله مغول بود؛ اما اکنون این گورستان حصارکشی و ویران شده است و زمین‌های آن قطعه‌بندی شده‌اند و در اختیار ارگان‌های نظامی و دولتی قرار دارند.
عکس از پوریا محمدی پیوند و ثمین موثقی
آقای کاظم‌پور ویرانی، یکی از اهالی کهنسال این منطقه که مشغول به باز کردن راه‌آب خشکیده قنات به‌نظر می‌رسد، می‌گوید:
این محوطه مزار اخی‌علی قتلغشاه و عبدالحسین گرجستانی(!) بوده است. آب قنات به‌میزان نیاز در پشت دیوارها استفاده می‌شود و باقی را به زمین‌ها جاری می‌کنند.
عکس از ثمین موثقی
با این همه، به‌نظر می‌رسد که جوی‌های خشکیده محوطه باغمزار، حیات درختان کهنسال آن را تهدید می‌کند. افزون بر این، هیچ‌گونه عزم مشخصی برای رسیدگی به وضعیت اثر ملی خانقاه و مقبره ویرانی دیده نمی‌شود و بنای مذکور، روزبه‌روز بیشتر به‌سمت ویرانی می‌رود. به‌نظر می‌رسد که در گذشته‌ای نه‌چندان دور نیت‌هایی برای احداث سرویس بهداشتی، سیمان کردن راه‌آب و مرمت بنا و سنگ‌فرش‌ها وجود داشته است؛ اما اکنون به دلایلی نامعلوم، تمامی این پروژه‌ها متوقف شده‌اند.
طی سال گذشته و حین بازدید از مزار «قطبالدین حیدر» در تربت حیدریه و مقبره تنی چند از عرفا و صوفیان خراسان، رویکردی مشابه به چشم خورد. اگرچه اطراف مزار قطبالدین حیدر موزه مردم‌شناسی و پایگاه بومگردی بنا شده بود، خود مقبره وضعیتی نابه‌سامان داشت و روشنایی آن تنها با یک لامپ ۱۰۰ وات تامین می‌شد. این امر می‌تواند شبهه‌ای ایجاد کند که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، نگاهی تبعیض‌آمیز به آثار تاریخی دارد و عزمی برای حراست و احیای بناهای تاریخی مربوط به اقلیت‌های مذهبی نشان نمی‌دهد.
عکس از پوریا محمدی پیوند
آیا شما از باغمزار ویرانی بازدید کرده‌اید؟ به نظر شما وزارت میراث فرهنگی و گردشگری به آثار ملی نگاهی یکسان دارد؟ نظر و پیشنهادهای خود را با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
عکس کاور از ثمین موثقی
دیدگاه