سامانیان ؛ توسعه امنیت، علم و فرهنگ
سامانیان از اوایل قرن سوم هجری در ماوراءالنهر به قدرت رسیدند و حکومت خود را در آن منطقه بنیان نهادند.
سامانیان سلسله‌ای با تبار ایرانی بودند که توانستند بعد از طاهریان، امارت خراسان را از آن خود کنند. مورخان سامانیان را از تبار بهرام چوبین، سردار معروف ساسانیان در عصر خسرو پرویز می‌دانند. سامانیان مدتی را که در خراسان حکومت کردند، تلاش کردند تا علاوه بر رواج علم و دانش، فرهنگ ایرانی را نیز در قلمرو خود گسترش دهند. سامانیان دستگاه دیوانسالاری خود را بر اساس دستگاه دیوانسالاری ساسانیان بنیان نهادند. در این دوره، امنیت در قلمرو حکومت سامانیان برقرار شد و همین امر سبب شکوفایی علم و دانش در این دوره شد.
آنچه باید درباره سلسله سامانیان بدانید:
- مختصری از تاریخ سلسله سامانیان
- پادشاهان معروف سامانیان
- اوج قدرت سیاسی سامانیان
- فرهنگ و اعتقادات سامانیان
- جاذبه‌های گردشگری به‌جای مانده از سلسله سامانیان
مختصری از تاریخ سلسله سامانیان
سامانیان سلسله‌ای منسوب به مردی با تبار دهقان به نام سامان خدات بود که اکثر منابع تاریخی او را از نوادگان بهرام چوبین می‌دانند. سامان خدات در زمان امویان بر بلخ حکومت می‌کرد. او به احتمال بسیار به‌وسیله اسد بن عبدلله قسری اسلام را پذیرفت. سامان خدات در رسته یاران ابومسلم خراسانی درآمد. بعد از سامان خدات، پسرش اسد روی کار آمد که از طرفداران علی بن عیسی بن ماهان، حاکم خراسان بود. در این زمان، رافع بن لیث در سمرقند شورش کرد و هارون‌الرشید با نامنظم شدن اوضاع خراسان، هرثمه بن اعین را به رویارویی با رافع فرستاد.
فرزندان اسد بن سامان خدات به نیروهای خلیفه در جهت رفع شورش رافع بن لیث کمک کردند و خلیفه به پاس تشکر از آن‌ها، امارت چهار شهر را به چهار فرزند اسد داد. خلیفه امارت سمرقند را به نوح، امارت فرغانه را به احمد، امارت شاش و اشروسنه را به یحیی و امارت هرات را به الیاس داد. با مرگ احمد و یحیی، حکومت آن‌ها به نصر بن احمد رسید.
منبع عکس: دهگان
امیر نصر بن احمد
نصر بن احمد سمرقند را به‌عنوان مرکز حکومت خود انتخاب کرد. او در دوره ای حکومت را به دست گرفت که طاهریان در حال فروپاشی بودند و یعقوب لیث صفاری با تصرف نیشابور، حکومت طاهریان را پایان داد. خلیفه معتمد که از قدرت گرفتن یعقوب لیث سامانی بیمناک بود، منشور حکومت ماوراءالنهر را برای نصر بن احمد فرستاد تا با تقویت او، قدرت یعقوب لیث صفاری را مهار کند. با این فرمان خلیفه، سامانیان وارد مرحله جدیدی از حیات سیاسی خود شدند. نصر بن احمد برادرش اسماعیل را به حاکمیت بخارا گماشت و اسماعیل توانست خوارج را در بخارا شکست داده و آرامش را در این شهر، برقرار کند. رابطه نصر و برادرش اسماعیل، با یکدیگر به خصومت کشانده شد و سرانجام در برابر هم صف آرایی کردند و نصر بن احمد شکست خورد؛ اما اسماعیل، احترام نصر را حفظ کرد و او را به جایگاه خود بازگرداند.
