عهدنامه ترکمنچای، پایان حاکمیت ایران بر قفقاز

بعد از انعقاد معاهده گلستان در سال ۱۸۱۳ میلادی که برای پایان دادن به جنگ‌های دوره اول ایران و روسیه شکل گرفت، اختلافات مرزی دو کشور به‌طور کامل حل نشد و ۱۳ سال بعد از آن، در سال ۱۸۲۶ میلادی نیروهای روسیه دوباره به بخش‌هایی از خاک ایران دست درازی کردند. ارتش روسیه در این سال گوکچه را تصرف کرد و هیئت حاکمه ایران برای پاسخ به آن‌ها تصمیم به جنگ گرفت. تصرف گوکچه (Gokce)، بهانه جنگ‌های دوره دوم ایران و روسیه شد که تا سال ۱۸۲۸ ادامه یافت. فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۸۲۸ به‌علت شکست‌های پی‌درپی ارتش ایران، به‌اجبار تن به انعقاد عهدنامه ترکمنچای داد.

منبع عکس: wikipedia.org

عهدنامه ترکمنچای در دوره حکومت فتحعلی‌شاه قاجار و بعد از پایان جنگ‌های دوره دوم ایران و روسیه در تاریخ ۲۱ فوریه سال ۱۸۲۸ میلادی برابر با پنج شعبان سال ۱۲۴۳ هجری قمری و یک اسفند سال ۱۲۰۶ هجری شمسی منعقد شد. این جنگ‌ها حدود ۱۳ سال بعد از انعقاد عهدنامه گلستان که نوعی آتش‌بس به شمار می‌رفت، رخ داد و بهانه آن را اختلافات مرزی شکل می‌داد که حدود آن‌ها در عهدنامه گلستان مشخص نشده بود. شورش مرزنشین‌ها و عدم جدیت ایرانیان در دفاع از مرزها، سبب تجاوز نیروهای نظامی روسیه به روستاهای ایروان شد که در آن زمان جزو خاک ایران به‌شمار می‌رفتند.

منبع عکس: fa.wikipedia.org

نیروهای نظامی روسیه در سال ۱۸۲۶ گوکچه (Gokce) را که جزو خاک ایران بود، تصرف کردند؛ امروزه این شهر در شمال شرق ترکیه واقع شده است. دولت ایران به روسیه اعتراض کرد و نیکلای، تزار روس، پرنس منشیکف (Alexander Sergeyevich Menshikov)صدراعظم خود را برای بررسی اوضاع به ایران فرستاد؛ اما تغییری در عملکرد روس‌ها ایجاد نشد؛ بلکه رفتاری خشن‌تر را با مسلمانان قفقاز در پیش گرفتند که خبر آن به پایتخت رسید و سبب ایجاد خشم عمومی در تهران شد.

فتحعلی‌شاه با شنیدن خبر، مجلسی از سران ایلات، بزرگان و روحانیون تشکیل داد تا درباره مقابله با سلطه‌جویی روس‌ها تصمیم بگیرند. بزرگان این مجلس بدون در نظر گرفتن شرایط نامساعد ایران، رای به جنگ دادند و علمایی چون سیدمحمد اصفهانی که به «سید محمد مجاهد» نیز شهرت داشت، حکم جهاد صادر کردند. قائم مقام فراهانی به‌همراه چند نفر دیگر مخالف جنگ بودند؛ اما کسی به نظر آن‌ها اهمیت نداد.

پاسکویچ، سردار روس، حمله به قلعه‌های نظامی ایران را آغاز کرد و از پایان سال ۱۸۲۷ میلادی عملیات جنگ را به نفع روسیه تغییر داد؛ او نخجوان، قلعه عباس‌آباد و سردارآباد را گرفت؛ همچنین با تصرف ایروان در ۱۲ اکتبر ۱۸۲۸، لقب ایروانسکی را دریافت کرد. بسیاری از شهرهای مرزی کشور با وجود تعلق تاریخی به ایران، خود را زیر پرچم روس قرار دادند. حاکم خوی نیز شهر را به پاسکویچ تسلیم کرد. قراچه‌داغ، سراب، گرمرود، مشگین‌شهر، برخی از محلات مراغه و حتی اردبیل نیز از دست ارتش ایران خارج شد و به تصرف روس‌ها درآمد.

سقوط تبریز مهم‌ترین حادثه این جنگ‌ها بود که به‌علت خیانت الهیار آصف‌الدوله، به دست روس‌ها افتاد و از آنجا تهران، پایتخت قاجاریه را نیز تهدید کردند. این شرایط سبب وحشت فتحعلی‌شاه و اطرافیان او شد که به جنگ معتقد بودند. روس‌ها به ایران درخواست صلح دادند. عباس میرزا پذیرفت و از بهرام‌میرزا که در اطراف خوی بود، خواست که به‌عنوان نماینده، برای مذاکره صلح به روسیه برود. پاسکویچ شخصا از عباس‌میرزا خواست که برای قرار مصالحه، جلسه‌ای بگذارند.

