قبرستان های قشم؛ مجموعه هایی از دوران اسلامی
قشم بزرگترین جزیرهایران و خلیج فارس در تنگه هرمز واقع است. این جزیره در دوران ساسانیان ابرکاوان نامیده می‌شده است. شهر قشم در شرقی‌ترین نقطه جزیره واقع شده است و به‌رغم آنکه این شهر نسبت به کل جزیره مرکزیت هندسی ندارد، اما به‌علت موقعیت مهم استراتژیک آن (دید گسترده به جنوب، شمال و شرق، دید به تنگه هرمز، نزدیکی به بندرعباس و ...) از قدیم واجد اهمیت بوده و عمده‌ترین سکونتگاه جزیره محسوب می‌شده است. انتخاب شهر قشم به‌عنوان پایگاه اصلی توسعه منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی قشم نیز بر اهمیت این شهر افزوده است.
در شهر قشم چندین گورستان دایر و متروکه از قدیم وجود دارد که مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از گورستان‌هاى محله چاه بهار، سید مظفر، کوهی، زیر کوه (محله زیرانگی)، محله مخابرات (گورفرنگی)، محله مسنی، سرکوه کولغان و همچنین، در روستاهایی چون کوشه، توریان، لافت، تم سنیتی، جی‌جیان و گربدان نیز گورستان و قبرهای با قدمت زیاد وجود دارد.
قبرستان‌های داخل شهر
در ادامه با چند قبرستان داخل شهر قشم آشنا می‌شویم.
قبرستان سید مظفر
این قبرستان ابتدا در مرکز شهر قشم وجود داشت. بعد از خیابان کشی و ساختمان مدرسه، به نقل از آقای نوربخش نویسنده کتاب خلیج فارس، قبرستان سید مظفر تسطیح شده و قسمتی جزو خیابان و پیاده‌رو و بقیه هم در حیاط و زیربنای مدرسه قرار گرفت. امروز آنچه مى‌بینیم در محل قدمگاه در بهشت زهرا زیارتگاهی گنبدی شکل است که با همت سازمان منطقه آزاد قشم و معتمدین شیعه تجدید بنا شده است.
قبرستان گور فرنگی
این قبرستان در جنوب خور کولغان قشم قرار دارد و در روزگاران پیش مدفن انگلیسی‌ها و پرتغالی‌هاى ساکن جزیره بوده است. جسد ویلیام بافین دریانورد، کاشف معروف، و دو نفر دیگر از سربازان انگلیسی که در سال ۱۰۳۱ ه. ق در‌این مکان مدفون است. این گورستان ۳۹۲ سال قدمت دارد.
قبرستان محله مسنی
سالخوردگان قشم قدمت این گورستان را بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال مى‌دانند. در گورستان مسنی قبرهای مردان معروفی چون شیخ حاج رمضان که قبرش جلوی خانه حاج عبدالفاتح کریمى قرار دارد و مردم به زیارت آن مى‌روند فاتحه مى‌خوانند و نذر مى‌کنند و روی قبر نقل و بادام مى‌ریزند و از قبرهای معروف دیگر در‌این گورستان قبر شیخ قاسم اسنوی است که مردی فقیه و حافظ قرآن بوده است.
قبرستان‌های حومه شهر
علاوه بر قبرستان‌های موجود در شهر قشم در حومه و روستاهای اطراف نیز قبرستان‌های تاریخی زیادی وجود دارد. در ادامه با تعدادی از آن‌ها آشنا می‌شویم.
قبرستان کولغا
این گورستان در خارج از شهر قشم و بر سر راه درگهان و روی کوه معروف به کولغان قرار گرفته است. در بالای تپه‌هاى کولغان، آثار خانه و معبد و برج و غیره وجود داشته است که همه بر اثر باران و تابش آفتاب و نیز دستبرد به مصالح ساختمانی به‌تدریج از بین رفته است.
قبرستان روستای کوشه
در روستای کوشه قبرستانی قدیمى وجود دارد که آرامگاه بسیاری از بزرگان و علمای جزیره است. علاوه بر آن، در این روستا مقبره مخروبه شیخ برخ و نیز مسجد قدیمى و معروف «برخ» وجود دارد که مى‌گویند روی آتشکده زرتشتیان بنا شده و در سال ۲۴۴ هجری قمری (برابر سال ۸۳۸ میلادی) تعمیر شده است. به این ترتیب، از سال ۸۳۸ میلادی تاکنون زمانی نزدیک به ۱۲ قرن است که این مسجد تعمیر شده است.