امیر اسماعیل بن احمد
امیر اسماعیل سامانی مرکز حکومت خود را در بخارا قرار داد و خلیفه معتضد منشور امارت ماوراءالنهر را برای او صادر کرد. امیر اسماعیل سامانی با فتح طراز، پایتخت ترکان نسطوری، آن‌ها را به دین اسلام دعوت کرد و از نیروهای آن‌ها برای سپاه خود بهره برد. بعدها همین ترکان هسته اصلی سپاه سامانیان را تشکیل دادند و قدرت آن‌ها به حدی رسید که توانستند سلسله غزنویان را تشکیل دهند. سپاه قوی که سامانیان تشکیل دادند و ورود اسلام به سرزمین‌های ترک‌نشین، سبب شد که اسماعیل سامانی در نزد خلیفه، از احترام زیادی برخوردار شده و عنوان امیر غازی را از آن خود کند. امیر اسماعیل سامانی با عمرو لیث صفاری بر سر ناحیه خوارزم جنگید و عمرو لیث صفاری را شکست داد، سپس به جنگ با علویان رفت و طبرستان را نیز فتح کرد. امیر اسماعیل سامانی به‌عنوان بنیان‌گذار حکومت سامانیان، ماوراءالنهر، خراسان، طبرستان و ری را زیر سلطه خود درآورد.
منبع عکس: ناشناس
احمد بن اسماعیل
امیر احمد بن اسماعیل، فرزند و جانشین اسماعیل سامانی بود که با منشور خلیفه مکتفی به تخت نشست. او در اولین اقدام، ری را به تصرف خود درآورد و سپس راهی سیستان شد. او سیستان را فتح کرد و عموی خود، منصور بن اسحاق را والی آنجا کرد. در دوره او شورش مولی صندلی در سیستان رخ داد. مولی صندلی منصور بن اسحاق حاکم سیستان را دستگیر کرد و خود به‌جای او حکومت سیستان را به دست گرفت و به نام صفاریان خطبه خواند. این اوضاع مدت کوتاهی به طول انجامید و احمد دوباره سیستان را تصرف کرد و مولی صندلی را از آنجا بیرون راند. امیر احمد بن اسماعیل در راه حمله به طبرستان به دست غلامان خود کشته شد و به او لقب امیر شهید نیز دادند.
منبع عکس: wikipedia
نصر بن احمد
نصر پسر و جانشین امیر احمد بود. در دوره حکومت نصر، ابوعبدالله جیهانی وزیر او بود. وقتی نصر بن احمد بر سر کار آمد، اسحاق بن احمد علیه او شورش کرد و نصر بن احمد او را سرکوب کرد. از دیگر شورش‌هایی که در این دوره شکل گرفت، شورش حسن بن علی مروزی در سیستان، احمد بن سهل و ابوبکر خباز در بخارا را می‌توان نام برد که نصر بن احمد تمامی آن‌ها را سرکوب کرد.از مهم‌ترین حوادت دوره حکومت نصر بن احمد، کشته شدن داعی صغیر در طبرستان و از بین رفتن سلسله علویان طبرستان بود.
امیر نصر بن احمد در دوره حکومت خود به یکی از داعیان اسماعیلی به نام محمد بن احمد نخشبی نزدیک شد. نفوذ او و تبلیغ مذهب اسماعیلیه در دربار، سبب شد این مذهب در ماواءالنهر توسعه پیدا کند. نزدیکی امیر نصر به داعی اسماعیلی سبب شد، علمای سنی مذهب و ترکان از این امر ناراضی شوند و تصمیم به قتل امیر بگیرند. امیر نصر از توطئه درباریان آگاه شد و خود از حکومت کناره گرفت و پسرش نوح را جای خود نشاند. دوره حکومت نصر بن احمد را دوره طلایی حکومت سامانیان می‌دانند.
