روستاهای خراسان جنوبی (قسمت اول)

مقالات مرتبط:

• مستند ظرفیت‌های خراسان جنوبی به زبان اسپانیایی
• راهنمای سفر نوروزی به استان خراسان جنوبی (قسمت اول)
• راهنمای سفر نوروزی به استان خراسان جنوبی (قسمت دوم)

چِنِشت، یکی از روستاهای دهستان نهارجان بخش مود شهرستان سربیشه در استان خراسان جنوبی است. روستای چنشت به‌لحاظ پوشش محلی به سرزمین رنگ‌های ایران معروف است و با جاذبه‌های زیبای طبیعی، تاریخی و فرهنگی به‌عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری خراسان جنوبی شناخته می‌شود.

این روستا به‌دلیل مورفولوژی خاص و موقعیت جغرافیایی آن و همچنین داشتن مردمی با آداب و رسوم ویژه، وجود امامزاده سید حامد علوی و دو غار معروف کلکسیونی از انواع جاذبه‌های گردشگری را در خود جای داده است که در اغلب ایام سال گردشگران بسیاری از استان و خارج از استان را در خود جای می‌دهد. چنشت در میان رشته کوه باقران قرار گرفته و فاصله آن تا بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، ۶۰ کیلومتر است. روستای چنشت در ادوار گذشته تاریخی جزء دهستان نهارجان بوده، اما در حال حاضر از توابع شهرستان سر بیشه است.

به‌علت وجود چهار رودخانه فصلی در این روستا، نام آن چند شط بوده که به مرور زمان تبدیل به چنشت شده‌ است. چنشت را هم وزن بهشت می‌دانند، که پیش از این به‌علت زیبایی طبیعی و وجود چهار رودخانه فصلی و نیز سرسبزی آن، گروهی از دامداران در سالیان دور این منطقه را برای سکونت خود برگزیدند و به مرور زمان، نام کنونی را به خود گرفته‌ است. در بررسی‌های مردم‌شناسی فرهنگی این منطقه نوع پوشش زنان و دختران این روستا از جمله نکات قابل‌توجه بوده است، زیرا از رنگها و پارچه‌ها و پوشش زیبایی برخوردار هستند.

روستای چنشت به‌علت قرار گرفتن در میان چهار رودخانه و نیز کوهستانی بودن آن، باغات و مزارع بسیاری دارد. آب و هوای آن معتدل کوهستانی بوده که از زمستان‌های سرد و تابستانهای خنک برخوردار است. ارتفاع آن از سطح دریا ۲۱۵۰ متر است. بافت مسکونی روستا، آرامگاه یا مزار سیدحامد علوی و فرزندانش، غار چنشت و چهل چاه از جمله آثار تاریخی این روستا هستند.

روستای مصعبی در حدود ۳۰ كیلومتری شمال‌غربی شهرستان سرایان واقع شده است. راه دسترسی به آن آسفالت است و پیچ‌وخم‌های خطرناكی دارد. در بین راه و در محل دوراهی چرمه به سد شهید پارسای، به سدی بزرگ و بسیار زیبا می‌رسیم كه با پهنه‌ آبی وسیع خود تناسب نام كویر را برهم می‌زند.

در این بین باغ‌های بزرگ بادام وجود دارند كه یكی از محصولات عمده منطقه است. زعفران یكی از محصولات مهم دیگر این ناحیه به شمار می‌رود. باغ‌های بزرگ و چشم‌انداز سرسبز روستای مصعبی به‌گونه‌ای است كه چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌كند و می‌توان آن را یكی از سرسبزترین و آبادترین روستاهای خراسان جنوبی دانست.

پس از پیمودن چند كیلومتر مسیر داخل رودخانه به كوه‌های رسوبی سفیدی می‌رسیم كه به دره سبز‌رود شهرت دارد و یكی از تفرجگاه‌های مردم منطقه است. درختان گردو، آبشارهای كوچك و بزرگ زیبا، محیط زیست پاک، هوای مطبوع و غنای طبیعی و حیات‌وحش این منطقه از ویژگی‌های آن است.

