چوگان چیست؟ | تاریخچه چوگان + روش بازی چوگان
چوگان ورزش تیمی مهیج و مفرح ایرانی است که به‌دلیل هیجان بالا، در میان طرفداران محبوبیت دارد.
چوگان از ورزش‌های قدیمی ایران محسوب می‌شود که امروزه در سطح جهان گسترش یافته است و با نام «پولو» (Polo) شناخته می‌شود.این بازی در گذشته به‌دلیل حضور پررنگ اسب در آن، عرصه‌ای برای حضور سوارکاران و جنگاوران بود تا از این طریق، استعدادهای سوارکاری خود را در بازی به نمایش بگذارند.
آنچه باید درباره چوگان بدانید:
- چوگان چیست؟
- تاریخچه چوگان
- معنی چوگان چیست؟
- انواع چوگان
- روش اجرای بازی چوگان چگونه است؟
- چوگان در کدام کشورها بازی می‌شود؟
- ماجرای ثبت جهانی چوگان
- چوگان برای زنان
- چرا به چوگان لقب بازی شاهانه داده‌اند؟
چوگان چیست؟
منبع عکس: aftab news
چوگان یک رشته ورزشی تیمی است که در آن سوارکاران با چوب مخصوص این بازی، توپ یا گوی را برای ورود به دروازه حریف هدایت و دنبال می‌کنند. این رشته ورزشی در گذشته بیشتر در دربار پادشاهان رایج بود و تنها به ایران اختصاص داشت؛ هرچند امروزه در کشورهای دیگر نیز رواج یافته است، از حدود ۴۰ سال پیش به رشته‌های ورزشی المپیک راه پیدا کرد و اکنون نیز از سوی کمیته المپیک به‌عنوان ورزشی جهانی شناخته می‌شود. با گذشت زمان ورزش چوگان در کشورهای دیگر، نسبت به مهد خود ایران، جایگاه والاتری یافت و مورد توجه بیشتری قرار گرفت.
تاریخچه چوگان
منبع عکس: gilgameshmag
تاریخچه پیدایش ورزش چوگان به ایران باستان تعلق دارد. پژوهشگران بر این عقیده هستند که سابقه چوگان در ایران به رام کردن اسب می‌رسد؛ اما اسناد مکتوب، سابقه ورزش چوگان در ایران را به سال ۵۲۵ پیش از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. چوگان در دوره هخامنشیان در ایران بازی می‌شد و در دوره پادشاهی داریوش یکم هخامنشی در کشور هند نیز رواج یافت.
ورزش چوگان در دوره حکومت ساسانیان جایگاه والایی داشت. اهمیت این ورزش در عهد پادشاهی اردشیر، موسس سلسله ساسانی، در کتاب شاهنامه فردوسی به وضوح قابل‌مشاهده است. جایگاه ورزش چوگان تا پایان حکومت ساسانیان حفظ شد.
در دوره حکومت بهرام پنجم ساسانی و عهد پادشاهی خسروپرویز، چوگان به اوج اعتلای خود رسید؛ در این زمان مسابقات بسیاری ترتیب داده می‌شد که پادشاه و درباریان نیز به تماشای آن‌ها می‌نشستند.
منبع عکس: bfa.blogfa
پس از ورود اسلام به ایران، چوگان جایگاه اولیه خود را در عهد باستان از دست داد؛ اما از بین نرفت. اشاره به چوگان در کتاب‌های شاعران دوره اسلامی، همچون رودکی، ناصرخسرو، سعدی و حافظ نمونه‌هایی است که وجود این بازی در دوره اسلامی را تایید می‌کنند. مغولان بعد از حمله به ایران، با تاثیر از فرهنگ ایرانی، ورزش چوگان را فراگرفتند و آن را در امپراتوری خود رواج دادند. گرایش کشورهای شرق آسیا به چوگان مربوط به این دوره است. در دوره حکومت مغولان، چوگان به‌طور جدی از جغرافیای ایران خارج و وارد قلمروی کشورهای دیگر شد.
