آتشکده های ایران؛ نیایشگاه‌ های زرتشتیان

آتشکده های ایران، پرستشگاه‌های زرتشتیان هستند که آتش را در جایگاه مخصوصی در آن قرار می‌دهند و نیایش‌های دینی خود را در برابر آن انجام می‌دهند. در ایران عصر باستان آتشکده‌های بسیاری ساخته شد که بعد از ورود عرب‌ها به ایران خراب شدند و روی خرابه‌های برخی از آن‌ها مسجد جامع ساخته شد.

طبق گفته‌های منابع، ایرانیان باستان پیش از قرن چهارم قبل از میلاد، در فضای باز نیایش می‌کردند. نیایشگاه مسقف برای اولین بار در دوره اردشیر هخامنشی ساخته شد. اطلاعات بازمانده از آتشکده‌ها درباره آتشکده‌های دوره ساسانی بیشتر است. جایگاه آتش در دوره ساسانی به‌شکل چهارتاقی بود و گنبدی نیز روی آن‌ها ساخته می‌شد. درون چهارتاقی آتشدانی قرار داشت که محل روشن نگه داشتن آتش بود.

آتشکده های ایران:

• آتشکده زرتشتی بهرام
• آتشکده آذرگشنسب
• آتشکده آذرفرنبغ
• آتشکده آذربرزین مهر
• آتشکده اردشیر
• آتشکده بیشابور
• آتشکده ری

_{منبع عکس:isna}

آتشکده زرتشتی بهرام

• آدرس: یزد، خیابان آیت‌الله کاشانی، آتشکده زرتشتیان یزد (مشاهده روی نقشه)
• زمان بازدید: همه‌روزه به‌جز روزهای تعطیل، ۶ ماه اول سال از هشت صبح تا ۱۱:۴۵ دقیقه و از ۱۶ عصر تا ۱۹:۴۵ دقیقه شب و ۶ ماه دوم از هشت صبح تا ۱۱:۴۵ و ۱۵ عصر تا ۱۸:۴۵ شب
• آتشکده های روشن ایران

_{عکاس: mohsen shek}

آتشکده‌های بسیاری از دوره باستان در ایران برجای مانده است که در جغرافیای ایران پراکنده هستند. آتش برخی از این آتشکده‌ها هنوز روشن است و بعضی از آن‌ها از بین رفته‌ و تنها خرابه‌هایی از آن‌ها بر جای مانده است. بعضی دیگر نیز با ورود اسلام به ایران به مسجد تبدیل شدند و عنوان مسجد جامع را به خود گرفتند. مسجد جامع اصفهان نمونه‌ای از این دست محسوب می‌شود که روی ویرانه‌های یک آتشکده بنا شده است.

آتشکده زرتشتی بهرام که با نام وهرام نیز معروف است در شهر یزد قرار دارد. آتشکده بهرام یزد از آتشکده‌های روشن در ایران محسوب می‌شود که آتش آن از ۱۵۰۰ سال تاکنون روشن مانده است. ساختمان این آتشکده قدمت چندانی ندارد و در سال ۱۳۱۳ شمسی ساخته شده؛ اما آتش آن از ۱۵۰۰ سال تا به امروز خاموش نشده است. سرپرستی و نظارت ساخت بنای آتشکده بهرام را ارباب جمشید برعهده داشت. 

در آتشکده بهرام سه آتش روشن قرار دارد که از شکوه و عظمت بسیاری برخوردار هستند. این آتش‌های ۱۵۰۰ ساله به آتش پیروزی شهرت دارند. دلیل اهمیت آتشکده بهرام و ارجحیت آن به دیگر آتشکده‌ها، قدمت آتش آتشکده است. نگهبان آتش ۱۵۰۰ ساله بهرام، نقابی بر دهان و بینی خود می‌گذارد تا نفس او آتش را نیالاید. هیربد نیز وظیفه دارد روزی چند بار قطعه‌ای چوب مقاوم و خشک بر آتش بگذارد و آن را از خاموشی حفظ کند. برای روشنایی آتش بهرام از چوب بادام و زردآلو استفاده می‌شود. گردشگرانی که برای دیدن آتشکده به شهر یزد می‌روند می‌توانند از پشت شیشه آتش را ببینند و بوی آن را نیز استشمام کنند.

