گیاهان دارویی استان لرستان (بخش دوم)

درختی کوتاه‌قد با شاخه‌های خاکستری رنگ است که برگ‌های بیضی‌شکل و گل‌های کوچک سفید دارد. میوه‌ی این درخت، کروی و به رنگ زرد متمایل به قهوه‌ای است. این میوه که هم‌اندازه‌ی یک آلوی کوچک است، به صورت خوشه‌های معمولا هفت‌تایی یا پنج‌تایی در انتهای شاخه‌ها قرار دارد. این میوه که بافتی شبیه گلابی دارد در ظاهر و طعم، کاملا با گلابی متفاوت است و قابل استفاده نیست. قسمت قابل استفاده‌ی این درخت، هسته‌ی میوه‌ی آن است که با نام «انچوچک» یا «انجوجک» شناخته می‌شود. در مناطقی که این درخت رشد می‌کند، میوه‌هایش را جمع‌آوری کرده، دفن می‌کنند و پس از پوسیدن میوه‌ها زیر خاک، هسته‌ها را بیرون آورده به صورت خام یا بوداده، مصرف می‌کنند.

انچوچک پوستی سخت و قهوه‌ای دارد، مغز آن سفید است و طعمی مشابه مغز هسته‌ی زردآلو دارد. بوداده‌ی آن که با نام بادام جنگلی نیز شناخته می‌شود، طعم مطلوبی دارد و در گذشته از اجزای ثابت آجیل‌ها بوده است. این دانه‌ی روغنی طبیعت معتدل دارد و مقادیر فراوانی از اسیدهای چرب غیراشباع را در خود جای داده است که باعث وجود خواص آنتی‌اکسیدانی ویژه‌ای در این دانه شده‌اند. مصرف انچوچک باعث آرامش اعصاب می‌شود، تقویت‌کننده‌ی بدن است و سینه را نرم می‌کند.

درختی است که در ارتفاعات می‌روید، نام دیگر آن «مهلب» است و در گویش لری به آن «ملهو» گفته می‌شود. این درخت که پوست تنه‌اش تیره‌رنگ است، شاخه‌های پراکنده‌ای دارد که ابتدا سبز هستند و سپس قهوه‌ای می‌شوند. برگ‌های بیضی‌شکل آن، نوک کشیده‌ای دارند و سبز روشن هستند. این درخت گل‌های خوشه‌ای سفید و معطر دارد. میوه‌ی بیضی‌شکل آن سبز است سپس سرخ‌رنگ می‌شود و رسیده‌ی آن سیاه است. این میوه‌ی وحشی به دلیل طعم بسیار تلخش قابل استفاده نیست. قسمت قابل استفاده‌ی درخت آلبالوی تلخ، هسته‌ی میوه‌ی آن است.

رنگ پوست این هسته، قرمز تیره است و مغز چرب و سفید آن طعمی تند و عطری خاص دارد. از این دانه‌ی روغنی به عنوان ادویه در پخت نان و شیرینی استفاده می‌شود. طبع هسته‌ی آلبالوی تلخ، سرد و کمی خشک است و مصرف آن دردهای احشایی را تسکین می‌دهد، معده و اندام‌های تنفسی را پاک‌سازی می‌کند. این دانه‌ی روغنی مقوی قلب و کبد و دفع‌کننده‌ی سنگ کلیه و مثانه است. استعمال خارجی این دانه‌ی روغنی، درد ناشی از نقرس را تسکین می‌دهد، امراض جلدی را درمان می‌کند و اثرات ضربه مانند کبودی را از بین می‌برد.

درختچه‌ای بسیار مقاوم است که برگ‌های آن به شکل قلب و بدون کرک هستند و کناره‌های صافی دارند. چوب درخت ارغوان به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز و میوه‌اش نیامی پر از بذر است. ارغوان گل‌های خوشه‌ای صورتی‌رنگی دارد که به حالت آویخته روی شاخه‌ها و حتی روی تنه‌ی اصلی، در تعداد بسیار زیاد و پیش از رشد برگ‌ها می‌شکفند. این درختچه‌ی زیبا در اوایل اردیبهشت به واسطه‌ی همین گل‌ها بسیار تماشایی است. نام درخت ارغوان در افسانه‌های کهن وجود دارد. در افسانه‌ها آمده است که جبرئیل در هیبت این درخت بر موسی (ع) نازل شد. گل‌های ارغوان، ترش‌مزه هستند و بوی ملایم و خوبی دارند. در برخی کشورها، از این گل‌ها در تهیه‌ی سالاد و پخت غذا استفاده می‌شود.

مصرف گل‌های ارغوان به شکل تازه، نشاط‌آور است، گاز معده را فرو می‌نشاند، اخلاط سینه را از بین می‌برد و سنگ مثانه و کلیه را خرد می‌کند. دم‌کرده‌ی این گل‌ها دستگاه تنفسی و معده را پاک می‌کند. علاوه بر گل‌ها، ریشه‌ی درخت ارغوان نیز خواص دارویی دارد. جوشانده‌ی این ریشه، ضدعفونی‌کننده است و در معالجه‌ی آبسه‌ها، کاربرد دارد. پاشیدن گرد سوخته‌ی آن بر زخم‌ها، خونریزی را بند می‌آورد و مالیدن این گرد به مژه و ابرو باعث تقویت ‌آنها می‌شود.

