آل زیار ؛ تلاش برای احیای فرهنگ باستانی ایران

آل زیار یک سلسله اسلامی کوچک در اطراف دریای خزر بودند. امیران سلسله آل زیار در قرن چهارم هجری در گرگان و طبرستان حکمرانی داشتند و مناطقی چون قومس، گیلان و دیلم نیز در قلمرو حکومت آن‌ها بودند. موسس سلسله آل زیار، مرداویج بود. او نسب خود را به خاندان‌های پیش از اسلام می‌رساند که در شمال ایران بودند و در در ابتدا به علویان طبرستان خدمت می‌کرد. آل زیار ابتدا به‌دنبال احیای امپراتوری ساسانی و از بین بردن خلافت عباسی بودند. بعد از مرگ مرداویج، این سلسله به‌صورت حکومتی محلی در گرگان و طبرستان درآمد. بعد از آن و به‌تدریج، اقتدار امیران زیاری کاهش یافت؛ تا اینکه واپسین امارت آن‌ها در دوره سلجوقیان، محدود به قلعه‌های کوهستانی شد.

آنچه باید درباره سلسله آل زیار بدانید:

• مختصری از تاریخ سلسله آل زیار
• پادشاهان معروف آل زیار
• اوج قدرت سیاسی زیاریان
• فرهنگ و اعتقادات زیاریان
• جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله آل زیار

مختصری از تاریخ سلسله آل زیار

مرداویج

مرداویج ملقب به ابوالحجاج، بعد از کشتن اسفار بن شیرویه، دست به توسعه فتوحات خود زد. او به گرگان و طبرستان که در دست ماکان بن کاکی بود لشکر کشید و آنجا را تصرف کرد. مرداویج به‌ترتیب در ادامه فتوحات خود، همدان، کرمانشاه، لرستان، کردستان، اصفهان و اهواز را تصرف و ابن علان قزوینی سردار مشهور او، دینور را فتح کرد. مرداویج بعد از تصرف این نواحی، رسولی نزد مقتدر فرستاد و خلیفه در ازای بازگرداندن دینور و همدان، منشور سایر شهرها را برای او صادر کرد. بدین ترتیب، مرداویج اولین دولت مستقل ایرانی و شیعی را در خارج از محدوده طبرستان، به نام آل زیار تاسیس کرد.

مرداویج حکوت کرج ابودلف را به علی بن بویه داد؛ اما به‌زودی از این کار پشیمان شد؛ چون این موضوع، آغاز قدرت ‌گیری آل بویه شد. بعد از  ایجاد زد و خوردهایی، علی بن بویه اطاعت مرداویج را پذیرفت و به نام او در شهرهای مختلف خطبه خواند. مرداویج نهایتا به‌علت بی‌احترامی به ترکان سپاهش توسط آن‌ها کشته شد. 

_{منبع عکس: ناشناس}

وشمگیر

وشمگیر بعد از مرگ برادرش مرداویج به حکومت رسید و ابن وهبان را به وزارت خود انتخاب کرد. رابطه سامانیان با وشمگیر دارای دو مرحله بود؛ در مرحله اول سامانیان سعی کردند از مرگ مرداویج استفاده کنند و بر طبرستان، گرگان و ری مسلط شوند. در مرحله دوم با قدرت‌یابی آل بویه در مناطق مرکزی ایران، تلاش کردند از وشمگیر در جهت مقابله با آل بویه سود جویند. در سال ۳۲۸ هجری قمری، سامانیان به گرگان تسلط پیدا کردند و ماکان بن کاکی، سردار وشمگیر را کشتند. علی و حسن بویه در این زمان از فرصت استفاده کردند و ری و اصفهان را تصرف کردند. وشمگیر به ناچار از امیر نوح سامانی کمک گرفت و مشترکا علیه برادران بویه لشکر کشیدند؛ اما بعد از جنگ و گریز، پیروزی حتمی نصیب هیچ‌کدام از آن‌ها نشد. وشمگیر در سال ۳۵۷ هجری قمری بر اثر سقوط از اسب درگذشت.