روستای نوغاب هندو در ۱۵ کیلومتری شهر اسدیه، مرکز شهرستان درمیان و ۸۰ کیلومتری شهر بیرجند قرار دارد. نوغاب مطابق با ارتفاع دیگر نقاط شهرستان نسبت به دریا در ارتفاع ۱۸۵۰ تا ۱۹۰۰ متر است. وجه تسمیه روستای نوغاب هندوالان به نوغ + آب، یعنی محل نبوغ یا بالا آمدن آب، برمی‌گردد.

جمعیت روستا بالغ بر ۸۷۰ خانه‌وار و ۴۰۰۰ نفر است. نژاد مردم نیز مانند سایر مردم شهرستان درمیان آریایی است و مردم با زبان فارسی و لهجه‌ خاص خود سخن می‌گویند. اهالی این روستا بر مذهب تسنن و فقه حنفی هستند. نوغاب بر دامنه‌ کوه بنا شده و تقریبا اکثر خانه‌های روستا در بخش مرکزی روستا ساخته شده‌اند و به همین جهت از نمای دوردست، حالت پلکانی به خود گرفته‌اند.

نوع کشت در روستا اغلب آبی است و آب اصلی مورد نیاز کشاورزی روستا از طریق قنات روستا تأمین می‌شود که از قنات‌های پر‌آب شهرستان است. از مهم‌ترین محصولات کشاورزی روستا می‌توان به زرشک، چغندر قند، گندم و جو اشاره کرد (البته در سال‌های اخیر کشت چغندر و گندم رو به افول نهاده و جای خود را به زرشک داده است). علاوه بر این از نظر دامداری نیز این روستا مستعد است و همچنین اقتصاد روستا بر صنعت قالی‌بافی نیز متکی است، چنان‌ که نوغاب را به یکی از قطب‌های اصلی قالی‌بافی در منطقه بدل کرده است.

روستای تاریخی و سرسبز بیدسکان در فاصله ۲۹ کیلومتری شرق فردوس و در مجاورت روستاهای گستج، نوده، سرند و شهر اسلامیه قرار دارد. شغل اصلی ساکنان روستا کشاورزی و باغداری است و در کنار آن دامداری نیز رواج دارد. عمده محصولات کشاورزی منطقه گندم، جو و زعفران و محصولات باغی، شامل انار، گردو، بادام، توت، زردآلو و انگور هستند. مزارع و باغات روستا در دو منطقه قرار دارند که بخش اصلی آن در مجاورت روستا و در کوه و دره است و از آب قنات‌ها سیراب می‌شود؛ بخش دیگر مزارع نیز در دشت و در مسیر راه فردوس و بیدسکان واقع شده‌اند و از آب چاه سیراب می‌شوند.

قرار گرفتن این روستا در منطقه کوهستانی و وجود کوه‌های زیبا، آب‌و‌هوای ییلاقی، وجود دره‌های سرسبز و پوشیده از درختان بید و باغات میوه، بافت تاریخی و قلعه تاریخی و چند اثر دیگر همچون منازل قدیمی، آب انبارها و سد خاکی روستا باعث شده است این روستا از هدف‌های گردشگری منطقه باشد که البته گردشگران را در فصول گرم سال و ایام نوروز و تابستان به خود فرا می‌خواند. دره‌ زیبای بیدسکان در قسمت شمالی روستا و به طول ۴ کیلومتر پوشیده از درختان بید سربه‌فلک‌کشیده، درختان گردو و بادام، توت و میوه است و در طول مسیر نیز آب روان قنات‌ها از کنار درختان عبور می‌کند و بر زیبایی دره می‌افزاید. همین طور سد خاکی زیبای روستا در فاصله ۵ کیلومتری نرسیده به روستا قرار دارد.