_{منبع عکس:smartiz}

به گفته منابع تاریخی، با حمله مغولان به فارس، موبدان، آتش کاریان را برداشتند و آن را به اردکان بردند. آتش روشن کاریان به روستای عقدا در شمال اردکان برده شد و در آنجا در غاری نگهداری شد. بعد از آن در دوره تیمور، آتش را به ترک‌آباد بردند و در آنجا آتشکده‌ای ساختند و آتش را در آنجا نگهداری کردند و مرکز دینی زرتشتیان از شیراز به ترک‌آباد منتقل شد.

با روی کار آمدن صفویان، موبدان زیر فشار قرار گرفتند و مجبور به ترک شهر ترک آباد شدند. در این دوره آتش ورهرام به محله دستوران یزد منتقل شد. این آتش چند سال در منزل موبدان موبد و مدتی نیز در گهنبارخانه روشن بود و در زمان زندیه به یزد برده شد.

_{منبع عکس:irna}

آتشکده آذرگشنسب

• آدرس: آذربایجان غربی، تکاب، جاده تخت سلیمان، آتشکده آذرگشنسب (مشاهده روی نقشه)
• ساعت بازدید: همه‌روزه ۸ صبح تا ۱۸ عصر
• مهم‌ترین آتشکده های ایران

آتشکده‌های زرتشتی در سراسر قلمرو جغرافیایی ایران پراکنده هستند. تعداد این آتشکده‌ها شاید به صدها آتشکده نیز برسد. در بین این آتشکده‌ها، سه آتشکده به معروف‌ترین آتشکده‌های ایران شهرت داشتند و در بین آتشکده‌های دوره ساسانی از اهمیت زیادی برخوردار بودند.

طبق منابع اساطیری، آتش علوی در ابتدای آفرینش در محل این سه آتشکده ایجاد شده است. این آتشکده‌ها عبارت از آتشکده آذرگشنسب، آتشکده آذربرزین‌مهر و آتشکده آذرفرنبغ هستند. هر یک از این آتشکده‌ها دوره ساسانی به یک طبقه‌ خاص تعلق داشتند. آتشکده آذرگشنسب به طبقه ارتشتاران، آتشکده آذرفرنبغ به طبقه کشاورزان و آتشکده آذربرزین‌مهر از آن طبقه پیشوایان دینی یا آتوربانان بود.

_{منبع عکس:tarikhma}

آتشکده آذرگشنسب از بزرگ‌ترین و مشهورترین آتشکده‌ها در فلات ایران است. این آتشکده در آذربایجان غربی و ۵۰ کیلومتری شهر تکاب قرار دارد. آتشکده آذرگشنسب به تخت سلیمان نیز معروف است. این مکان جایگاه برخی پادشاهان اشکانی بود. ساخت بنای این آتشکده به دوره کیانیان نسبت داده شده است و سازنده آن را کیخسرو شاه بزرگ ایران و فرزند سیاوش دانسته‌اند.

آتشکده آذرگشنسب در کناره دریاچه چیچست واقع شده است. در آن زمان، کاخ‌های بزرگی در این مکان قرار داشت. این آتشکده جزو مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بناهای دوره اشکانی و ساسانی به شمار می‌رفت. این آتشکده اتاق‌های بسیاری داشت و در وسط آن، بنایی مربع شکلی قرار داشت که از معماری چهارتاقی برخوردار بود و جایگاهی مختص آتش در آن در نظر گرفته بودند.

دومین اتاق مهم آتشکده، اتاقی به نام یزشنگاه بود که در آن آتش را آماده و شعله‌ور نگاه می‌داشتند تا در زمان نیاز، آن را به محل مخصوص آتش انتقال دهند.

آتشکده آذرفرنبغ

• آدرس: استان فارس، شهرستان لارستان،۴۲ کیلومتری جنوب غرب جویم، نزدیک بندر سیراف، آتشکده آذرفرنبغ (مشاهده روی نقشه)
• مهم‌ترین آتشکده های ایران

_{منبع عکس:alalam}

آتشکده آذرفرنبغ که آتشکده روحانیان و پیشوایان دینی بود به مفهوم «آتش شکوه ایزد» به کار می‌رفت. آتشکده آذرفرنبغ در برخی منابع تاریخی به «آذرخورا» (Xvarrah) نیز شهرت دارد. این نام در برخی منابع «آذرخرداد» نیز ذکر شده است. در تفسیر پهلوی بند پنجم آتش بهرام نیایش، گفته شده است که:

 از یاوری آتش فرنبغ است که دستوران و موبدان فر و دانایی دریافت می‌کنند و این آتش فرنبغ با ضحاک پیکار کرده است.