ظهیرالدین بهستون

ظهیرالدین بهستون به‌دلیل اختلاف با سرداران سامانی، نزد حسن بن بویه گریخت و با حمایت او، بر حکومت زیاری دست یافت. به درخواست رکن‌الدوله، خلیفه المطیع ‌لله، فرمان حکومت طبرستان، گرگان، سالوس و رویان را برای بهستون فرستاد و به او لقب ظهیرالدوله داد.

شمس‌المعالی قابوس

_{منبع عکس: ناشناس}

قابوس بعد از مرگ برادرش بهستون، با کمک سرداران سامانی به قدرت رسید. خلیفه عباسی فرمان و خلعت حکومت طبرستان و گرگان را برای او صادر کرد و به او لقب شمس‌المعالی داد. در اویل حکومت قابوس، فخرالدوله که از مقابل سپاه عضدالدوله می‌گریخت، نزد او آمد و قابوس به او امان داد؛ ولی سپاه آل بویه به رهبری مویدالدوله، سبب فرار قابوس و فخرالدوله به خراسان شدند. قابوس که به خاطر یاری از فخرالدوله تخت خود را از دست داده بود، چند بار با کمک امیر نوح سامانی، حسام‌الدوله ابی‌العباس سپسالار خراسان و سبکتگین غزنوی سعی کرد تخت خود را از آل بویه باز ستاند؛ اما موفق نشد.

با مرگ مویدالدوله، قابوس با جانشین او مجدالدوله صلح کرد و گرگان و طبرستان را تصاحب کرد. قابوس دودمان کاووسیه را که شاخه‌ای از اسپهبدان باوندی بودند و نسب خود را به کاووس بن قباد می‌رساندند، منقرض کرد. قابوس برای در امان ماندن از فشار محمود غزنوی، به او اعلام وابستگی کرد و زیاریان از این زمان، خراجگزار دولت غزنوی شدند. قابوس سرانجام با توطئه سرداران خود، در سال ۴۰۳ هجری قمری، جان سپرد و جسد او نزدیک گرگان، جایی که به گنبد قابوس شهرت دارد، به خاک سپرده شد.

فلک‌المعالی منوچهر

فلک‌المعالی بعد از مرگ پدرش قابوس، رسما حکومت آل زیار را به دست گرفت و خلیفه القادر او را تایید کرد و به فلک‌المعالی شهرت یافت. از اولین وقایع مهم حکومت فلک‌المعالی، ایجاد مشکل از جانب سلطان محمود غزنوی بود. منوچهر با دادن خراج به محمود غزنوی و خواندن خطبه به نام او و گرفتن دختر او، نسبت به این سلطان اظهار اطاعت کرد. منوچهر بن قابوس علاوه بر دانش دوستی و به طرف‌داری از تشیع معروف شد. او با الموید بالله امام زیدی، مدارای بسیار داشت.  منوچهری دامغانی، شاعر قرن پنجم هجری، در زمان منوچهر فلک المعالی می‌زیست و امیر زیاری را مدح بسیار می‌کرد.

انوشیروان بن منوچهر

_{منبع عکس: ناشناس}

انوشیروان بن منوچهر کودک بود؛ ازاین‌رو، اباکالیجار بن ویهان به‌جای او، زمام امور را به دست گرفت. در این زمان، سلطان مسعود غزنوی به‌علت اختلاف با زیاریان به گرگان لشکر کشید؛ اما به‌دلیل حمله سلجوقیان به شرق، ناگزیر به بازگشت شد. با آمدن سلجوقیان به‌سمت قلمرو آل زیار، انوشیروان گریخت و به ساری رفت و سپس به تابعیت طغرل اول سلجوقی درآمد. او تا سال ۴۳۵ هجری قمری که درگذشت، به‌عنوان حاکم اسمی سلجوقیان در طبرستان حکومت می‌کرد. از او پسری به نام جستان ماند که در حکومت و سیاست نقشی نداشت. حسن صباح با تصرف نواحی کوهستانی طبرستان، حکومت آل زیار را از تاریخ ناپدید کرد.

