تخریب بافت تاریخی در کمین قم

تخریب بخش‌هایی از بافت تاریخی قم برای تعریض، خیابان‌کشی یا آن‌طور که یکی از فعالان میراث فرهنگی به کجارو گفته تبدیل به صحن حرم یا پاساژ، اعتراضات و نگرانی‌هایی را به‌دنبال داشته است. نقطه اوج این نگرانی‌ها در کارزاری تحت عنوان «درخواست نجات و جلوگیری از اجرای مصوبات غیرکارشناسانه اخیر بافت تاریخی قم» خود را نشان داده است.

نویسندگان این کارزار مردمی قصد دارند پس از جمع‌آوری امضای رونوشت‌هایی از آن را برای رئیس‌جمهوری، وزیر راه و شهرسازی و وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارسال کنند.

فعالیت کارزار مردمی برای نجات بافت تاریخی قم

بر اساس اطلاعات رسیده به خبرنگار کجارو، برخی از دغدغه‌مندان حفاظت از بافت‌های تاریخی ایران، کارزاری مردمی برای نجات بافت تاریخی قم شکل داده‌اند. این کارزار با وجود آنکه هنوز یک ماه از آغاز به فعالیتش نمی‌گذرد توانسته بیش از ۷۰۰ امضا جمع‌آوری کند و در صورت حمایت بیشتر مردم می‌توان به تکمیل آن طی یک تا دو ماه آينده امیدوار بود.

در متنی که نویسندگان این کارزار منتشر کرده‌اند آمده است:

بدین‌وسیله جمعی از متخصصان و دغدغه‌مندان حفاظت از بناها و بافت‌های تاریخی، اعتراض خود را نسبت به تخریب بافت تاریخی شهر قم (پیرامون حرم‌مطهر کریمه اهل‌بیت (س) که محل سکونت، تدریس و مباحثه شمار زیادی از عالمان و عارفان بوده است) اعلام می‌دارند. این اقدامات، حاصل تصمیمات سلیقه‌ای، بدون هیچ‌گونه مطالعات و اخذ نظر از کارشناسان صلاحیت‌دار حوزه ذی‌ربط است.

متن منتشر شده در کارزار می‌افزاید:

همان‌گونه که مستحضرید تخریب‌های گسترده‌ای که در بافت تاریخی شهر قم در گذشته به نام طرح‌های توسعه شرقی حرم مطهر، فاز چهار عمار یاسر، توسعه چهل اختران، بلوار پیامبر اعظم (س)، بلوار شهیدان برقعی و... به مرحله اجرا درآمده، نگرانی دوستداران میراث فرهنگی و معنوی کشور را موجب شده‌ است. متأسفانه بلاتکیفی محدوده‌های تخریب شده با شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع شهری همراه بوده و این امر موجب کوچ اجباری ساکنان بومی بافت تاریخی شده، که پیامدهای جبران‌ناپذیر اجتماعی در پی داشته و خواهد داشت.

نویسندگان کارزار در خصوص مشکلات به وجود آمده پیرامون کمیسیون ماده پنج می‌نویسند:

اخیراً کمیسیون ماده پنج موضوع قانون شورای عالی شهرسازی و معماری استان در اقدامی نامتعارف و خارج از صلاحیت خود که بوی سوداگری از آن برمی‌خیزد، در تاریخ هفتم اسفند ۱۴۰۱ مصوبه‌ای را اعلام می‌کند که در آن با انکار کامل محدوده ۳۱۵ هکتاری بافت تاریخی، آن را صرفاً به ۴۰۰ قطعه پراکنده، با حریم قرار دادن یک پلاک از مجاور آن‌ها، تقلیل داده است؛ در حالی‌ که «مفهوم بافت تاریخی» در چارچوب محلات، گذرها و ساکنان‌ بومی‌شان در یک هم‌بستگی کالبدی و اجتماعی، همواره در منشورهای ملی و بین‌المللی مورد تاکید بوده است؛ این سؤال مطرح است که چنین تصمیمات شتاب‌زده‌ای بر کدام مبانی علمی و شرعی استوار است؟ به نظر می‌رسد این دست مصوبات سوداگرانه، که به‌طور مستقیم به ازهم گسیختگی کالبدی و گسست اجتماعی می‌انجامد، قصد توقف نداشته و به بهانه‌های مختلف، بخش‌های بزرگی از هویت ایرانی-اسلامی شهر قم را رو به نابودی نهاده است. از این‌رو جمع کنونی و همچنین اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران به نمایندگی از دانشجویان سراسر کشور در این سه رشته تقاضامندند.

کارزار مردمی ایجاد شده برای حفاظت از بافت تاریخی قم درخواست‌هایی را نیز مطرح می‌کند که از آن جمله می‌توان به درخواست توقف مصوبه کمیسیون ماده پنج استان قم و درخواست تشکیل کمیته یا کارگروهی شامل کارشناسان ذی‌صلاح و مدیران شهری به‌منظور بررسی دقیق محدوده و ضوابط بافت اشاره داشت.

کم‌توجهی به قوانین بالادستی در خصوص بافت تاریخی قم

برخی از فعالان و کنشگران حوزه میراث فرهنگی معتقدند کم‌توجهی به قوانین بالادستی و در نظر نگرفتن اهمیت بالای بافت تاریخی ارزشمند قم، از جمله عوامل به خطر افتادن بافت تاریخی این شهر است.

محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش های اتحادیه انجمنهای علمی دانشجوئی معماری، مرمت و شهرسازی ایران، در خصوص چالش‌های امروز بافت تاریخی قم به خبر‌نگار کجارو گفت:

در شورای عالی شهرسازی و معماری محدوده بافت تاریخی ۱۶۸ شهر مشخص شده است که یکی از آن‌ها هم مربوط به بافت تاریخی قم است. مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری می‌گوید که در محدوده تاریخی این ۱۶۸ شهر هرگونه توسعه بزرگراه یا هرگونه ایجاد معبر یا تعریض معبر و تخریب مغایرت اساسی با مصوبه دارد و اگر تصمیمی قرار باشد گرفته شود فقط شورای عالی شهرسازی و معماری می‌تواند تصمیم‌گیر باشد.

بنابراین نهادهای پایین‌دستی مثل شهرداری‌ها، اداره‌کل‌های راه و شهرسازی و کمیسیون‌های ماده پنج در استان‌ها نمی‌توانند سر خود تصمیمی بگیرند که مثلا در این محدوده‌ها ایجاد خیابان کرده یا اقدام به تعریض و تخریب معبر یا تجمیع یک تعدادی پلاک کرده و پاساژ بسازند؛ بنابراین هرگونه مداخله منوط به تصمیم شورای عالی معماری و شهرسازی است.

وی افزود:

این مصوبه با اینکه در سال ۱۳۹۴ مصوب و ابلاغ شده است؛ اما در بسیاری از موارد دیده می‌شود که شهرداری‌ها یا اداره‌کل‌های راه و شهرسازی در استان‌ها این مصوبه را رعایت نمی‌کنند. یعنی (خود راسا) مصوب کرده و در یک بافت تاریخی خیابان‌کشی می‌کنند و این در حالی است که فقط در کمیسیون ماده پنج مصوب کرده‌اند و طرح را به شورای عالی معماری و شهرسازی ارسال نکرده‌اند. در خصوص موضوع قم از این موارد بسیار اتفاق افتاده است که خیابان عمار یاسر، خیابان شهیدان برقعی و اتفاقاتی که در جوار حرم حضرت معصومه افتاده از آن جمله‌اند. توجه داشته باشید که در اطراف حرم تخریب‌های گسترده‌ای در این سال‌ها شده و(بخشی از بافت قدیمی) تبدیل به صحن یا پارکینگ طبقاتی شده است.

دبیر پویش های اتحادیه انجمنهای علمی دانشجوئی معماری، مرمت و شهرسازی ایران در گفت‌وگو با کجارو خاطر نشان کرد:

با این همه محدوده ۳۱۵ هکتاری بافت تاریخی قم بالاخره ملاک بوده است. یعنی حتی اگر در خیلی از موارد(ضوابط مربوطه) رعایت نمی‌شد اما این محدوده ۳۱۵ هکتاری ملاک عمل بوده است. کمیسیون ماده پنج استان قم پیش از عید موضوعی را مصوب کرد که به کل محدوده بافت تاریخی قم را زیرسوال برد و گفت چیزی به‌عنوان محدوده بافت تاریخی شهر قم وجود خارجی ندارد و صرفا در شهر قم ۴۰۰ نقطه تاریخی داریم.

یعنی محدوده بافت را که ۳۱۵ هکتار بود به ۴۰۰ نقطه تقلیل دادند و گفتند این ۴۰۰ نقطه تاریخی وجود دارد و به فاصله یک پلاک هم حریم این ۴۰۰ نقطه است. در نتیجه مابقی این ۴۰۰ نقطه به فاصله یک پلاک، مانند طرح تفصیلی با آن برخورد می‌شود.

کلانتری خاطرنشان کرد:

توجه داشته باشید که طرح تفصیلی اجازه ساخت ۶ یا هفت طبقه را می‌دهد. به این ترتیب به استناد این مصوبه می‌توان در جوار بنایی تاریخی به فاصله یک پلاک، ساختمانی هفت طبقه ارتفاع بگیرد. یعنی خط آسمان و حریم منظری عملا معنایی ندارد. به موجب این مصوبه حتی کوچه‌های تاریخی معنای خود را از دست می‌دهند و این صرفا ۴۰۰ نقطه تاریخی است که طرف توجه است. در نظر داشته باشید که وقتی به بافت تاریخی پرداخته می‌شود فقط پلاک طرف توجه نیست بلکه کوچه‌ها، معابر و ساباط‌ها و چینش این آثار در کنار هم هستند که بافت را تشکیل داده‌اند و باید به آن‌ها توجه شود؛ اما وقتی می‌گویید ۴۰۰ نقطه تاریخی یعنی نقطه‌ای نگاه کرده‌اید و(صرفا) نقطه‌های خاصی را ارزشمند ارزیابی کرده‌اید.

با توجه به اهمیت بالای بافت تاریخی قم و نیز با نظر به این مسئله که بافت تاریخی این شهر روایتگر زندگی نسل‌های گذشته و بخشی از هویت و اصالت این شهر است لازم است که لزوم حفاظت و حفظ حریم منظر این بافت جدی‌تر گرفته شود.

کشورهایی نظیر ترکیه، ایتالیا، اسپانیا و یونان با حفظ بافت تاریخی خود، زمینه را برای جذب گردشگران علاقه‌مند به تاریخ فراهم کرده‌اند؛ با توجه به ظرفیت‌های تاریخی و زیارتی قم، در صورت حفظ بافت تاریخی، می‌توان به توسعه گردشگری تاریخی و زیارتی در این شهر امیدوار بود.

نظر شما در خصوص برخوردهای صورت گرفته با بافت تاریخی قم چیست؟ فکر می‌کنید رویکرد صحیح برای برخورد صحیح با بافت‌های تاریخی از جمله بافت تاریخی قم چیست؟