درختی از خانواده‌ی بیدها و از نظر ارتفاع از بیدهای دیگر کوچک‌تر است و ارتفاع آن به ۱۰ متر هم نمی‌رسد. روی برگ آن سبز تیره و پشت برگش سبز روشن و کرک‌دار است. گل‌های معطر بیدمشک که قبل از برگ‌ها ظاهر می‌شوند، بنابر اصطلاح گیاه‌شناسی، دم‌گربه‌ای هستند و رنگ زرد ملایمی دارند. مهم‌ترین فرآورده‌ای که از درخت بیدمشک به دست می‌آید، عرقی است که از همین گل‌ها تهیه می‌شود و علاوه بر خواص دارویی، برای معطر کردن نوشیدنی‌ها نیز استفاده‌ می‌شود.

عرق بیدمشک، طبیعت سرد و تر دارد و مقوی اعصاب، قلب و سیستم گوارش است. این عرق آرام‌بخش، بی‌خوابی را درمان می‌کند و سردردهای ناشی از مزاج گرم را تسکین می‌دهد؛ کاهش دهنده‌ی فشارخون است و بیماری‌های کبدی را درمان می‌کند. مخلوط عرق بیدمشک و عرق بهارنارنج برای کسانی که به خاطر ضعف بدن عرق می‌کنند، بهترین نوشیدنی است. شکل دیگر استفاده از گل‌های بیدمشک، جوشانده‌ی آن است. این جوشانده برای برطرف کردن ناراحتی‌های روحی، تسکین دردهای عصبی و کاهش تب مفید است. علاوه بر گل‌های درخت بیدمشک، پوست و برگ آن نیز خواص دارویی دارند. برگ این درخت طبع سرد و خشک دارد و جوشانده‌ی آن سنگ کیسه‌ی صفرا را دفع می‌کند. مصرف این جوشانده، بی‌اشتهایی پس از بیماری را درمان می‌کند و گزینه‌ی بسیار خوبی برای استفاده در دوران نقاهت است. مصرف این جوشانده، به بانوانی که از خونریزی‌های شدید قاعدگی رنج می‌برند، توصیه می‌شود.

جوشانده‌ی پوست درخت، انگل‌ها و کرم‌های معده و روده را دفع می‌کند و در درمان روماتیسم مفصلی حاد مفید است. استعمال خارجی خاکستر سوخته‌ی این پوست به همراه سرکه، درمان‌کننده‌ی زگیل است.

این گیاه کوتاه‌قد که بین ۵ تا ۱۵ سانتی‌متر ارتفاع دارد در تپه‌ها و دشت‌های سنگلاخی زاگرس رشد می‌کند و شباهت زیادی به زعفران خوراکی دارد و در گویش لری به «پیشوک» معروف است. برگ‌های پیشوک که بعد از گل‌هایش ظاهر می‌شوند، نسبتا باریک و کشیده هستند و حاشیه‌ی زبری دارند. گل‌های این گیاه در رنگ‌های آبی مایل به بنفش، بنفش ملایم و کاملا سفید دیده می‌شوند. پیشوک پیازی کروی و نسبتا بزرگ دارد که با رشته‌های انبوه درهم و قهوه‌ای پوشیده شده است.

قسمت قابل استفاده‌ی این گیاه، همین پیاز است که برخلاف پیاز مشهور، بویی ندارد. اهالی مناطقی که پیشوک در آنجا رشد می‌کند این پیاز را به شکل خام، آب‌پز، کبابی یا سرخ‌شده استفاده می‌کنند. مصرف این پیاز کوهی باعث تقویت عمومی بدن می‌شود، روماتیسم را درمان می‌کند و برای قرار گرفتن در رژیم بیماران قلبی ـ عروقی گزینه‌ی خوبی است.

گیاهی که در گویش لری به آن گل هیرو گفته می‌شود همان گل ختمی است؛ ساقه‌ای پوشیده از کرک دارد که ارتفاع آن به دو متر هم می‌رسد. گل ‌ختمی درشت است و رنگ‌های متنوع دارد؛ صورتی، ارغوانی، قرمز، زرد و سفید. این گل‌ها پنج گلبرگ جدا از هم دارند و به شکل مجتمع در امتداد ساقه‌ی گل‌دهنده می‌شکفند. ختمی سفید بیشترین خواص دارویی را دارد و علاوه بر برگ‌هایش، ریشه‌ی کوتاه و ضخیم آن هم کاربرد درمانی دارد. در مورد طبع گل ختمی اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را معتدل و برخی سرد و تر می‌دانند. گل ختمی به درمان‌کننده‌ی قطعی مشکلات تنفسی و برونشیت معروف است، امراض کبدی را درمان می‌کند، درد معده را تسکین می‌دهد و عفونت‌های ریوی را از بین می‌برد.

گل ختمی خاصیت ضدالتهابی ویژه‌ای دارد و مصرف آن برای درمان التهابات دستگاه گوارش و کاهش التهاب لثه‌ی نوزادان هنگام درآوردن دندان بسیار توصیه می‌شود. غرغره‌ی جوشانده‌ی گل ختمی در درمان گلودرد مفید است. در تحقیقات جدید پزشکی مشخص شده که گل ختمی از غشاء مخاطی دستگاه گوارش محافظت می‌کند و به همین دلیل در درمان مشکلات گوارشی مانند زخم معده، سوزش معده، سوء هاضمه و کولیت زخمی مؤثر است. استعمال خارجی برگ ختمی برای از بین بردن ورم‌ها و دمل‌ها مفید است، درد سیاتیک را تسکین می‌دهد و موجب تسریع التیام شکستگی‌ها می‌شود. استفاده از ماسک برگ ختمی، طراوت و شادابی پوست را به همراه دارد. خیسانده‌ی ریشه‌ی ختمی در آب، تب را کاهش می‌دهد و در درمان اسهال خونی مفید است.