دروازه ملل پارس را بیشتر بشناسید

کاخ دروازه ملل در میان کاخ آپادانا، پلکان ورودی تخت جمشید، استحکامات شمالی تخت جمشید و خیابان سپاهیان بنا شده‌ است. در سمت شرقی جلوخان پلکان ورودی، به فاصله ۲۲ متری از لبه صفه، کاخ کوچکی به نام «دروازه ملل» وجود دارد. وجه تسمیه نام این کاخ برگرفته از قانون ورود به تخت جمشید است؛ به این ترتیب که نمایندگان همه اقوام تابع کشور ایران ابتدا وارد آنجا شده و سپس به سوی کاخ‌های بار می‌رفتند. این بنا دارای تالاری با دیوارهای خشتی ستبر، سه درگاه عظیم و چهار ستون رفیع بوده که در گذشته سقف کاخ را نگه می‌داشته‌اند. چنان‌که از کتیبه‌ها برمی‌آید این ساختمان به زمان خشایارشا تعلق دارد و اگر هم داریوش بزرگ آن را پی‌ریزی کرده، خشایارشا عملیات احداث آن را به پایان رسانده است.

 کاخ دروازه ملل، ۶۱۲/۵  مترمربع وسعت دارد و هر ضلع، ۲۴/۷۵ متر است. ارتفاع سقف آن ۱۸ متر بلندتر از سطح جلوخان پلکان ورودی و تیغه کنگره‌ها نیز نزدیک به ۳۳ متر از سطح دشت (در کنار دیوار صفه) بلندتر است. همچنین، ستون‌های این کاخ کمی بیشتر از ۱۶/۵ متر ارتفاع دارند، که دو تای آن‌ها تا سال ۱۹۶۵ میلادی پابرجا بوده و ستون دیگر را هم با خرده‌ریزه‌ها و شکسته‌های دو ستون دیگر بازسازی کرده‌اند. این ستون جدید کامل‌ترین ستون تخت جمشید کنونی است.

ستون‌ها و سرستون‌های کاخ دروازه ملل

ستون‌ها از چند قسمت درست شده‌اند؛ زیر ستونی به صورت زنگوله، با شیارهای عمودی که اصطلاحا «قاشقی» و سنگ چرخ روی آن «شالی ستون» نام دار؛ سپس، قلمه ستون است که به صورت استوانه‌ای شیاردار و رفیع بر فراز شالی قرار دارد. تعداد شیارهای استوانه ۴۸ عدد است. بر بالای آن نیز گل ستون قرار دارد که از چند قسمت تشکیل شده و به نقش برگ‌ها، غنچه‌های دوازده پر، گل نیلوفر آبی و برگ‌های طوماری و پیچکی نخل آراسته است. در آستانه ستون، سر ستون قرار دارد که به‌شکل دو گاو زانو زده پشت به پشت، با گل و برگ تزیین شده است. در گذشته، بالای سر ستون، میان سر و گردن گاوهای پشت به پشت، سر یک شاه‌تیر قرار داشته و هر یک از این شاه‌تیرها به نوبه خود تیرهای کوچک‌تری را حمل می‌کرده‌اند و در نهایت، سقف روی آن‌ها قرار داشت.

کاخ دروازه ملل دارای سه درگاه است؛ درگاه‌های غربی و شرقی به‌ترتیب با گاوهای بزرگ و بال‌دار با سر انسان نگهبانی داده می‌شوند. در آن عصر عقیده بر این بوده است که این نوع موجودات دورکننده شیاطین هستند. این درگاه‌ها هر کدام ۱۰ متر ارتفاع و ۳/۸۲ متر پهنا دارند، اما درگاه جنوبی ارتفاع بیشتری داشته و بر خلاف آن‌ها، ساده و بی‌نقش بوده است. در دو طرف درگاه غربی،‌ دو گاو نر بسیار عظیم جرزهای درگاه را بر پشت خود نگه داشته‌اند. روی این دو گاو نر به سمت غرب و بازدیدکننده‌های تازه وارد شده است و پاهای جلویی‌شان بر سکوهایی به ارتفاع ۵/۱ متر از کف درگاه قرار دارد.

تفاوت گاوهای دروازه‌بان آشوری و هخامنشی

گاوهای دروازه‌بان در هنر آشوری دارای قدمت بوده و در اینجا نیز از همان سنت پیروی شده است؛ اما هخامنشیان تنها به اقتباس بسنده نکرده و ابداعاتی هم در آن وارد کرده‌اند. برای مثال، بر خلاف نمونه‌های آشوری که پنج پا دارند، این دو ابوالهول، به طور طبیعی، چهار پا بیشتر ندارند و دو پای عقبشان حالت حرکت را نشان می‌دهد. هر یک از گاوها ریشی بلند و مستطیل شکل دارد که با گل دوازده پر و غنچه‌ای از نیلوفر آبی تزئین شده است. روی سینه، پهلوها، کپل، شانه و مازه هر یک از آن‌ها رشته‌های بسیار مجعد مو، به صورت پولک‌های برجسته نمایان و حلقه‌ای از گل‌های دوازده پر به گردن هر کدام آویخته است.