منبع عکس: اسرار تاریخ

کلنل مک‌دونالد (Sir John Macdonald Kinneir)، وزیر مختار انگلیس در سال ۱۸۲۸ میلادی که به اقتضای دولت خود مصمم به تسریع مصالحه بود، با عباس‌میرزا به گفت‌وگو نشست. عباس‌میرزا سه شرط را برای صلح مطرح کرد:

ا. ما خاک و ملک ندهیم در مقابل هر چقدر گنجایش دارد، پول نقد بدهیم و هر جا را آن‌ها گرفته‌اند، پس بدهند.

عباس‌میرزا در نامه‌ای که برای پاسکویچ فرستاد از او برای پذیرش صلح قدردانی کرد و قائم‌مقام فراهانی، وزیر عباس‌میرزا، موافقت وزیرمختار انگلیس با شروط عباس‌میرزا را به پاسکویچ اعلام کرد؛ اما نه نخجوان به‌عنوان محل مذاکره پذیرفته شد و نه به سه شرط عباس‌میرزا اعتنا شد؛ بلکه منطقه دهخوارقان توسط ژنرال روس به‌عنوان محل مذاکره تعیین شد و عباس‌میرزا به‌همراه قائم مقام و دو نفر دیگر به آنجا رفتند.

پاسکویچ با همراهان خود از عباس میرزا، نائب‌السلطنه ایران استقبال کرد و مذاکرات آغاز شد. پاسکویچ خواهان واگذاری ایروان، ماکو، نخجوان، مغان و طالش به ایران و پرداخت ۲۰ کرور اشرفی به روسیه شد. بعد از ادامه مذاکرات، پاسکویچ به تصرف ایالات شمال ارس راضی شد؛ اما فتحعلی‌شاه از این پیشنهاد برآشفت و دستور تجهیز قوا برای ادامه جنگ را صادر کرد.

مکدونالد سفیر انگلیس در تهران برای حفظ منافع انگلستان در هند، به دربار فتحعلی‌شاه رفت و شاه را به پرداخت ۱۰ کرور تومان غرامت راضی کرد؛ سپس با کوشش او دور جدید مذاکرات صلح در ترکمنچای آغاز شد. معاهده ترکمنچای در تاریخ ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ میلادی بین عباس‌میرزا، قائم‌مقام فراهانی و میرزا ابوالحسن خان ایلچی وزیر امور خارجه فتحعلی‌شاه از ایران با پاسکویچ و افسران او که نماینده روس‌ها بودند و نظارت دکتر جان مک‌نیل، پزشک سفارت انگلیس، امضا شد.

منبع عکس: commons.wikimedia.org

الحمدالله الوافی و الکافی بعد از انعقاد عهدنامه مبارکه گلستان و مبادلات و معاملات دوستانه دولتین علیتین و ظهور آداب کمال مهربانی و یکجهتی حضرتین بهیتین به مقتضای حرکات آسمانی برخی تجاوزات ناگهانی از جانب سر حد داران طرفین به ظهور رسیده که موجب سنوح غوایل عظیمه شد و از آن جا که مرآت ضمایر پادشاهانه جانبین از غبار این‌گونه مخاطرات پاک بود اولیای دولتین علیتین تجدید عهد مسالمت را اهتمامات صادقانه و کوشش‌های منصفانه در دفع و رفع غایله اتفاقیه به ظهور رسانیده عهدنامه مبارکه جدید به مبانی و اصولی که در طی فصول مرقومه مذکور است مرقوم و مختوم آمد به مهر وکلای دولتین علیتین و در ماه شوال در سال هزار و دویست و چهل و نه هجری به امضای همایون شرف استقرار و استحکام پذیرفت. بر اولیای دولتین لازم است که از این پس در تحصیل موجبات مزید دوستی و موافقت اهتمامات صادقانه مبذول دارند و اسباب استحکام و استقرار معاهده مبارکه را به مراودات دوستانه متزاید خواهند و اگر در معدات تکمیل امور دوستی قصوری بینند به امضای خواهش‌های منصفانه تدارک آن را لازم بشمارند و دقیقه از دقایق دوستی را مهمل و متروک نگذارند.

