موانع پایدار، گریبان‌گیر توسعه صنایع دستی ایران

هنرهای سنتی ایران با چالش‌های بسیاری مواجه هستند که همین چالش‌ها باعث شده شرایط برای فعالان در این حوزه دشوار شود.

در حاشیه نمایشگاه توانمندی‌های صادراتی و در سالن گردشگری و صنایع دستی، مرد میانسالی به حکاکی روی تکه‌ای عقیق مشغول بود. سرش را روی عقیق قرمز رنگ خم کرده و در حال حکاکی روی آن بود. کنار دستش ذره‌بین بزرگی روی پایه‌ای فلزی قرار داشت که هرازگاه از بالایش نگاهی به تراشی می‌انداخت که روی سنگ داده بود.

جلوی دستش می‌شد آثار حکاکی شده روی سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی را دید که به نمایش گذاشته بود. نوشته‌هایی با خط خوش روی سنگ‌ها خودنمایی می‌کردند. گویی واژه‌ها روی سنگ‌ها به رقص در آمده‌‌ و با آدم سخن می‌گفتند.

ظاهر مرد هنرمند تا حدود زیادی با کاری که می‌کرد هماهنگی داشت. موهای جوگندمی آراسته داشت و آرامش در حرکات و نگاهش مشهود بود. دو انگشتر سنگی با حکاکی‌های هنرمندانه روی آن‌ها در دست‌هایش داشت. با او به سخن نشستیم و نامش را پرسیدیم؛ «محسن سعیدی‌منش»، حدودا ۴۹ ساله. از کودکی حکاکی روی سنگ را شروع کرده است و قدمت کارش به‌عنوان یک هنرمند به چهار دهه می‌رسد.

این هنر در خانواده او موروثی بوده و او میراث‌دار هنری تاریخی است. سعیدی‌منش یکی از هزاران هنرمندی است که در حوزه هنرهای سنتی فعالیت دارد و با مشکلات ریز و درشتی از جمله در زمینه معرفی، عرضه محصول و نیز برای شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی مواجه است. اگرچه صنایع دستی می‌تواند نقشی موثر در انتقال فرهنگ ایران و حتی جذب گردشگر داشته باشد، در سال‌های اخیر به این هنر-صنعت چندان توجه نشده است.

سعیدی‌منش هم مثل تمام هنرمندان فعال در حوزه صنایع دستی درد دل‌های زیادی داشت و خواستار رسیدگی مسئولان به خواسته‌های به حق هنرمندان ایرانی بود.

حکاکی روی عقیق (عکس تزیینی است)؛ منبع عکس: ایسام

آنچه در پی می‌آيد، مشروح مصاحبه خبرنگار کجارو با «محسن سعیدی‌منش» است؛ هنرمندی که برای خلق آثارش هنر خوشنویسی را با حکاکی و تصویرگری ترکیب کرده و آثاری واجد ارزش را خلق کرده است.

نمایشگاه توانمندی‌های صادراتی ایران را چگونه دیدید و حضور بازدیدکنندگان خارجی و داخلی از آن را چطور ارزیابی می‌کنید؟

استقبال از غرفه‌های صنایع دستی در نمایشگاه خوب بوده و بازدکنندگانی که به دیدن آثار می‌آيند، همگی اهل ذوق بوده و ارزش کار هنری را به‌ خوبی متوجه می‌شوند. به نظرم اینکه بازدیدکنندگان به هنرهای سنتی علاقه نشان می‌دهند، امر بسیار مطلوبی است.

در خصوص هنر حکاکی روی سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی توضیح دهید. ریشه‌های تاریخی و فرهنگی این هنر به چه دوره‌ای بر می‌گردد و اهمیت و جایگاه آن را چگونه می‌بینید؟

هنر حکاکی یکی از قدیمی‌ترین یا اگر بهتر بگویم قدیمی‌ترین هنر مرسوم است. از زمان انسان‌های اولیه این هنر مورد استفاده قرار گرفته و سنگ‌‌نگاره‌هایی که در غارها بوده، گواه توجه  انسان به این مقوله از دیرباز تاریخ است؛ یعنی از زمانی که حتی شاید هنوز بحث نوشتار و گفتار مرسوم و رایج نبوده، مردم از طریق سنگ‌نگاره‌ها و حتی با حکاکی روی سنگ و لوح با هم ارتباط برقرار می‌کردند. می‌توان دید که در دوره‌های تاریخی مراودات اقتصادی نیز به کمک همین حکاکی‌ها ثبت و ضبط شده و انجام می‌گرفت.

حکاکی همانگونه که از اسمش بر می‌آید حک کردن و کنده‌کاری نقوش و خطوط مختلف است. از خط نستعلیق، ثلث، نثر و روش‌های دیگر خوشنویسی برای حکاکی کلمات استفاده می‌شود. همچنین بعضی از نقوشی نیز که حکاکی می‌شود شامل نمادها و نشان‌های باستانی وسنتی ایران است. همچنین عبارات، اشعار و سخنان عرفا و بزرگان و احادیث و آیه‌های قرآنی نیز در ایران حکاکی می‌شوند.