کتیبه‌های کاخ دروازه ملل

در جبهه درونی هر یک از جرزهای این درگاه سنگ‌نوشته‌هایی به سه زبان و سه خط میخی از خشایارشا، بر لوحه‌های چهار گوش به‌ صورت قرینه نصب شده است. کتیبه میانی به زبان فارسی باستان است، کتیبه‌ی رو به دشت به زبان عیلامی و کتیبه سوم که مشرف به تالار است، به زبان بابلی یا آکدی نوشته شده است. مضمون کتیبه‌ها به هر سه زبان یکسان است:

 خدای بزرگ اهورامزدا است، که این زمین را آفرید، که خشایارشا را شاه کرد، یکی را شاه بسیاری، یکی را سرور بسیاری. من (هستم) خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهایی که مردم گوناگون دارند، شاه این جهان فراخ و دور، پسر داریوش شاه، (از تخمه) هخامنشی. گوید خشایارشا شاه: این بارگاه همه ملل (دوورثیم ویسه دهیوم) را من به توفیق اهورامزدا ساختم. بسا ساختمان‌های خوب دیگر در این پارسه (تخت جمشید) کرده آمد، که من برآوردم و پدرم بر پا کرد. هر آن بنایی که زیبا می‌کند، همه را به تأیید اهورامزدا، ما ساختیم. گوید خشایارشا شاه: اهورامزدا مرا بپایاد! و کشورم را و هرچه بر دست من ساخته آمده و هرچه بر دست پدرم بر پا شده، اینها را نیز اهورامزدا بپایاد!

تالار کاخ دروازه ملل

با عبور از درگاه غربی وارد تالار بزرگ چهار ستونی می‌شویم. دور تا دور تالار، سکویی (به پهنا و ارتفاع ۵۲ سانتی‌متر) از سنگی سیاه‌رنگ که به‌خوبی تراشیده شده، تعبیه کرده‌اند که محل نشستن میهمانان و نجبایی بوده که به این “اتاق انتظار” می‌آمده‌اند. میانه سکوی شمالی، یک برجستگی میز مانند و پله‌دار دیده می‌شود که احتمالا سکو یا تختی برای یکی از حاجبان سلطنتی بوده است که می‌توانسته با ایستادن بر آن داخل تالار را ببیند و چشم به حاجب کنار تخت سلطنتی داشته باشد، تا به محض اشاره او، گروهی را به حضور بفرستد. نمای درونی دیوارهای تالار با کاشی‌های رنگی سبز، آبی، نارنجی و نظیر آن منقش به گل‌های دوازده پر و ردیف‌هایی از نخل و ... پوشیده شده بود. نمونه‌های به دست آمده از این کاشی‌ها در انبار موزه تخت جمشید نگهداری می‌شوند.

 درگاه جنوبی این تالار، مشرف به حیاط بزرگی که در شمال آپادانا است. این حیاط ۵/۱۲ متر پهنا دارد و به کلی از سنگ ساخته شده بود. ولی در حال حاضر، فقط کف و قسمت‌های پایینی دو طرف آن به جای مانده است. در حیاط نیز دو لنگه بوده و رو به‌سمت داخل باز می‌شد و هنوز جای پاشنه‌های آن، به‌شکل یک پاله گرد و آراسته به گلبرگ، در گوشه‌های شمالی درگاه باقی مانده است. جنس در از چوب بوده، اما روی آن را به احتمال بسیار قوی با ورقه‌هایی از فلزهای گران‌بها پوشانده و با نقوش حیوانات آراسته بودند. این درهای بزرگ، بیشتر اوقات بسته بوده و از در کوچکی که از پایین آن‌ها تعبیه شده بود، استفاده می‌کرده‌اند.

درگاه شرقی کاخ دروازه ملل

درگاه شرقی از لحاظ طرح بنا و اندازه وضعیتی شبیه درگاه غربی دارد، به جز اینکه به جای گاوهای دروازه‌بان، ابوالهول‌هایی با سر انسان، تنه گاو و بال عقاب جرزهای درگاه را بر پشت خود نگاه داشته‌اند. بالای این سرها تاج بلندی به‌شکل استوانه دیده می‌شود که در بالا و پایین، دو نوار مزین به گل‌های دوازده پر دارند و از نوار پایینی سه جفت شاخ به طور موازی روییده و شکل عدد ۸ را درست کرده‌اند. بال‌ها به صورت داس و با شاه‌پرهای شکوهمند و موازی نمودار شده‌اند و پاها استوار روی سکوها قرار دارند.

روی این ابوالهول‌ها به‌سمت کوهستان، یعنی به طرف مشرق، است و پیش روی آن‌ها خیابانی پهن، به طول ۹۲ و عرض ۹/۷۰ متر قرار دارد. البته در آن زمان در هر دو طرف، دیوارهای خشتی قطور وجود داشته که به دروازه نیمه تمام و در نهایت، به حیاط شمالی کاخ صد ستون منتهی می‌شد. دو سوی این خیابان که خیابان سپاهیان نام‌گذاری شده است، طاقچه هایی مضرس چند لبه‌ای به فواصل ۷ متر از یکدیگر تعبیه شده بود که احتمالا محل ایستادن سربازان و افسران به هنگام تشریفات بوده است. 

همچنان که گفته شد، کاخ دروازه ملل وضعیت یک اتاق انتظار را داشته است. درگاه غربی راه ورود به درون تالار و دو درگاه دیگر، راه خروج از آن بوده‌اند. به احتمال قوی درگاه شرقی، راه خروج بزرگان پارسی و ایرانی به سوی کاخ صد ستون و درگاه جنوبی ویژه نجبای اقوام گوناگون تابع ایران هخامنشی بوده است که از آنجا به‌سمت آپادانا می‌رفتند.