نوح بن نصر
امیر نوح بن نصر به‌محض اینکه به تخت نشست، ابوالفضل محمد سلمی مشهور به حاکم جلیل را که یک فقیه سنی بود به وزارت گماشت. قصد او از این کار، جلب نظر اهل سنت بود. در دوره او شورش‌های زیادی صورت گرفت که نوح آن‌ها را سرکوب کرد. اتهاماتی که به وزیر او زده شد و نارضایتی سپاهیان از او، سبب شد که نوح حاکم جلیل را از وزارت برکنار کرده و دستور کشتن او را بدهد.
عبدالملک بن نوح
امیر عبدلملک فرزند نوح بن نصر بود. با روی کار آمدن او، اوضاع خراسان رو به وخامت و آشفتگی رفت. در دوره او، چند تن از سپهسالاران سپاه کشته شدند. امیر عبدالملک به‌دلیل افتادن از اسب، از دنیا رفت و برادرش جای او را گرفت.
منبع عکس: ناشناس
منصور بن نوح
امیر منصور بن نوح به‌مدت ۱۵ سال بر سامانیان حکومت کرد. اتفاقات مهم دوره حاکمیت او عبارت‌اند از عزل آلپتکین، شورش ابومنصور عبدالرزاق، قدرت‌گیری امیر خلف صفاری و رودرویی‌هایی که با آل بویه داشت.
نوح بن منصور
بعد از منصور، پسرش نوح به‌جای او نشست. مهم‌ترین حوادث دوره حاکمیت او عبارت‌اند از عزل سیمجوری، استقلال سیستان به دست امیر خلف، قتل عتبی، پناهندگی فخرالدوله، طغیان حسام‌الدوله، حمله قراخانیان به سامانیان، طغیان سیمجوری و پیمان با قراخانیان.
منصور بن نوح دوم، عبدالملک بن نوح دوم و اسماعیل بن نوح، به‌ترتیب آخرین امیران سامانی بودند. در دوره عبدالملک، محمود غزنوی خراسان را تصرف کرد و سامانیان را از ماوراءالنهر بیرون راند. در این درگیری، اسماعیل بن نوح آخرین امیر سامانی، فرار کرد و بعدها برای باز پس گیری امارت سامانیان به جنگ پرداخت؛ اما موفق نشد و شکست خورد. با شکست سامانیان، قلمرو آن‌ها بین غزنویان و قراخانیان تقسیم شد.
منبع عکس: دهگان
پادشاهان معروف سامانیان
اسماعیل سامانی
امیر اسماعیل سامانی، به‌عنوان بنیان‌گذار سلسله سامانیان شناخته می‌شد. او در دوره حکومت خود علاوه بر فتح طراز به جنگ با عمرو لیث صفاری پرداخت و او را شکست داد. او قلمرو خود را وسعت داد و از ماوراءالنهر تا ری را تحت سلطه خود درآورد. امیر اسماعیل سامانی به‌دلیل تلاش‌هایی که برای برقراری عدالت در بین مردم انجام می‌داد، امیر عادل نیز لقب گرفت. او در دوره حکومت خود، سکه‌هایی را ضرب کرد که از جنس طلا و نقره بودند.
مهم‌ترین اقدام اسماعیل سامانی به کار گرفتن غلام‌ترکان در سپاه سامانیان بود. او با این کار هسته سپاه خود را قدرتمند ساخت؛ اما بعدها از بین همین سپاهیان، سپهسالارهایی چون الپتکین و سبکتگین برآمدند که قدرت سامانیان را تهدید کردند و سرانجام توانستند حکومت را به دست گیرند و سلسله غزنویان را تشکیل دهند.