در اطراف مسجد برخ قبرهایی با اشکال مختلف و زیبایی‌هاى متنوع قدیمى با قالب‌هاى استوانه‌اى سنگی و به‌شکل قایق (زورق) بادبانی قدیمى وجود که نوشته‌هاى کنده شده بر سطح سنگ‌هاى اين قبرها حکایت از وجود مسلمانان در آن منطقه مى‌کند و کلمات و الفاظ معنوی با درود بر دوازده امام یا نوشته‌هاى صلی علی امام باقر (ع) و صلی علی امام جعفرالصادق (ع) و صلی علی امام‌التقی (ع) و صلی علی امام زین‌العابدین (ع)، که در دو طرف سنگ استوانه‌اى که روی قبر قرار داده شده، کنده‌کاری شده است و هنوز با گذشت زمان و تأثیرات عوامل فرسایشی صحیح و سالم بر جای مانده است.
همچنین، نقش‌ها و نوشته‌هاى ترسیمى یا طراحی شده به نام خداوند متعال و به نام امام علی (ع) به‌صورت درهم در طرحی منظم روی اين سنگ طراحی شده است که شمای آن به‌شکل زیبا و جذاب است که از یک سمت الله و از جهتی دیگر علی خوانده مى‌شود. بر بعضی دیگر از سنگ‌هاى اين قبرهای نیز صفات خداوند متعال نظیر حلیم، غفور، رحیم و اسماالحسنی دیگر آياتی از قرآن نوشته شده است. این گورستان و مسجد و مقبره معروف و بسیار قدیمى (شیخ برخ) که ساختمان اولیه آن را به قرن اول هجری نسبت مى‌دهند، در روستای کوشه قشم که در حدود ۴۰ کیلومتری غرب قشم واقع شده است قرار دارد.
قبرهایی با سنگ‌هاى استوانه‌اى کنده‌کاری با نوشته‌هاى قرآنی که در دو طرف آن با طرح‌هایی از گل و ستاره، حاشیه چینی زیبا، طرح‌هاى درهم به نام خداوند متعال و امام علی (ع) و نام مبارک امامان تزئین شده‌اند، با قدمت بیش از هزار سال در‌این روستا پابرجا است و قبرهایی نیز شبیه آن در روستای گربدان با قدمت ۶۰۰ ساله و در روستاهای همجوار توریان، تم سنیتی، رمکان، جی‌جیان وجود دارد. این قبرها همگی از نوعی خط و نوع جنس سنگ برخوردار بوده و حکایت از وجود گروهی از حجاران معروف در زمان ورود فرماندهان رسول اکرم (ص) به جزیره است.
قبرستان توریان
در گورستان روستای توریان قشم نیز قبری قدیمى به‌شکل قبرهای روستاهای کوشه و گربدان و با همان دست خط کوفی و عربی وجود دارد که روی آن اشعاری در وصف رسول گرامى اسلام (ص) و در مدح امام علی (ع) کنده‌کاری شده است و در انتهای سنگ قبر در سمت پای جنازه آیه قرآن ـ کل شی‌هالک الاوجهه ـ روی سنگ قبر کنده‌کاری شده است که قدمت این قبر مربوط به زمان حجاران معروف در حدود ۱۰۰۰سال قبل می‌رسد.
قبرستان روستای تم سنیتی
در اين گورستان قبرهای زیادی با دست خط همان حجاران و سنگتراشهاى مشابه قبرهای سایر گورستان‌هاى منطقه که دارای قدمت در حدود ۹۰۰ سال مى‌باشد وجود دارد که بسیاری از‌اين قبرهای در زیر خاک است و بعضا گوشه‌هايی از‌اين قبرهای با فرسایش خاک اکنون مشخص شده است و زیارتگاهی گنبدی و مخروبه نیز در اين قبرستان وجود دارد که اطلاعی از شناخت صحیح آن وجود ندارد، بعضی از پیران منطقه آن را خواجه بو اخیر مى‌نامند.