روستای تاریخی بیدسکان بافت ارزشمند تاریخی و قدیمی دارد که همچنان بدون تغییر باقی مانده است. قرار گرفتن روستا در منطقه کوهستانی سبب شده که شرایط ساختمانی از موقعیت کوهستان تبعیت کند و مصالح به کار رفته در بناها نیز شامل سنگ، خشت، آجر و ملاط گل و کاهگل است. از آداب و رسوم این روستا نیز می‌توان به مراسم نوروز، ماه رمضان، محرم و آیین نخل‌برداری، مراسم ازدواج و شب‌چله‌ای اشاره كرد. زنده بودن ارز‌ش‌های فرهنگی و مردم‌شناسی روستا، جاری بودن سنن قدیم و بكر مردم‌شناسی، وجود صنایع دستی از قبیل قالی‌بافی، سبدبافی و آهنگری، همه از جمله ظرفیت‌ها و استعدادهای این روستا هستند. همچنین دارا بودن زیرساخت‌های مناسب شامل راه آسفالته، برق، آب شرب، تلفن و چندین مغازه، كوهستانی بودن و به طبع آن ییلاقی بودن منطقه، همكاری مردم در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی از دیگر مشخصه‌های روستای بیدسكان است.

بافت روستا دارای پنج محله به نام‌های محله‌ میون‌ده (میان ده)، در‌سرای محمد بیک، حوض بش، سرکلاته و پشت تغارخانه است. قلعه‌ این روستا که متعلق به دوره قاجاریه است، بر فراز تپه‌ای در مرکز روستا قرار گرفته که در اثر زلزله و گذشت زمان از این قلعه تنها برج و باروهای آن باقی مانده است. علاوه بر این در داخل بافت سنتی این روستا چند منزل تاریخی و زیبا، حمام، مسجد و چهار آب‌انبار قرار دارند که مجموعا تعداد آثار ثبتی‌‌اش در فهرست آثار ملی کشور را به ۹ مورد می‌رسانند .

روستای اردکول از توابع بخش مرکزی شهرستان زیرکوه، در ۱۵ کیلومتری شهر حاجی آباد (مرکز شهرستان زیرکوه) و ۱۰۰ کیلومتری قاین قرار دارد و به‌دلیل کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده، آب فراوان و خاک حاصلخیزش، روستایی خوش آب‌و‌هوا و سرسبز است. بیشتر اهالی این روستای ۶۰۰ نفره کشاورز و دامدار هستند و محصول اصلی آن‌ها زعفران و زرشک است. به‌جز میوه‌های گرمسیری و مرکبات، بقیه میوه‌ها در اردکول کشت می‌شوند. خون‌گرمی و میهمان‌نوازی از ویژگی‌های مردم مؤمن و فعال این روستا است.

این روستا سال ۱۳۷۶ بر اثر زلزله ۱۰۰درصد تخریب شد و از جمعیت ۸۰۰ نفره آن، ۲۰۹ نفر در زلزله جان باختند. بعد از آن هم حدود نیمی از جمعیت اردکول در حاجی آباد سکنی گزیدند؛ اما بقیه در روستا ماندند تا دوباره آن را بسازند. در ۵ کیلومتری جنوب‌غربی روستا، بقایای قلعه‌ای با نام چلونک (چهل دختر) وجود دارد که با شماره ۱۵۲۸۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و کارشناسان این اثر تاریخی را مانند بیشتر قلعه‌های کوهستانی با شرایط و ویژگی‌های مشابه، از بناهای دوران پیش از اسلام می‌دانند که در دوره‌ اسماعیلیان نیز از آن استفاده می‌شده است.

آبیز جزء شهرستان زیرکوه و بخش شاسکوهه است. فاصله این شهر تا مرکز استان، ۱۶۰ کیلومتر است. آبیز در دامنه شرقی کوه شاسکوه قرار دارد و بدین علت نسبت به سایر روستاها و شهرهای منطقه آب‌و‌هوای ملایم‌تری دارد.