پادشاهان معروف آل زیار

مرداویج

_{منبع عکس: ناشناس}

مرداویج موسس سلسله زیاریان و از معروفترین امیران این سلسله بود. او نخستین سلسله مستقل شیعی را تشکیل داد. مرداویج در پایان حکومتش به‌دلیل بی احترامی به ترک‌ها توسط آن‌ها کشته شد. مطرف بن محمد و ابوعبدالله حسین بن محمد، وزرای مرداویج بودند. سپاه مرداویج آمیخته‌ای از ترک، دیلم و گیل بودند. مرداویج می‌خواست قدرت از دست رفته ساسانیان را احیا کند. او همانند انوشیروان، تاج بر سر نهاد و بر تختی نشست. او در برپایی آداب قوم ایرانی سعی بسیار کرد.

مرداویج با دستیابی به اهواز، مدائن را پایتخت خود قرار داد. ابن هبان او را  به‌دلیل نقشه‌هایی که برای رسیدن به عظمت شاهان ایرانی داشت، یاری رساند. مرداویج او را مامور کرده بود که ایوان کسری را تعمیر و بازسازی کند.

شمس‌المعالی

_{منبع عکس: ناشناس}

قابوس بن وشمگیر که با همراهی سامانیان امیر آل زیار شد، برای مدتی تخت خود را از دست داد. ابوالعباس غانمی که در دانش و ادب، سرآمد بود، وزارت قابوس را عهده‌دار شد. او مجموعه رسائلی را به زبان عربی دارد که بعدها به کمال‌البلاغه معروف شد. ابوعلی سینا به عشق قابوس، از خوارزم عازم گرگان شد؛ اما ورود او به گرگان، هم‌زمان با حبس و فوت قابوس بود. ابوریحان بیرونی نیز مدتی را در دربار قابوس بود و کتاب «آثار الباقیه» را به نام او تالیف کرد. از عنصرالمعالی کتابی به نام قابوس‌نامه بر جای ماند که آن را برای پسرش گیلانشاه نوشت.

اوج قدرت سیاسی زیاریان

_{منبع عکس: ناشناس}

سلسله آل زیار در حدود ۱۱۴ سال در شمال ایران حکومت کردند. اوج قدرت سیاسی زیاریان در زمان مردوایج، موسس این سلسله بود. مردوایج قبل از تاسیس سلسله زیاریان، فرمانده‌ نظامی بود و با کشتن اسفار بن شیرویه، قدرت خود را افزایش داد. او به‌طور مستقل به نواحی مرکزی ایران حمله کرد و جبال، خوزستان و اصفهان را به تصرف خود درآورد. او رویای احیای امپراتوری ساسانی را داشت و می‌خواست خلافت عباسی را از میان بردارد؛ اما به هدف خود نرسید.

اوضاع اقتصادی آل زیار، با وجود کشمکش‌هایی که داشتند، خوب و متعادل بود. دودمان زیاریان با سلطه بر گیلان و طبرستان، به‌دلیل حاصلخیزی این مناطق و تکیه بر کشاورزی، دامداری و ماهیگیری، اوضاع مالی خوبی داشتند. بی‌رقیب بودن امرای زیاری در این منطقه، سبب شد منابع اقتصادی زیادی نصیب آن‌ها شود و نسبت به سایر نواحی از رفاه بهتری برخوردار شوند. مهم‌ترین منبع درآمد آل زیار، اخذ خراج سالانه از مردم بود؛ اما مردم این منطقه اوضاع مالی خوبی داشتند و از رفاه نسبی برخوردار بودند. صادرات محصولات کشاورزی، تجارت پارچه و ابریشم نیز از منابع درآمد آل زیار بود.