قبرستان رمکان
این قبرستان در کنار حوزه علمیه صالحیه رمکان است و قبرهای قدیمى‌فراوانی در آن وجود دارد. نوعی نوشته و سنگتراشهاى آن نیز شبیه سنگ‌های قبرهای تاریخی روستای کوشه و مناطق اطراف است. از جمله قبرهایی که نوشته‌ها و تاریخ آن مشخص است و به عربی نوشته شده است عبارت‌اند از: الموتوفا المرحوم السعید الشهید حاجی سماالدین بن عتاب الدین یب، نوراسه مرقده و فی شهر جمادی الاول به تاریخ سال ۹۴۹ هجری قمری ـ در یک سمت سنگ اين قبر اشعاری اين چنین مشخص است. «الموت کاس و کلی نا س شاربه» مرگ تشبیه به جامى‌شده که همه مردم از آن جام مى‌نوشند. والقبر باب و کل ناس داخله و قبر دری است و تمام مردم از آن داخل مى‌شوند. قدمت اين قبر به چهارصد و هفتاد و چهار سال مى‌رسد. وفات المرحوم السعید الشهید نوراسه فی مرقدها بی بی رابعه محمد سفاهانی به تاریخ ماه ذیقعده سال ۹۰۳ ه. ق قدمت‌اين قبر پانصد و بیست سال است.
قبر فردوس مکان ملا محمد بن داود در تاریخ ربیع الاخر ۱۰۴۴که قدمت آن ۳۷۹ سال است. قبر عزالدین محمدبن مولانا عبدالرحمن عالی، در ماه صفر ۹۰۹، که قدمت آن پانصد و چهار سال است. قبر عالی شاه بن علی، در گذشته در تاریخ دهم ذیحجه‌الحرام سال ۹۰۳ ه. ق، که ۵۰۲ سال قدمت آن است و قبر بی بی روحه در شهر رمکان جنب مسجد جامع قدیمى در نزدیک منزل مرحوم شیخ محمد شریف صالحی که قدمت آن از تاریخ سال ۹۰۳ ه. ق تاکنون ۵۲۰ سال است، که ابتدا دارای گنبد بوده و با ورود گروهی در زمان قواسم ـ یا جاسم ـ که از نجد وارد قشم مى‌شوند و مخالف گنبد و آثار قبر بوده‌اند، گنبد‌اين قبر تخریب مى‌شود.
گورستان لافت کهنه
در اطراف زیارتگاه سیدحسن پسر سیدمنصور در لافت کهنه، قبرستانی وجود دارد. اعتقاد بر اين است که مقابر مسلمانان در لافت، یادگار دستبرد عثمان ثقفی و علاء خضرمى(جانشین عثمان در فرمانداری بحرین) در سال شانزدهم هجری به جزیره قشم است. در‌اين قبرستان که تابلویی به نام قبرستان دارالمغفره دارد، قبرهای دارای قدمت فراوانی بوده و تکه سنگ‌هاى نوشته شده قدیمى‌که در حال حاضر شکسته شده و در حال از بین رفتن است و تاریخ آن قابل خواندن و تشخیص نیست.
در قبرستان قدیمى لافت کهنه در منطقه تابه‌تا که در آنجا زیارتگاه سید شمس‌الدین قرار دارد اطراف آن نیز قبرهای بسیاری با قدمت فراوان که از نوع سنگ نبشته و کتیبه‌هاى شکسته مى‌توان تشخیص داد وجود دارد که قدمت آن نیز به حدود بیش از هزار سال مى‌رسد
زیارتگاه دیگری نیز به نام زیارت شیخ‌اندرآبی در روبه‌روی شهر لافت در جزیره کوچک در منطقه جنگل‌هاى حرا قرار دارد که با فاصله ۵۰۰ متری از ساحل مردم به زیارت آن رفته و برای خود نذوراتی دارند که قدمتی برابر با دو زیارتگاه لافت کهنه و لافت جدید دارد.
قبرستان منطقه خربس
در اين قبرستان نیز تعداد ۳ قبر با سنگ‌های معدنی تراشیده شده به‌شکل مستطیل با کنده‌کاری و دست خط همان حجاران معروف که در منطقه روستای کوشه و گربدان از خویش اثر زیبایی به جا گذاشته‌اند دیده مى‌شوند. اما به‌علت قرار گرفتن اين قبرستان در ساحل دریا و تأثیر بیشتر عوامل طبیعی (از جمله هوای شرجی و گرمای خورشید) نوشته‌هاى آن خوانا نبوده و فقط از نوع سنگ و بقیه اثرهای به جا مانده قابل تشخیص است که قدمت آن نیز به حدود هفتصد سال مى‌رسد. در مناطقی نیز از کناره‌هاى ساحلی یا مکانی‌هايی که برای ساخت‌وساز حفاری مى‌شوند اغلب آثاری از سنگ‌هاى قبر با قدمت فراوان یافت مى‌شود.