از جمله اماکن تاریخی‌، دیدنی و تفریحی آبیز می‌توان به درخت بلند سرو (ثور) آبیز‌، قلعه کوه آبیز، قنات و زمین‌های ییلاقی اطراف آن‌، زیارتگاه شاسکوه در شمال‌غرب آن، سد و قدمگاه دوازده امام آبیز‌، چهل آسونه‌، طبیعت زیبا و بکر تنگل‌، آب چکون و... اشاره کرد. از جمله محصولات عمده و سوغاتی آبیز هم می‌توان از زعفران‌، عناب‌، زرشک‌، زردآلو‌ و بادام نام برد.

روستای سراب در جنوب‌شرقی استان خراسان جنوبی‌، شهرستان درمیان و بخش قهستان واقع شده است و از مرکز استان (‌شهر بیرجند‌) ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد‌. جمعیت روستا ۱۰۰ خانوار به تعداد ۴۰۰ نفر است. قدمت این روستا به ۳۰۰ سال پیش بر‌می‌گردد.

شغل اصلی مردم روستا کشاورزی و دامداری است و عمده محصولات کشاورزی روستا زرشک، بادام و عناب هستند. این روستا آب‌وهوایی سرد و معتدل و کوهستانی دارد. مردم روستا شیعه و سنی با اتحاد و همدلی در کنار همدیگر زندگی می‌کنند‌. گویش مردم این روستا عربی است‌. روستای سراب دو قنات‌، چهار مسجد‌، یک دبستان ۶ کلاسه‌، یک پست بانک و دفتر خدمات روستایی ICT دارد.

رقه نام روستایی تاریخی در خراسان جنوبی است که در فاصله ۱۷ کیلومتری مرکز شهرستان بشرویه و ۱۵ کیلومتری بخش ارسک واقع شده است‌. این روستا ۳۲۰ خانوار و ۱۵۰۰ نفر جمعیت دارد و شغل اهالی آن اکثرا کشاورزی است. مهم‌ترین محصولات تولیدی آن نیز گندم، جو، پنبه، زعفران، سنجد و… است.

این روستا دارای برق، آب و تلفن و گاز است. قدمت این روستا بر هیچ‌كس پوشیده نیست و بزرگان و قدمای شهرهای اطراف، از جمله بشرویه و طبس و فردوس، همگی بر این نكته اذعان دارند كه قدمت این روستا حتی از شهر بشرویه نیز بیشتر است. مردمان طبس نیز رقه را به‌عنوان روستای سرسبزی می‌شناسند كه بزرگان این شهر در تابستان برای فرار از گرمای طاقت‌فرسا به آن مسافرت می‌كردند.

شهرستان طبس، بخش دیهوك‌، روستای نایبند‌. اینجا ماسوله‌ كویر است. بافت سنتی و خشتی این روستا، كوه ۳۰۰۹ متری نایبند و نیز درختان نخل و مركبات از قبیل پرتقال‌، نارنگی و نارنج‌، چشم‌انداز زیبا و با‌شكوهی به این روستای كویری داده‌اند و هر ساله گردشگران زیادی را به بازدید از این روستا ترغیب می‌كنند‌.

نایبند در حدود ۱۴۵ خانوار و كمی بیش از ۵۰۰ نفر سكنه دارد‌. خانه‌های مطبق روستا‌، جلوه‌ خاصی به آن بخشیده‌اند و معمولا بام یك خانه نقش حیاط خانه‌ مجاور را ایفا می‌كند‌. روستای نایبند در فاصله‌ ۲۲۵ كیلومتری جنوب شهرستان طبس و در مسیر جاده كرمان واقع شده است.

قلعه‌ای‌ با ۴ برج در اطراف، در حدود ۳۰۰ سال پیش برای حفاظت از روستا ساخته شده است. سازه‌ بسیاری از سقف‌های روستای نایبند از چوب و الیاف درختان است كه باعث خنكای بیشتر در تابستان و كاهش ضریب تخریب هنگام زلزله می‌شود.

گیوشاد روستایی واقع در ۷۰ کیلومتری شهرستان بیرجند و از توابع شهر خوسف است. جمعیت این روستا بالغ بر ۳۳ خانوار و شغل اصلی آن‌ها کشاورزی و دامپروری است. این روستا یک رشته قنات دارد که بعد از عبور از یک رگه از کویر، آب آن کمی ترش می‌شود. در فاصله‌ کمی از این روستا یک چشمه‌ آب ترش معدنی قرار دارد که خواص دارویی فوق‌العاده‌ای، به‌خصوص برای بیماری‌های پوستی، دارد.