باستان‌شناسان محل آتشکده آذرفرنبغ را در کاریان فارس دانسته‌اند. کریستن‌سن جای آن را مکانی در میان بندر سیراف و دارابگرد ذکر کرده است. در این مکان خرابه‌ای دیده می‌شود که آن را بازمانده آتشکده آذرفرنبغ می‌دانند. در منابع تاریخی آمده است که آتشکده آذرفرنبغ به‌دلیل استحکامات قوی مقاومت کرد و در حمله اعراب به دست آن‌ها نیفتاد. آتش این آتشکده را به جاهای دیگر بردند و هرگز خاموش نشد. هرتسفلد تنها باستان‌شناسی است که مکان این آتشکده را در جلگه نیشابور و کناره دریاچه کنارنگ دانسته است.

آتشکده کاریان با آتشکده زرتشتی آذرفرنبغ یکی هستند و برخی به‌دلیل کم اطلاعی، این آتشکده‌ها را دو آتشکده می‌دانند. کاریان در ۱۲۰ کیلومتری فیروزآباد واقع شده است. کاخ بزرگی که در کنار آتشکده قرار دارد نیز به اردشیر ساسانی تعلق دارد و اردشیر به این دلیل آن را «اردشیرخوره» یا «ارت خشتر» نامید که مفهوم آن فر و شکوه و جلال است.

آتشکده آذربرزین مهر

• آدرس: مشهد، ۴۰ کیلومتری شمال غرب سبزوار، پنج کیلومتری شمال روستای فشتنق، آتشکده آذربرزین مهر (مشاهده روی نقشه)
• مهم‌ترین آتشکده های ایران

_{منبع عکس:نامشخص}

آتشکده آذربرزین مهر، یکی از سه آتشکده مقدس و بزرگ در ایران است. این آتشکده در شهر نیشابور واقع شده و نام آن به معنی «آتش مهر بالنده» به کار می‌رود. تاریخ ساخت آتشکده آذربزین مهر را در منابع تاریخی به دوره زندگی اشوزرتشت نسبت می‌دهند. در فصل هفدهم بندهش بند هشت آمده است: 

آتشکده آذربرزین‌مهر در زمان گشتاسب در گردش بود، تا اینکه اشوزرتشت دین آورد و گشتاسب شاه، دین او را پذیرفت. سپس گشتاسب آتش مقدس را در کوه ریومند در آتشکده آذربرزین‌مهر قرار داد.

آتشکده اردشیر

• آدرس: استان فارس، فیروزآباد، روستای آتشکده (مشاهده روی نقشه)
• ساعت بازدید: بهار و تابستان، ۷:۳۰ دقیقه صبح تا ساعت ۲۰؛ پاییز و زمستان، ۸ صبح تا ساعت ۱۸
• مهم‌ترین آتشکده های ایران

_{منبع عکس:wikipedia}

آتشکده اردشیر یا کاخ فیروزآباد یکی از آتشکده‌های معروف ایران در استخر استان فارس است. این آتشکده با نام آتشکده آناهیتا نیز شهرت دارد. اردشیر چون از خاندان موبدان بزرگ فارس بود، بعد از رسیدن به حکومت، آتشکده آناهیتا را بنا کرد. از مراسم‌های مشهوری که در آتشکده اردشیر برگزار شد، جشن تاج‌گذاری یزدگرد سوم بود. او که نوه خسروپرویز بود، بعد از رسیدن به پادشاهی در این آتشکده تاج شاهی را به سر گذاشت و بعد از آن به تیسفون رفت و بر تخت شاهی ایران نشست.

آتشکده بیشابور

• آدرس: استان فارس، کازرون، جاده کازرون، آتشکده بیشاپور (مشاهده روی نقشه)
• ساعت بازدید: ۸ صبح تا ۲۰
• مهم‌ترین آتشکده های ایران

_{منبع عکس: tury.club} 

آتشکده بیشاپور در نزدیکی قصر بیشاپور قرار دارد. معماری این آتشکده به‌صورت چهارگوش است و در ساخت آن از فنون معماری روم نیز بهره گرفته‌اند. از عناصر تزیینی این آتشکده، می‌توان به سرهای گاو نر اشاره کرد که از معماری تخت جمشید الهام گرفته است. در کنار آتشکده‌ بیشاپور، بناهایی از زیر خاک بیرون آورده شده‌اند که برخی پژوهشگران، آن را بقایای یک کاخ و معبد دانسته‌اند و بعضی دیگر بر این عقیده هستند که آن‌ها نیز بخشی از آتشکده بیشاپور بوده‌اند. به نظر می‌رسد آتشکده بیشاپور حیاط بزرگی در ضلع جنوب شرقی بنا داشته است.

