جشن میانه پاییز و پیشینه آن در ایران باستان

جشن میانه پاییز یکی از جشن‌های ایران باستان است که در میانه فصل پاییز یعنی پانزدهم آبان، برای پاسداشت تغییرات طبیعت و خلق گیاه برگزار می‌شود. هنوز هم در بسیاری از مناطق زرتشتی‌نشین ایران، در پانزدهم آبان ماه، آیین کهن ایاثرم یا میانه پاییز وجود دارد که یادگاری از تمدن باستانی ایران است. این جشن، پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت و چرخه‌های طبیعی را نشان می‌دهد؛ ضمن اینکه، گرد هم آمدن خانواده‌ها و دوستان در این جشن، باعث تقویت روابط اجتماعی می‌شود. چنانچه علاقه‌مند به آشنایی با جشن میانه پاییز هستید، در ادامه با ما همراه باشید تا اطلاعاتی کامل از این جشن باستانی به دست آورید.

درباره جشن میانه پاییز و آداب برگزاری آن بیشتر بدانید:

در فرهنگ ایران باستان، برگزاری جشن‌های سالانه در ستایش طبیعت، انسان و آفرینش رواج فراوان داشت؛ بر این اساس در هر یک از ماه‌های سال جشن‌های مختلفی برپا می‌شدند که جایگاهی ویژه میان مردم ایران باستان داشتند.

منبع عکس: خبرگزاری موج، عکاس: نامشخص

جشن های ایران باستان بر اساس گاهشمار ایرانی تنظیم می‌شدند. جشن میانه پاییز که در زمان باستان «گاهنبار ایاثرم» نام داشت و امروزه با نام «پاییزانه» نیز شهرت دارد، یکی از جشن‌های شش گاهان (۶ گاهان، گاهنبار) ایرانی بود که در آبان ماه برگزار می‌شد. در این جشن، ایرانیان به نکوداشت تغییرات طبیعت و آفرینش گیاه می‌پرداختند. گرچه بسیاری از جشن‌های گاهنبارها امروزه به دست فراموشی سپرده شده‌اند، هم‌چنان در بسیاری از شهرهای ایران و به‌خصوص در میان زرتشتیان، برگزاری این جشن‌ها متداول است.

نام‌گذاری جشن میانه پاییز، در زمان باستان به‌دلیل معنای عبارت «ایاثرمه» بوده است. در زبان اوستایی این عبارت معنی «آغاز سرما» می‌دهد و به‌مرور به نام «ایاثرم» تغییر کرده است.

جشن‌های اصیل ایرانی با یکدیگر پیوستگی داشتند و با شمارش فواصل روزهای بین آن‌ها، شکل می‌گرفتند. این فواصل نیز به کمک گاهشمار ایرانی با ماه‌های ۳۱ روزه و بر اساس تاریخ هجری خورشیدی اندازه‌گیری شده‌اند. در واقع تغییر در زمان برگزاری یک جشن، به باور ایرانیان باستان، ترتیب برگزاری همه‌ جشن‌ها را نیز از بین می‌برد. برای نمونه، جشن سده پس از گذشت ۴۰ روز از شب یلدا و ۱۰۰ روز از نخستین روز آبان‌ماه برگزار می‌شود و ۲۵ روز با اسپندگان فاصله دارد.

گاهنبار از ترکیب دو واژه «گاهان» به‌معنای زمان و «بار» به‌معنای نتیجه تشکیل می‌شود و اشاره به زمان آفرینش جهان دارد. ایرانیان باستان شش گاهنبار را به نشانه ۶ روز آفرینش جهان جشن می‌گرفتند. در هرکدام از گاهنبارهای ایرانی، زرتشتیان پنج روز جشن برگزار می‌کردند و در این روزها از فقرا و نیازمندان نیز حمایت می‌کردند. در باور مردم ایران باستان چهار روز نخست، زمان چینش مقدمات آفرینش بود و در روز پنجم آفرینش انجام می‌شد. گاهنبارهای ایرانی به شرح زیر هستند:

• گاهنبار اول (میدیوزرم): برابر با ۱۵ اردیبهشت و زمان آفرینش آسمان
• گاهنبار دوم (میدیوشم): برابر با ۱۵ تیرماه و زمان آفرینش آب
• گاهنبار سوم (پیتی گشهیم): برابر با ۳۰ شهریورماه و زمان آفرینش زمین
• گاهنبار چهارم (ایاثرم): برابر با ۱۵ آبان ماه و زمان آفرینش گیاه
• گاهنبار پنجم (میدیارم): برابر با ۲۰ دی ماه و زمان آفرینش جانوران
• گاهنبار ششم (همس پت میدیم): این جشن در پنج روز پایانی سال برگزار می‌شود و واپسین روز آن برابر با آفرینش انسان است.

در برخی از منابع موجود از تاریخ ایران باستان، در تاریخ برگزاری جشن‌های گاهنبار، تفاوت‌هایی وجود دارد. به‌طور مثال برخی منابع جشن آفرینش زمین را روز ۳۱ شهریور عنوان کرده‌اند یا جشن آفرینش انسان در گاهنبار ششم را در واپسین روز سال کبیسه، یعنی سیصد‌و‌شصت‌و‌ششمین روز سال می‌دانند.

بسیاری از منابع معتبر از تاریخ ایران باستان، ۱۵ آبان ماه را به‌عنوان واپسین روز جشن میانه پاییز و زمان خلق گیاهان عنوان کرده‌اند. بر این اساس، امروزه نیز در بسیاری از مناطق زرتشتی‌نشین در ایران در تاریخ ۱۵ آبان جشن ایاثرم یا میانه پاییز برگزار می‌شود.