روستای ده نو یکی از روستاهای استان خراسان جنوبی، با آب‌و‌هوایی نسبتا معتدل و مردمانی سختکوش و مهمان‌نواز است. این روستا از توابع بخش دیهوک و شهرستان طبس است و در دهستان کویر قرار داشته و بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ جمعیت آن (۱۵۹ خانوار) ۶۶۸ نفر بوده است.

نیگنان روستایی است در مرز بین کوهپایه و کویر و در ۵۴ كیلومتری بشرویه قرار دارد که از سمت غرب به کوهپایه و از سمت شرق به کویر نمک ختم می‌شود. قدمت این روستا بالغ بر چندین قرن است. با استناد به جلد چهارم كتاب تاریخی سرزمین جاوید (ترجمه و اقتباس از ذبیح ا… منصوری)‌، نیگنان‌، نیك نان یا نیك‌نام در اوایل حكومت ساسانیان، روستایی آباد، سرسبز و پر‌ناز و نعمت بوده است. به طوری‌ كه این روستا پذیرای اسكان چندروزه سپاه دویست‌هزار نفری ساسانیان بوده كه به قصد سر كوبی شورشیان عازم سیستان بوده‌اند. در همین كتاب می‌خوانیم كه اراضی گسترده كشاورزی منطقه به‌وسیله دو رود‌خانه‌ دائمی سیراب می‌شده است. بستر خشكیده‌ این رودها در عكس‌های هوایی و ماهواره‌ای مشهود و گواهی بر این مدعا است .

نازدشت به معنی دشت وسیع و کویری است. نازدشت از روستاهای دشت حسین آباد غیناب‌، واقع در دهستان مؤمن‌آباد، از توابع بخش مرکزی شهرستان سربیشه است که در جنوب‌شرقی شهرستان سربیشه و در ۵۰ کیلومتری این شهرستان و همچنین ۱۱۰ کیلومتری مرکز استان (شهرستان بیرجند)، با جمعیتی بالغ بر ۸۶۰ نفر، قرار دارد. کوه‌های همجوار آن، کوه معروف زلزله که در ۱۵ کیلومتری و کوه غنبرکشته در ۸ کیلومتری آن هستند. دو رود فصلی به نام‌های بهامورس و قلعه‌سرخ در مسیر کوهای حسن‌کلنگی و نازدشت جریان دارند.

از آنجا که شهرستان سربیشه یکی از قطب‌های استقرار عشایر در استان خراسان جنوبی به شمار می‌آید، از حدود ۱۰ سال قبل ۶ طایفه عشایری به نام‌های‌ کرد‌، آذری‌، نادی‌، ملکی‌، سلیمانی و محمد ابولی در روستای نازدشت اسکان یافته‌اند‌. شغل اکثر افراد روستا بر پایه‌ کشاورزی و دامداری است. آن‌ها همین طور به فعالیت‌های اقتصادی دیگری چون زراعت‌، باغداری‌ و صنایع دستی اشتغال دارند‌. در بخش دامداری عمده تولیدات آنان شامل مواد لبنی‌، گوشت‌، پشم و مو است. آن‌ها از پشم و مو با روش‌های سنتی نخ مورد نیاز برای تولید گلیم‌، جاجیم و قالی‌بافی را تهیه می‌کنند. در بخش زراعت عمده تولیدات آنان شامل گندم‌، جو‌، چغندرقند‌، یونجه‌، چغندر علوفه‌ای‌، هندوانه و خربزه است.