سکه‌های ضرب شده در سلسله آل‌زیار

_{منبع عکس:wikipedia}

سکه‌هایی که از دوره آل زیار بر جای مانده است از جنس سیم و زر هستند و در ضرابخانه‌های مختلف، ضرب شده‌اند. بر این سکه‌ها نام امیران سلسله زیاری نگاشته شده است و در ضرابخانه‌های ساری، آمل، ری و استرآباد ضرب شده‌اند. این سکه‌ها در موزه‌های ایران، روسیه، انگلستان و آمریکا قرار دارند. بیشترین تعداد سکه‌ها مربوط به مرداویج بن زیار است و در ضرابخانه‌های شهرهایی چون قم، همدان ضرب شده‌اند.

فرهنگ و اعتقادات زیاریان

اطلاعات موثقی درباره اعتقادات مذهبی زیاریان در دست نیست. برخی منابع او را زرتشتی و برخی دیگر، سنی مذهب دانسته‌اند. مرداویج ابتدا فرمانده نظامی علویان بود، بنابراین به احتمال بسیار شیعه زیدیه بوده است. دقت در منابع نشان می‌دهد که مرداویج از لحاظ شخصیت، اعتقادی به مذهب نداشت و از مذهب بیشتر در جهت دستیابی به اهداف سیاسی بهره می‌برد.

مرداویج فردی بود که از مذهب برای دست یافتن به اهداف خود استفاده می‌کرد. بررسی دوره حکومت او نشان می‌دهد که در جایی اسفار بن شیرویه را به جرم توهین به اسلام، از بین می‌برد و در جایی دیگر بی‌احترامی لشکر خود به اسلام را توجیه می‌کند و از سر تقصیر آن‌ها می‌گذرد. بعد از آن به حمایت از خلیفه عباسی، لباس سیاه بر تن کرد تا خلیفه امارت او را به رسمیت بشناسد، در حالی که مخالفت با خلفای عباسی در سرزمین و قلمرو مرداویج، امری واضح بود و این رفتار مرداویج، سبب مخالفت مردم قلمرو او را فراهم می‌کرد. 

_{منبع عکس: ناشناس}

مرداویج با فتح اصفهان و اطمینان از قدرتی که داشت، طغیان علیه خلیفه را هدف اصلی خود قرار داد، و به‌دنبال احیای ایرانیگری و الگو برداری از ساسانیان بود. در این دوران با هرآنچه که رنگ و بوی غیرایرانی داشت مبارزه و مخالفت می‌کرد. توهین او به لشکریان ترک خود و تحقیر آن‌ها، سبب شد که توسط آن‌ها کشته شود و در دست یابی به اهداف خود توفیق نیابد.

با روی کار آمدن وشمگیر، او به خلیفه احترام گذاشت و نام خلیفه را روی سکه‌های خود ضرب کرد و در ظاهر خود را تحت امر خلیفه دانست. احترام وشمگیر به خلیفه برای حفظ مقام خود بود و موضع قلبی او به خلافت، همانند مرداویج بود. با روی کار آمدن قابوس، او نسبت به خلافت عباسی مطیع شد و با محمود غزنوی که یک سنی مذهب متعصب بود، روابط دوستی برقرار کرد. از این جهت، در جهت رضایت خلیفه عباسی و محمود غزنوی، در قلمرو خود حتی با شعیان اسماعیلی نیز مقابله می‌کرد.

با مرگ قابوس و روی کار آمدن منوچهر، زیاریان به‌سمت تشیع گرایش یافتند و منوچهر به حمایت از زیدیان پرداخت. در عصر او مدارس شیعی مذهب گسترش پیدا کردند؛ منوچهر که داماد مسعود غزنوی بود به لقب فلک‌المعالی شهرت یافت. بعد از منوچهر، سلسله آل زیار دچار ضعف شد و توان مقابله با غزنویان را نداشت. امرای پایانی آل زیار به‌دلیل ضعف، همه سنی مذهب شدند تا از حمایت خلیفه برخوردار شوند. علویان زیدی در این دوره رو به ضعف نهادند و در مناطق کوهستانی دیلم، پیروانی برای خود جمع کردند.

جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله آل زیار

گنبد قابوس

_{منبع عکس: ناشناس}

برج گنبد قابوس یکی از بناهای تاریخی قرن چهارم هجری است. این بنا در شمال استان گلستان قرار دارد. بنای گنبد قابوس هم از بناهای دوره غزنوی محسوب می‌شود و هم از بناهایی که نشان‌دهنده معماری آل زیار است. بنای گنبد قابوس، بلندترین برج آجری در جهان است که ارتفاع آن ۱۵ متر بود و روی یک تپه خاکی قرار داشت. بلندی این بنا در حدود ۷۲ متر است و در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در گنبد قابوس، پایتخت زیاریان، واقع شده بود.

بدنه بنای گنبد قابوس، ۱۰ ترک دندانه‌دار دارد. این ترک‌ها با یکدیگر در فاصله‌ای برابر هستند که از پای بست بنا تا زیر سقف آن، ادامه دارند. قطر گنبد ۹ متر بلندی دارد و ۷۰ سانتی‌متر است و قطر آن از کف ترک‌ها ۱۴ متر است. کلفتی میل از پایین به بالا کرنش دارد و بلندی آن ۳۷ متر است. گنبد مخروطی، بنای برج را تکمیل می‌کند.

مقرنس‌های زیبا و ساده بنا، جزو مقرنس‌ سازی‌های اسلامی هستند که در طول زمان، تکمیل شده‌اند. پژوهشگران این نوع مقرنس‌کاری را نمونه‌ای از آرایش بنا دانسته‌اند که از نشان‌دهنده نوعی معماری پیشرفته است. 

قبر مرداویج

_{منبع عکس: ناشناس}

مرداویج به دست سپاهیان ترک خود در اصفهان، به قتل رسید. جنازه او را با مراسمی خاص به ری که محل اقامت وشمگیر بود، منتقل کردند و در آنجا به خاک سپرده شد. محل قبر مرداویج در ابتدا مشخص نبود و بعدها در قرون معاصر کشف شد. مقبره مرداویج بر بالای یک کوه سنگی قرار گرفته است و از داخل آن اجناس و برخی پارچه‌های قیمتی به دست آمده است.

کتیبه مناره مسجد تاریخانه

مناره مسجد تاریخانه در شهر دامغان، از قدیمی‌ترین آثار باستانی این شهر است. این مکان پیش از غلبه اعراب بر ایرانیان، آتشکده بوده و بعدها به مسجد تبدیل شد. روی مناره مسجد، کتیبه‌ای نگاشته شده که یکی از دست نشاندگان زیاریان در زمان منوچهر، آن را نوشته است. این کتیبه یکی از آثاری است که از دوره آل زیار به‌جای مانده است.

_{منبع عکس: ناشناس}

سلسله آل زیار از سال ۳۱۹ تا ۴۳۵ هجری قمری، یعنی در حدود ۱۱۴ سال، بر شمال ایران حکومت کردند. بیشترین وقایع مربوط به این سلسله در دوره مردوایج رخ داد. شاهان زیاری تلاش می‌کردند تا حکومتی نیرومند را تشکیل دهند و خود را از زیر اطاعت خلفای عباسی بیرون بیاورند. آن‌ها برای رسیدن به هدف خود، برای ملت ایران اهمیت بسیاری قائل بودند و نسبت به ملیت ایرانی خود، تعصب واقعی داشتند. استفاده آن‌ها از اسامی پارسی، نشان‌دهنده دلبستگی و علاقه آن‌ها به فرهنگ ایران باستان بود. شما هم نظر خود را درباره سلسله آل زیار با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.