اگر بخواهم به‌طور کلی بگویم، حکاکی چکیده‌ای از چندین هنر مختلف است؛ یعنی کسی که بخواهد هنر حکاکی را یاد بگیرد باید در ابتدا سنگ‌ها را بشناسد و آشنایی جامعی به سنگ‌شناسی داشته باشد. از سوی دیگر فرا گرفتن خوشنویسی، طراحی، نقاشی، نگارگری، منبت‌کاری و گل مرغ لازم نیز است و هنرمند حکاکی باید حداقل شناخت و اشراف را از این هنرها داشته باشد.

وضعیت کسب و کار هنرمندان فعال در حوزه حکاکی به چه شکل است و آیا معاونت صنایع دستی در زمینه تامین مواد اولیه، ارائه تسهیلات و کمک به بیمه فعالان صنایع دستی با هنرمندان همکاری لازم را دارد؟

خود من به شخص تاکنون موفق نشده‌ام که تسهیلاتی را دریافت کنم. وام‌ها و تسهیلات در نظر گرفته شده به آن اندازه نیست که پاسخگوی نیازهای حکاکان باشد. توجه داشته باشید که سنگ‌هایی که حکاکی روی آن‌ها صورت می‌گیرد، سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی هستند و قیمت (خرید) آن‌ها گران تمام می‌شود.

معاونت صنایع دستی و وزارت میراث فرهنگی یا به این دلیل که در حوزه اختیاراتشان نیست یا به سبب آنکه دستشان بسته است نمی‌توانند کاری برای این موضوع انجام دهند.

به همین دلیل هنرمندان حکاک مواد اولیه و ابزار کار خود را خود تهیه می‌کنند. الان نزدیک به سه دهه است که من تحت پوشش سازمان صنایع دستی سابق و وزارت‌خانه فعلی هستم؛ اما همچنان تسهیلات یا کمکی برای خرید مواد اولیه‌ دریافت نکرده‌ام.

توقع و انتظار شما به‌عنوان یک هنرمند فعال در حوزه صنایع دستی از مسئولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی چیست؟

در زمینه کار صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی توقعات زیادی وجود دارد.

در سه یا چهار دهه گذشته پیشنهادهای خود را مطرح کرده‌ایم، از جمله آنکه درخواست داشته‌ایم بازارچه‌های دائم برای صنعتگران و هنرمندان فعال در حوزه صنایع دستی فراهم کنند؛ یعنی هنرمند فعال در حوزه صنایع دستی مکان‌هایی داشته باشند که بتوانند کار خود را به نمایش و فروش بگذارند. در واقع هنرمندان صنایع دستی نیاز به یک نمایشگاه دائمی دارند تا بتوانند فعالیت مستمر داشته باشند. از سوی دیگر در زمینه تهیه مواد اولیه می‌توان کمک‌هایی برای خرید ارزان و راحت‌تر این مواد  ارائه شود.

در حوزه صادرات صنایع دستی و واردات مواد اولیه‌ای مثل سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در حکاکی نیز مشکلاتی وجود دارد که نیازمند رسیدگی است؛ یعنی در مواردی سخت‌گیری‌هایی می‌شود که قابل فهم و درک نیست و همین موضوع فعالان صنایع دستی را با مشکلاتی مواجه کرده است.

 با توجه به جنبه‌های تاریخی و فرهنگی ریشه‌دار هنرهای سنتی ایرانی، انتظار می‌رود که معاونت صنایع دستی اقدامی عملی و اثرگذار برای کمک به حل مشکلات فعالان صنایع دستی و تسهیل عرضه دست‌سازهای آن‌ها صورت دهد؛ با این وجود در سال‌های گذشته همچنان اقدام اثرگذاری برای ایجاد بازارچه‌های دائمی صنایع دستی صورت نگرفته است. از سوی دیگر مسئله تسهیل حضور هنرمندان صنایع دستی در نمایشگاه‌های بین‌المللی نیز چندان با جدیت پیگیری نشده است. 

در نهایت باید گفت با توجه به اثرگذاری بالایی که صنایع دستی ایران می‌توانند در معرفی فرهنگ کشور و جذب گردشگر داشته باشند الازم است مسئولان امر توجه بیشتری به معرفی و کمک به عرضه هنرهای سنتی داشته باشند.

نظر شما در خصوص وضعیت رسیدگی‌ دولت و معاونت صنایع دستی به مشکلات هنرمندان هنرهای سنتی چیست؟ فکر می‌کنید برای افزایش فروش و معرفی بهتر هنرهای سنتی چه اقداماتی باید مورد توجه قرار گیرد؟