منبع عکس: pinterest
بازی چوگان در عصر حکومت صفویه دوباره اوج گرفت و شکوفا شد. بررسی اسناد تاریخی نشان می‌دهد که شاه عباس اول با انتقال پایتخت به اصفهان، میدان نقش جهان را با هدف برگزاری مسابقات چوگان بنا کرد. اروپاییان در این دوره، از طریق کشور هند با ورزش چوگان آشنا شدند. افسران انگلیسی نیز در این دوره چوگان را آموختند و آن را با خود به کشورشان بردند.
ورزش چوگان بعد از دوره صفوی، اهمیت خود را از دست داد. در دوره نادرشاه افشار کشور درگیر جنگ بود و به امور فرهنگی التفاتی نمی‌شد. در دوره حکومت زند و قاجار نیز توجه چندانی به ورزش چوگان نشد. با روی کار آمدن پهلوی دوم، این ورزش دوباره مورد توجه قرار گرفت.
با وجود تلاش‌های زیادی که برای توسعه چوگان صورت گرفت؛ این رشته ورزشی جایگاه پیشین خود را به دست نیاورد و مانند گذشته رواج پیدا نکرد. در این دوره اقداماتی نیز جهت ساخت بناهای سرپوشیده برای بازی چوگان بانوان انجام شد.
معنی چوگان چیست؟
منبع عکس: kaghaz rangi
چوگان از ریشه پهلوی چوپگان گرفته شده است. چوبگان، به چوبی گفته می‌شود که سری کج دارد و در این بازی از آن استفاده می‌کنند. دسته این چوب راست و باریک و سر آن کمی خمیده و پهن است. در بازی چوگان از این چوب برای ضربه زدن به گوی، هدایت و وارد کردن آن به دروازه حریف استفاده می‌شود.
انواع چوگان
عکاس: Carl Whetham
خاستگاه ورزش چوگان کشور ایران است؛ اما امروزه این ورزش در کشورهای مختلف انجام می‌شود و در برخی کشورها با ایجاد کمی تغییرات، اشکال گوناگونی به خود گرفته است.
- چوگان کابویی: این نوع از چوگان در غرب آمریکا رواج دارد. در این ورزش، بازیکنان سوار بر اسب می‌شوند و با چوب‌هایی که در دست دارند، توپی را که از توپ‌های چوگان ایرانی بزرگ‌تر و سنگین‌تر است، به‌سمت دروازه حریف هدایت می‌کنند. علاوه بر توپ، دیگر تفاوت این ورزش با چوگان استاندارد در تعداد اعضای هر تیم است که از پنج سوارکار تشکیل شده است.
- چوگان مغولی: نوعی از چوگان که در مغولستان رایح است و آن را سوار بر «غژگاو» بازی می‌کنند. «یاک» یا «غژگاو» گونه‌ای گاو است که موهای بلند و دم مانند اسب دارد و در تبت، هیمالیا، افغانستان و مغولستان زیست می‌کند. غژگاوها اهلی هستند و در بازی چوگان مغولی به‌جای اسب استفاده می‌شوند. این بازی جذاب محبوبیت فراوانی دارد و از ۲۰ سال پیش به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مغولستان ثبت شده است.
- چوگان با فیل: نوعی دیگر از ورزش چوگان که در کشورهایی نظیر هند، تایلند، نپال و سریلانکا رواج دارد. این ورزش که برای اولین بار در اوایل قرن بیستم ابداع شد، سوار بر فیل و با چوبی بلندتر از چوب چوگان بازی می‌شود؛ روی هر فیل دونفر سوار می‌شوند که یکی مسئول راندن فیل است و شخص دیگر وظیفه اعلام جهت حرکت به هدایت‌کننده و ضربه زدن به توپ را به عهده دارد.
عکاس: Krish Dulal
روش اجرای بازی چوگان چگونه است؟
چوگان عنوان سریع‌ترین بازی جهان را از آن خود کرده است؛ زیرا در این بازی سوار و اسب باید با سرعت ۶۰ کیلومتر در ساعت گوی را تعقیب کنند. در صورت جمع زدن سرعت گوی، چوبدست و اسب، نتیجه به‌دست‌آمده بیشتر از ۳۶۰ کیلومتر در ساعت می‌شود.