روستای لانو در بخش درح شهرستان سربیشه و مرکز دهستان لانو است. این مرکز دهستان در ۴۵ کیلومتری مرکز بخش و ۱۳۵ کیلومتری مرکز شهرستان واقع است. این روستا از بزرگترین روستاها در گذشته و حال بوده و مرکز خدمات‌رسانی به چندین روستا و آبادی است و جمعیتی بالغ بر ۵۶۳ نفر و ۱۱۴ خانوار دارد. این روستا به‌علت واقع شدن بین دو رشته‌کوه، در گذشته به لایکوه شهرت داشته، اما کم‌کم در زبان محاوره‌ محلی به لانو معروف شده است.

دهستان لانو قدمتی بیش از سه هزار سال دارد. در گواه بر این ادعا می‌توان به تاریخ حک شده روی سنگ قلعه روستا اشاره کرد. فضای روستا تلفیقی از خانه‌های نوساز و محله‌ای از خانه‌های قدیمی است. این دو بافت توسط رودخانه‌ای که از وسط روستا می‌گذرد از هم تفکیک شده‌اند. خانه‌های روستا عموما بزرگ و برخلاف اکثر مناطق دیگر دارای پشت‌بام‌های تخت هستند و عمده مصالح به‌ کار رفته در آن‌ها آجر‌، خشت و چوب است. اکثر مردم این روستا به شغل دامپروری و کشاورزی و همچنین قالی‌بافی مشغول هستند.

از آثار دیدنی و تاریخی لانو می‌توان به آسیاب روستا اشاره کرد که قدمتی بیش از هزار سال دارد و با سیستم سنتی، آرد مردم لانو و روستاهای همجوار را تامین می‌کند. از دیگر آثار تاریخی و گردشگری روستا می‌توان به قلعه لانو‌، پاسگاه قدیمی دهستان‌، بافت قدیمی روستا‌، کشمان سرسبز و وسیع و اماکن زیارتی موجود در آن اشاره کرد. از دیگر امکانات موجود در دهستان نیز می‌توان به بهداری، پمپ بنزین‌ و خانه‌ بهداشت اشاره کرد.

روستای افین از مراکز مهم تاریخی شهرستان قاین، در ۸۵ کیلو‌متری جنوب‌شرقی قاین و در فاصله ۱۷ كیلومتری زهان قرار گرفته است. فاصله آن تا مركز استان خراسان جنوبی حدود ۱۲۰ كیلومتر است‌. روستای افین حدود ۴۵۰ خانوار و ۱۵۰۰ نفر جمعیت دارد.

این روستا با وجود چندین اثر تاریخی از جمله مسجد جامع، قلعه، بافت تاریخی، کاروان‌سرا، آسیاب‌های آبی، برج‌ها و حوض‌ها مجموعه‌ای از جاذبه‌های تاریخی را درخود گنجانده است که به‌دلیل قرار گرفتن در حاشیه ارتفاعات و همجواری با درختچه‌های زرشک مجموعه‌ بی‌نظیری از جاذبه‌های مختلف را با خود به‌همراه دارد. آب‌و‌هوای منطقه برخلاف سایر مناطق خشک و نیمه خشک‌، آب‌و‌هوایی نسبتا خنك است و تابستانهای دلنشینی دارد و به‌دلیل قرار گرفتن بین دو رودخانه محلی آباد و خوش‌نشین است‌.

روستا دارای دو بخش قدیمی و جدید است. در بافت قدیمی منازل حالت فشرده و متمرکز دارند. این بخش آثار تاریخی را در خود جای داده است. یکی از جنبه‌های دیدنی و سرسبز روستا، باغستان روستا به طول تقریبی ۱۵ کیلومتر است. نمای درختان بی‌شمار زرشک در چهار فصل سال بسیار زیبا و دلنشین است‌. در کنار بخش جنگلی و درختی افین، بخش وسیعی نیز به کشت یونجه و چغندر در راستای تأمین خوراک دام‌ها اختصاص یافته که در کنار باغ‌ها وجود دارد‌. از صنایع دستی این روستا می‌توان به انواع قالی و قالیچه‌، توربافی‌، پارچه‌بافی و نیز انواع پارچه‌های كرباسی اشاره کرد كه از آن لباس و پوشیدنی تهیه می‌كنند‌.