بسم الله الرحمن الرحیم

چون اعلیحضرت قضا قدرت، پادشاه اعظم والاجاه، امپراتور اکرم شوکت دستگاه، مالک بالاستحقاق کل ممالک روسیه و اعلیحضرت کیوان رفعت خورشید رایت، خسرو نامدار پادشاه اعظم با اقتدار ممالک ایران، چون هر دو علی‌السویه اراده و تمنای صادقانه دارند که به نوایب و مکاره جنگی که بالکلیه منافی رای والای ایشان است نهایتی بگذارند و سنت‌های قدیم حسن مجاورت و مودت را ما بین این دو دولت بواسطه صلحی که متضمن دوام باشد و بواعث خلاف و نفاق آتیه را دور کنند در بنای مستحکم استقرار دهند، لهذا برای تقدیم این کار خجسته آثار اعلیحضرت امپراتور کل ممالک روسیه جناب ژان پاسکویچ‌‌‌‌‌‌، جنرال آنفاندری، سردار عسکر جداگانه قفقاز، ناظم امورات ملکیه گرجستان و ولایات قفقاز و حاجی ترخان، مدیر سفاین حربیه بحر خزر، صاحب حمایلات الکسندر نویسکی مقدس مرصع به الماس، به آن مقدس مرتبه اول مرصع به الماس، ولادیمیر مقدس مرتبه اول و گیورگی مقدس مرتبه دویم و صاحب دو شمشیر افتخار یکی طلا موسوم«برای شجاعت» و دیگری مرصع به الماس و صاحب حمایلات دول خارجه مرتبه اولین عقاب سرخ پیکر پروسیه، هلال دولت عثمانی و نشان‌های دیگر و جناب «الکسندر اوبرو سکوف» صاحب حمایلات مقدسه ثالث ولادیمیر، مرتبه ثانی سن استانیسلاس لهستان، مرتبه دوم سن ژان بیت، و از طرف اعلیحضرت قوی‌شوکت پادشاه ممالک ایران نواب مستطاب والا شاهزاده نامدار عباس میرزا را وکلای مختار خود تعیین کردند و ایشان بعد از آن که در ترکمنچای مجتمع شدند و اختیار نامه خود را مبادله کرده و موافق قاعده و شایسته دیدند، فصول آتیه را تعیین و قرارداد کردند:

منبع عکس: hedayatmizan.ir

عهدنامه ترکمانچای در دو بخش سیاسی و اقتصادی تنظیم شد و دارای ۱۶ فصل بود که هریک شرایط سنگینی را بر مردم و حکومت ایران وارد می‌کرد. روس‌ها با انعقاد عهدنامه ترکمنچای در عرصه سیاسی و اقتصادی امتیازاتی از ایران گرفتند که هیچ‌یک از همسایگان آن‌ها تا آن روز به چنین امتیازی دست نیافته بودند.

به گفته منابع تاریخی، در عهدنامه ترکمنچای حدود ۳۰,۰۰۰ کیلومتر مربع از اراضی ایران در اختیار روسیه قرار گرفت که شامل ارمنستان، بخش‌هایی از ترکیه و جمهوری آذربایجان امروزی می‌شد. در این عهدنامه خانات ایروان و نخجوان در قفقاز از حکومت ایران جدا و به روسیه واگذار شدند؛ همچنین ایران حق کشتی‌رانی در دریای خزر را از دست داد و به پرداخت ۱۰ کرور تومان غرامت به روسیه ملزم شد.

پادشاه ایران در فصل سوم عهدنامه ترکمنچای برای اثبات میزان دوستی خود به امپراتوری روسیه، ولایات گنجه، قراباغ، خانات شکی، شروان، دربند، قبه، باکو و ولایات تالش را که به تصرف روسیه درآمده بود، همچنین گرجستان و داغستان تا دریای خزر را متعلق به روسیه دانست.

عهدنامه ترکمنچای، بعد از پایان جنگ‌های ایران و روس در دوره قاجار امضا شد؛ هرچند عهدنامه‌ای با مدت معین نبود. این عهدنامه علاوه بر جدایی بخش‌های زیادی از شمال ایران، حق کشتی‌رانی در دریای خزر را از ایران گرفت، همچنین حق کاپیتولاسیون یا قضاوت کنسولی را برای اتباع روسیه در ایران تعیین کرد. (حق کاپیتولاسیون در حقوق بین‌الملل به‌معنای هرگونه موافقت‌نامه‌ای است که به کشور دیگر مجوز می‌دهد از قوانین قضایی خود برای اتباعی که در داخل مرزهای آن کشور زندگی می‌کنند، استفاده کند)

مطالعه متن عهدنامه ترکمانچای نشان می‌دهد که عهدنامه زمان‌دار نیست و به قصد ابدی منعقد شده است؛ اما بعد از فروپاشی روسیه و تشکیل دولت کمونیستی در این کشور، کنفرانس‌های متعددی تشکیل شد که روسیه در آن‌ها عهدنامه‌هایی که از پیش با دولت‌های دیگر بسته بود را ملغی اعلام کرد. برای مثال قراردادهای ۱۹۰۷ و ۱۹۱۵ میلادی که بین روسیه و انگلستان بسته شده بود در کنفرانس صلح پاریس لغو شدند؛ اما به گفته «سر پرسی سایکس» (Sir Percy Sykes) به ایران اجازه ندادند تا تقاضای خود را در این زمینه، در کنفرانس صلح پاریس مطرح کند.

منبع عکس: diyarekohan.net

در سال‌های اخیر مباحثی درباره پایان مدت عهدنامه ترکمانچای و الحاق مناطق از دست رفته در این عهدنامه‌ها به ایران مطرح شد؛ اما نظر به اینکه هریک از سرزمین‌های مذکور در قرارداد، امروزه در جغرافیای تاریخی جهان، یک دولت مستقل محسوب می‌شوند، این مورد را مطابق سازوکار بین‌المللی و قوانین آن، با دشواری مواجه و دستیابی به آن را غیرممکن می‌کند. اگر درباره عهدنامه ترکمنچای نظری دارید آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: fa.wikipedia.org