منبع عکس: destinationiran
بازی چوگان چهار رکن دارد؛ اسب، چوبدست، سوار و گوی. کار اصلی را اسب انجام می‌دهد و بیشتر بار بازی به دوش اسب است. در طی بازی، گوی به‌سمت دروازه حریف می‌رود و اسب چوگان باید با هوش بالا به‌دنبال گوی باشد و آن را تا ورود به دروازه حریف تعقیب کند. اسب میدان‌دار مسابقه است و باید سرعت خود را با سوار تنظیم کند و به موقع راه حریف را ببندد.
بازی چوگان ۶ دور دارد و به هر دور «چوکه» می‌گویند. چوکه کلمه‌ای قدیمی است و در شاهنامه فردوسی هم دیده می‌شود. زمان استاندارد هر چوکه، هفت دقیقه است. در پایان هر چوکه، بازی متوقف می‌شود تا تیم‌ها استراحت کنند. اگر اسب در میان بازی زمین بخورد یا حادثه‌ای پیش بیاید، بازی متوقف می‌شود. هر بار که توپ وارد دروازه حریف شود، زمین بازی هر دو تیم تغییر می‌کند.
مشخصه‌های زمین چوگان
منبع عکس: اقتصادآنلاین
زمین بازی چوگان، شکل مستطیلی دارد و اندازه آن از گذشته تا به امروز، تغییر کرده است. امروز طول قانونی میدان چوگان را ۲۷۰ متر و عرض آن در حدود ۱۸۰ متر در نظر گرفته‌اند. اگر در اطراف زمین، تخته حاشیه به‌عنوان حریم زمین و مانعی برای خروج توپ از زمین باشد، طول زمین ۲۷۰ متر و عرض آن ۱۴۶ متر محاسبه می‌شود. در گذشته کف زمین چوگان را با سنگریزه می‌پوشاندند؛ اما امروزه جای آن را چمن، خاک نرم یا خاک اره گرفته است.
مدت بازی چوگان
مدت زمان بازی چوگان حدود یک ساعت (۶۰ دقیقه) است؛ یک ساعت زمان بازی به ۶ دور یا چوکه هفت دقیقه‌ای تقسیم می‌شود. در بین هر یک از این دورها، سه دقیقه استراحت برای بازیکنان در نظر گرفته می‌شود. این استاندارد در همه‌جا کاربرد ندارد و مدت زمان آن بین کشورهای مختلف متفاوت است. در انگلستان این استاندارد رعایت می‌شود؛ اما در آرژانتین یا آمریکا بازی چوگان هشت دور دارد و بین هر دور، سه دقیقه استراحت در نظر گرفته می‌شود و بازی در بین دو نیمه، پنج دقیقه استراحت دارد.
تعداد بازیکنان چوگان
منبع عکس: isna
هر تیم، چهار بازیکن دارد. نفر اول نقش مهاجم دارد؛ نفر دوم هم مهاجم است و هم به دفاع کمک می‌کند؛ نفر سوم که مهم‌ترین بازیکن تیم محسوب می‌شود، ضدحمله است و نفر چهارم در نقش دفاع وارد می‌شود و وظیفه دور کردن توپ از دروازه را دارد.
هدف و قوانین بازی چوگان
هدف بازی چوگان، وارد کردن توپ به دروازه حریف است؛ اگر تیم حریف توپ را به‌سمت دروازه بزند و توپ از پشت دروازه خارج شود، پرتاب توپ متعلق به تیمی است که مورد حمله قرار می‌گیرد. در صورتی‌که توپ توسط افراد همان تیم از پشت دروازه خارج شود، به تیم مقابل اجازه پرتاب آزاد می‌دهند.
بعد از هر گلی که به حریف زده شود، توپ و داور در وسط زمین قرار می‌گیرد و جای زمین بازی تیم‌ها عوض می‌شود. هر دو تیم اگر در نتیجه بازی با هم برابر شوند، به آن‌ها وقت اضافی تعلق می‌گیرد و اولین تیمی که در وقت اضافی گل را بزند، برنده اعلام می‌شود.
وقتی بازیکن به‌سمت توپ در حال حرکت، بدود و توپ، سمت راست او قرار گیرد، اولویت با اوست و هیچ بازیکنی حق ایجاد مانع برای وی را ندارد؛ مگر اینکه فاصله او معقول باشد و خطری برای بازیکن ایجاد نکند.