آتشکده ری

• آدرس: تهران، شهر ری، کنار جاده تهران به ورامین، آتشکده ری (مشاهده روی نقشه)
• ساعت بازدید: ۸ صبح تا ۱۷ عصر
• مهم‌ترین آتشکده های ایران

_{منبع عکس:نامشخص}

آتشکده شهرری که به آن تپه میل نیز می‌گویند، یکی از آثار برجای مانده از دوره اشکانیان است. در ری آثار باستانی زیادی وجود دارد. این شهر، اقامتگاه تابستانی شاهان اشکانی بود. بیشتر آثاری که در این شهر قرار دارند از دوره اشکانی و ساسانی باقی مانده‌اند. در دوره اشکانیان در ری نیایشگاه‌هایی برای خدایان اهورامزدا، مهر و اناهید ساخته شد. در کاوش‌هایی که در ری صورت گرفت به نیایشگاهی از خشت خام دست یافتند.

از این مکان سکه‌هایی به دست آمد که نشان می‌دادند معبد در فاصله سده اول پیش از میلاد تا سده اول میلادی بنا شده بود. در دوره ساسانی و دوره اشکانی پرستش آناهید به‌عنوان الهه آب و کشاورزی، رواج بسیار یافت. بعدها در دوره اسلامی بقعه‌ای در این مکان ساخته شد که به بی‌بی شهربانو شهرت یافت. به نظر پژوهشگران، بی‌بی شهربانو روی بازمانده آتشکده آناهید در ری ساخته شده است.

معماری آتشکده‌های ایران

_{منبع عکس:masirsabz}

آتشکده‌های ایران از معماری خاص و منحصربه‌فردی برخوردار بودند. از معماری آتشکده‌های ایران عصر ساسانی اطلاعات بیشتری در دست است. شکل بنا و معماری آتشکده‌ها در همه جای ایران یکسان بوده است. همه آتشکده‌ها هشت در داشتند و اتاق‌های آن‌ها نیز هشت گوشه ساخته شده بود. با گذر زمان تصمیم بر این شد که آتش در فضای باز نگهداری نشود و نور خورشید به‌طور مستقیم بر آن نتابد. برای این شرایط، چهارتاقی‌هایی در وسط آتشکده بنا شد و آتشدان را در درون آن قرار دادند.

_{منبع عکس: memarifa}

پلان اصلی آتشکده‌های دوره ساسانی چهارتاق بود. این پلان برای معماری آثار و بناهای مذهبی اهمیت زیادی داشت. این چهارتاقی‌ها پلان‌های مربع و مستطیل‌شکل داشتند و گنبدی مدرو روی آن‌ها ساخته می‌شد. کارکرد چهارتاقی این بود که فضای داخل آن محل قرار گرفتن آتش در هنگام نیایش بود. چهارتاقی باید طوری ساخته می‌شد که آتش از چهار جهت آن قابل‌مشاهده باشد. بعد از اسلام برخی از آتشکده‌ها خراب و به مسجد تبدیل شدند. مساجدی چون مسجد ایزدخواست و مسجد جامع اصفهان نمونه‌هایی از این دست هستند.

معماری آتشکده‌ها در جاهایی از ساختمان که جایگاه آتش بود یا به آتش مربوط می‌شد، یکسان بود. تمام آتشکده‌ها با مرکزیت آتش ساخته می‌شد. مرکزیت آتش در میان‌راه آسمان به‌شکل مدرو و روی زمین مسطح ساخته می‌شد. پلان مربع شکلی که آتش را در درون خود جای می‌داد، این ویژگی را به بیننده القا می‌کرد که بنا از نمادی زمینی به سوی گنبدی مقدس که در مسیر سیر و تکامل است، حرکت می‌کند. چهارگوشه بنا با چهار ستون نگه داشته می‌شد که نشانه پاس‌داری از اندیشه‌ای ژرف بود.