منبع عکس: سایت خبری برساد، عکاس: نامشخص

برخی منابع تاریخی از دوران ایران باستان وجود دارند که زمان آغاز جشن میانه پاییز را ۲۰ مهر ماه بیان می‌کنند. بر اساس این منابع، پنج روز پس از این تاریخ یعنی ۲۵ مهر ماه، زمان برگزاری جشن آفرینش گیاه است. در برخی اسناد تاریخی نیز روز ۲۱۶ از شروع سال برابر با ۳۰ مهر ماه را روز جشن میانه پاییز برشمرده‌اند. با وجود روایت‌های مختلف از زمان برگزاری این جشن، امروزه تاریخ ۱۵ آبان ماه بین زرتشتیان با عنوان جشن میانه پاییز شناخته می‌شود.

در روز برگزاری جشن میانه پاییز، چوپانان گله‌های گوسفند خود را از چراگاه‌های تابستانی خارج می‌کردند و به چراگاه زمستانی می‌بردند. بنابر اعتقاد زرتشتیان، خداوند گیاهان را در این روز خلق کرده است و به همین دلیل در این روز زرتشتیان اهتمام دوچندان به پاسداشت طبیعت دارند.

منبع عکس: خبرگزاری موج، عکاس: نامشخص

در جشن میانه پاییز ایران باستان، اهالی یک روستا یا شهر کنار یکدیگر جمع می‌شدند و از سفره‌ای بزرگ به‌طور مشترک غذا می‌خورند. از مهم‌ترین آداب برگزاری این جشن یکسانی جایگاه همه افراد بوده است؛ به‌این‌ترتیب در جشن میانه پاییز همه افراد جامعه از فقیر و غنی تا پیر و جوان حضور داشتند و همه به یک شکل پذیرایی می‌شدند.

مانند بسیاری از دیگر جشن‌های باستانی ایران، در جشن میانه پاییز نیز پیش از آغاز پایکوبی و صرف غذاها، موبدان زرتشتی «یسنا خوانی» (Yasna؛ خوانش یکی از بخش‌های پنج‌گانه از اوستا، کتاب زرتشتیان) می‌کنند. این بخش از مراسم «واج یشت» نام دارد. این جشن در آتشکده‌ها، تالارها یا خانه‌های شخصی برگزار می‌شود و هم‌زمان با خوانش موبدان، حاضران در مراسم دست‌های یکدیگر را می‌گیرند و هم‌نوا می‌شوند.

پس از یسنا خوانی و پایکوبی در جشن میانه پاییز، نوبت به صرف خوراکی‌ها و غذا می‌رسد. توزیع نان و خشکبار میان حاضران در این جشن پاییزی رواج دارد. سفره‌های موجود در جشن‌های گاهنبار ایران باستان، با خوراکی‌هایی نمادین پر می‌شوند. انواع نان و کلوچه در این سفره نشانی از برکت زندگی هستند و غذاهای دیگر را به‌عنوان نمادی از تبرک یسناخوانی در سفره قرار می‌دهند. برای پاسداشت حیوانات نیز از محصولات غذایی آن‌ها مانند شیر و تخم‌مرغ استفاده می‌کنند.

از دیگر اقلام موجود در سفره جشن میانه پاییز می‌توان به ظرف آبی اشاره کرد که نشانی از پاکی و کمال دارد. آتشدان با شعله روشن نیز به نشانه نگهبانی از آتش در سفره قرار می‌گیرد. ظروف مسی به نشانه نگهبان فلزات و میوه‌ها با نماد نگهبان دانه و زمین در سفره‌های گاهنبار به چشم می‌خورند. دو گیاه «مورد» و «سرو» نیز که در تمام سال سبز هستند، با عنوان نگهبان گیاهان در سفره قرار دارند. پس از صرف غذا توسط مهمانان، به پاسداشت نیکوکاری در دین زرتشت، غذا و خوراکی بین نیازمندان نیز پخش می‌شود.

در گذشته برگزاری جشن میانه پاییز به کمک اهالی روستا یا شهر و با کمک‌های داوطلبانه آن‌ها انجام می‌شد. هدف از برپایی جشن‌های گاهنبار، هم‌بستگی بیشتر بین مردم و توجه به مستمندان و نیازمندان بود.

جشن میانه پاییز نسبت به سایر جشن‌های ایران باستان کمتر شناخته شده است؛ اما در گوشه‌وکنار ایران و به‌خصوص در آتشکده‌های زرتشتیان، برگزاری آن رواج دارد.

منبع عکس: خبرگزاری موج، عکاس: نامشخص

از پررونق‌ترین مکان‌ها برای برپایی جشن میانه پاییز می‌توان شهر کرمانشاه را نام برد. زرتشتیان این شهر و بسیاری دیگر از ساکنان آن، در این روز با گردهمایی، پخت غذاهای نذری و پخش غذا میان نیازمندان، جشن آفرینش گیاهان را برگزار می‌کنند.

از دیگر شهرهای پررونق در روزهای جشن‌های گاهنبار، شهرهای یزد و کرمان هستند. در این شهرها زرتشتیان بسیاری با حضور در آتشکده‌ها، جشن‌های گاهنبار را مانند دیگر جشن‌های ایران باستان برگزار می‌کنند. به‌جز شهرهای بالا سایر آتشکده‌های فعال در سراسر ایران نیز، با هماهنگی قبلی، میزبان علاقه‌مندان به برگزاری آیین جشن میانه پاییز، در اواسط این فصل زیبا هستند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: نامشخص

در این مقاله به معرفی یکی از جشن‌های ایران باستان، جشن میانه پاییز، پرداختیم. در صورت تمایل می‌توانید در ادامه، نظرات خود درباره جشن‌های ایرانی را با ما و دیگر همراهان کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس‌ کاور: وب‌سايت سپندارمذ، عکاس: نامشخص