خطاهای ورزش چوگان
منبع عکس: kaghaz rangi
ورزش چوگان خطاهایی دارد که در صورت انجام آن، بازیکنان جریمه می‌شوند. چنانچه بازیکنی مسیر سوارکار در حال بازی را قطع کند و جان او را به خطر بیندازد، دچار خطا شده است. اگر از سمت چپ و از جهت مخالف ضربه به توپ وارد شود نیز خطا محسوب می‌شود. ضربه زدن به توپ یا نوعی از سوارکاری که به سایر سوارکارها ضربه بزند و برای آن‌ها خطرناک باشد، صحیح نیست.
انواع جریمه‌های بازی چوگان
- اگر در بازی چوگان خطایی عمد یا برخوردی خطرناک در نزدیکی دروازه حریف رخ دهد، به جبران آن، یک گل برای تیم مقابل در نظر گرفته می‌شود.
- ضربه آزاد از فاصله ۲۷ متری در جهت مخالف دروازه و قرارگیری مدافعان در پشت خط دروازه یکی دیگر از جریمه‌های بازی چوگان است. در این مورد، مدافعان بعد از زدن ضربه، حق دخالت در آن را دارند.
- ضربه آزاد از فاصله ۳۶ متری با شرایط مشابه نوع دیگر از جریمه در بازی چوگان است.
- ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری بدون حضور هیچ مدافعی تا فاصله ۲۷ متری که نقطه زدن ضربه به توپ است.
- ضربه آزاد به توپ از وسط زمین.
- ضربه آزاد از محل وقوع خطا، بدون حضور هیچ مدافعی تا فاصله ۲۷ متری از محل زدن ضربه.
- حرکتی شبیه کرنر که در طی آن، ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری دروازه زده می‌شود؛ با این شرط که مدافعان در فاصله ۲۷ متری زدن ضربه قرار می‌گیرند.
اسب و وسایل ضروری بازی چوگان
منبع عکس: new zin
در قوانین چوگان آمده است که برای بازی چوگان از اسب‌هایی با نژادهای گوناگون استفاده می‌شود؛ اما کسانی که در این زمینه تبحر دارند، می‌دانند که «اسبچه خزر» خاص کشور ایران است و بهترین نژاد اسب برای بازی چوگان محسوب می‌شود.
اسبچه خزر که به اسب کاسپین هم شهرت دارد، بیشتر در گیلان یافت می‌شود. این اسب هوش بالا و تربیت‌پذیری بسیار خوبی دارد، رفتاری دوستانه دارد و سریع عمل می‌کند.
اسبچه خزر به رنگ‌های سفید، خاکستری، کهر، سمند و کرنگ است. این نوع اسب، قد کوتاه دارد اما به اسب‌های بزرگ شبیه است. گردن این اسب زیبا و قوس‌دار و اندام آن چشمگیر است. اسب کاسپین پوستی نازک و لطیف و بال و دیم پرپشت دارد.
منبع عکس: destinationiran
در چوگان، سوارکار علاوه بر اسب مناسب، به کلاه ایمنی مخصوص چوگان، دستکش، شلاق مخصوص با اندازه ۱۰۶ سانتی‌متر، چکمه سوارکاری بدون بند و زانوبند نیز نیاز دارد. چوب چوگان از لوازم ضروری این ورزش محسوب می‌شود. طول چوب، معادل ۱۲ سانتی‌متر و انتهای آن استوانه‌ای شکل است. برای ساخت چوب چوگان از چوب بامبو، بید و درخت خرمالو استفاده می‌شود.
قطر توپ چوگان حدود ۱۲۷ تا ۱۴۰ گرم است. بانداژ مخصوص حفاظت از ساق اسب برای پیشگیری از ضربه مستقیم چوب و توپ به پای آن و افسار مناسب اسب برای کنترل بهتر در حین مسابقه از دیگر وسایل ضروری اسب است.
چوگان در کدام کشورها بازی می‌شود؟
منبع عکس: uspolo.org
چوگان با وجود اصالت ایرانی، امروزه کمترین تعلق را به کشور ایران دارد. این روزها چوگان به ورزشی جهانی تبدیل شده است و مسابقات آن در بیش از ۷۷ کشور جهان برگزار می‌شود. این ورزش سال‌ها پیش وارد المپیک شد. چوگان در سال ۱۸۶۰ در انگلستان رواج یافت و با نام پولو شناخته شد. اکنون چوگان در آمریکای جنوبی بیشترین اهمیت را یافته است.