نقشه معابد و آتشكده های ایران

آتشکده‌ها و معابدی که از دوره باستان در ایران ساخته شده و تا به امروز بقایایی از آن‌ها به‌جای مانده است، در نقاط مختلف جغرافیای ایران واقع شده‌اند. نقشه معابد و آتشکده‌های ایران و جایگاه آن‌ها در استان‌های مختلف ایران را می‌توانید در تصویر بالا مشاهده کنید.

آتشکده چیست؟

_{منبع عکس: wikipedia}

آتشکده به بنایی گفته می‌شد که آتشی روشن را که مربوط به یک ایالت یا استان بود، در آن نگهداری می‌کردند و مردم در مواقع تعیین شده برای احترام به آتش و نیایش در آنجا جمع می‌شدند. در گذشته آتش در زندگی ایرانیان اهمیت زیادی داشت. در گذشته‌های دور برای دفع سرما و تهیه خوراک از آتش استفاده می‌کردند. در آن زمان، روشن کردن آتش، کار آسانی نبود؛ از این‌رو، تلاش می‌کردند آن را همیشه روشن نگه دارند.

به اعتقاد ایرانیان باستان، آتش در همه مکان‌ها و در جسم همه موجودات قرار داشت. ایرانیان در عهد باستان، بر این عقیده بودند که حرارت سه شکل دارد و در سه جا یافت می‌شود. روی زمین به‌صورت آتش، در هوا به‌صورت حرارت و در آسمان به‌شکل خورشید. در متن اوستا آتش‌های دیگری وجود دارد که در بدن نباتات و حیوانات پنهان است. نوعی از آتش، در ابرها و در بهشت نیز وجود داشت.

آتش خانواده یکی از انواع آتش‌ بود که بزرگ‌تر خانواده وظیفه داشت از آن نگهداری کند تا مشتعل و فروزان بماند و خاموش نشود. در بین خانواده‌ها، بزرگ‌تر خانواده برای فروزان نگاه داشتن آتش نهایت دقت و کوشش را به خرج می‌داد. نام نگهبان آتش خانه «مانبذ» بود. عشیره نیز آتشی داشت که نگهبان آن را «آذاران مغ» می‌گفتند.

وظیفه نگهداری از آتش در کوره، ایالت یا استان که «آتش بهرام=ورهرام» نام داشت به عهده موبد بود. آتش هر استان در یک آتشکده‌ مخصوص نگهداری می‌شد و مردم در زمان‌هایی خاص در آنجا جمع شده و نیایش‌های خود را در برابر آن انجام می‌دادند.

در گذشته اعتقاد داشتند که اگر آتش خانه خاموش شود، افراد به بدبختی دچار می‌شوند و اگر آتش آتشکده خاموش شود برای ایالت یا کشور حوادث بدی رخ می‌دهد. برای رهایی از حوادث، برای آتش قربانی می‌کردند و اگر به مسافرت می‌رفتند؛ هنگام بازگشت باید ابتدا به دیدن آتش می‌رفتند و برای او سرود می‌خواندند.

در منابع اساطیری، تاسیس آتشکده‌ها را به دوره پیشدادیان و عصر حاکمیت جمشید نسبت داده‌اند. سه آتشکده بزرگ و معروف ایران با نام‌های آتشکده آذرگشنسب، آتشکده آذرفرنبغ و آتشکده آذربرزین‌مهر شناخته می‌شوند. شاهان فارس در عهد سلوکیان و پارت‌ها رئیس آتشکده محسوب می‌شدند و از آتش محافظت می‌کردند. آن‌ها روی سکه‌های خود تصویر آتشدان را حک کرده بودند. نوشته‌های روی سکه‌ها نشان می‌دهد شاهان آن دوره، خود را نگهبان و حامی آتش معرفی کرده‌اند.

_{منبع عکس:smartiz}

آتشکده‌های ایران از بناهای باستانی هستند که تا به امروز برجای مانده‌اند. بسیاری از آتشکده‌ها خراب شده‌اند و تنها خرابه‌هایی از آن‌ها به‌جای مانده است. آتشکده‌های بازمانده و بقایای آن‌ها برای مورخان و باستان‌شناسان اهمیت بسیاری دارد که با پژوهش روی آن‌ها بخش‌هایی از زوایای تاریک تاریخ را روشن می‌کنند. احترام به آتش و تقدس آن در بین ملل قدیم رایج بود و تنها ایرانیان نبود که آتش را تقدیس می‌کردند. اگر شما هم تجربه بازدید از آتشکده‌های ایران را دارید آن را با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: ibna}