ماجرای ثبت جهانی چوگان
منبع عکس: irib
جمهوری آذربایجان در سال ۱۳۹۲ از بی‌توجهی ایران به این ورزش استفاده و تلاش کرد تا چوگان را به نام خود در فهرست میراث ناملموس جهانی ثبت کند. در نهایت یونسکو «بازی چوگان منطقه قره‌باغ» را ثبت جهانی کرد؛ اما آن را برای کل کشور آذربایجان در نظر نگرفت.
چند تن از فعالان فرهنگی از این موضوع باخبر شدند و به سازمان یونسکو اعتراض کردند. ایران بعد از سه سال تلاش و رایزنی‌های بین‌المللی و همکاری با وزارت ورزش، سرانجام در سال ۱۳۹۶ موفق شد در اجلاس کره جنوبی بازی چوگان ایرانی را به تصویب نهایی برساند و آن را در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دهد.
چوگان برای زنان
منبع عکس: visit iran
برخی بر این باور هستند که چوگان نوعی بازی مردانه است؛ در حالی که چنین تصوری صحیح نیست؛ زیرا نظامی در کتاب خسرو و شیرین اشاره به دختران چوگان‌باز می‌کند. در کتاب خسرو و شیرین آمده است:
مهین بانو عده‌ای از زنان سوارکار و چوگان باز را همراه شیرین به پایتخت فرستاد.
این داستان سندی بر وجود زنان چوگان‌باز درباری در ایران است که علاوه بر سوارکاری، با بازی چوگان نیز آشنایی داشتند. در سال‌های اخیر نیز در ایران گروهی از بانوان به این بازی روی آوردند و تصمیم گرفتند زنان چوگان باز قوی را تربیت کنند. به این منظور «چوگان بانوان» در فدراسیون چوگان شکل گرفت و مسابقات بانوان در سطح کشوری برگزار شد. امروزه در آمریکا نیز تیم‌های زنان در ورزش چوگان حضور دارند که بسیار قدرتمند عمل می‌کنند.
چرا به چوگان لقب بازی شاهانه داده‌اند؟
منبع عکس: اصفهان زیبا
چوگان ورزشی هیجان‌انگیز و شادی‌بخش است که سلامت جسم و روح را ارتقا می‌دهد. این ورزش به‌عنوان اولین ورزش دسته‌جمعی و تیمی در طول تاریخ شناخته شده است. ورزشی که نماد زورآزمایی انسان‌ها علیه یکدیگر نبود؛ بلکه جنبه تفریح و سرگرمی داشت. چوگان سنت فرهنگی ایرانی و بخشی از میراث و هنر ایران‌زمین با قدمتی ۳۰۰۰ ساله است. چوگان را بازی شاهانه می‌دانند؛ زیرا محبوب درباریان بود و پادشاهان به تماشای مسابقه چوگان می‌رفتند.
مطالعه پیشینه بازی چوگان نشان می‌دهد که در عهد باستان بین پادشاهان و درباریان ایرانی رایج بود و جنبه اشراف‌زادگی داشت. در آن زمان میدان‌های بازی چوگان از جانب دربار ساخته می‌شدند و شاهان و درباریان برای تماشای مسابقات چوگان حضور می‌یافتند.
امروزه در منطقه فرح‌آباد تهران زمینی مخصوص چوگان است که در سال‌های اخیر برای بازی از آن استفاده می‌کنند. در پاییز سال گذشته، تاسیس باشگاه‌های چوگان در فدراسیون این ورزش بررسی و تصویب شد. شاید این ورزش شاهانه مفرح در آینده در شهرهای ایران دوباره به اوج برسد.
اگر تجربه بازدید از مسابقات چوگان را دارید یا با این بازی مفرح آشنا هستید، نظر خود را با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
پرسش‌های متداول
چوگان چیست؟
معنی چوگان چیست؟
چوگان در کدام کشورها بازی می‌شود؟
چرا به بازی چوگان لقب شاهانه داده‌اند؟
منبع عکس کاور: عباس پوستین دوز-خبرگزاری مهر
دیدگاه