منبع عکس: ناشناس
نصر بن احمد سامانی
نصر بن احمد دیگر امیر معروف سامانی است. دوره حکومت او به دوران طلایی سامانیان شهرت دارد. در دوره او نیز شورش‌های بسیاری شکل گرفت که سرکوب شدند. در عهد نصر بن احمد بود که دیوان سامانیان بر اساس دیوان دولت ساسانی بنیاد نهاده شد و برای دیوانیان حقوق و مستمری در نظر گرفته شد. در این دوره ۳۰ ساله، قلمرو سامانیان به اوج قدرت اقتصادی رسید. در این دوره، خراسان و ماورالنهر به مراکز تجاری بین‌المللی تبدیل شدند و مسیر اصلی کاروان‌های تجاری شدند. سکه‌های نصر بن احمد نزدیک به ۶۰ سال در تجارت و خریدوفروش‌های دوره سامانیان کاربرد داشتند.
نصر بن احمد از بازرگانان حمایت بسیار می‌کرد و همین امر موجبات پیشرفت اقتصادی در دوره حکومت او را فراهم کرد. در دوره امیر نصر بن احمد، علم پیشرفت بسیار کرد و دانشمندان زیادی در قلمرو سامانیان تربیت شدند. در همین دوره بود که رودکی کتاب کلیله و دمنه را از عربی به فارسی ترجمه کرد. ابوزید بلخی از جیهانی حمایت می کرد و او کتب زیادی به زبان عربی تالیف کرد.
منبع عکس:wikipedia
اوج قدرت سیاسی سامانیان
سامانیان حکومت مقتدری تشکیل دادند و به‌علت امنیتی که در قلمرو حکومت خود ایجاد کردند، توانستند شاهد پیشرفت‌های علمی و فرهنگی قابل ملاحظه‌ای در عصر خود باشند. با این وجود، دوره نصر بن احمد سامانی را به‌دلیل بیشترین بسط قدرت، به‌عنوان دوره طلایی سامانیان و اوج قدرت سیاسی آن‌ها قلمداد می‌کنند.
فرهنگ و اعتقادات سامانیان
سامانیان دارای تسامح و آزادمنشی بودند و به ملل دیگر به دیده احترام می‌نگریستند. پیروان ادیان مختلف در دربار سامانیان مشاغل بسیاری داشتند و به‌راحتی رفت و آمد می‌کردند. در دوره سامانیان سختگیری‌هایی که در دوره‌های بعد برای ادیان دیگر در نظر گرفته شد، وجود نداشت. آزادی و تسامحی که سامانیان در برخورد با ادیان مختلف داشتند، به آن‌ها کمک کرد تا علم و ادب را در روزگار خود به پیشرفت قابل ملاحظه‌ای برسانند. وزیران دانشمند سامانی در کنار امیران آن‌ها به تشویق علما و ادبای عصر خود پرداختند و محیطی امن و مناسب برای پیشرفت اهداف علمی آن‌ها ایجاد کردند. در این دوره شهرهای بزرگی چون خراسان، به مهد علم و هنر تبدیل شدند و کرسی‌های علمی بسیاری در آن‌ها بر پا شد و محفل‌های شعری فراوان نیز در آن‌ها شکل گرفت.
منبع عکس: دهگان
در این دوره در خراسان، مرو، نیشابور، هرات و بلخ، پایگاه‌های دینی و علمی سر برآوردند. این دوره، یکی از برجسته‌ترین دوره‌های تاریخی است که علاوه بر مذاهب اسلامی، امکان حیات دیگر مذاهب نیز در آن وجود داشت. وجود تسامح مذهبی امیران سامانی در این دوره سبب شد که فرقه‌های مختلفی ایجاد شوند و جریان‌های مختلف فکری شکل بگیرند.
دین بودا در قلمرو سامانیان وجود داشت. گروه‌هایی از یهودیان نیز در سرزمین سامانیان می‌زیستند که مورخان در آثار خود به آن‌ها اشاره کرده‌اند. به‌ویژه شمار بیشترین یهودیان را در قلمرو سامانیان در شهر سمرقند، ذکر کرده‌اند. آیین مسیح در شهرهای ماورالنهر و خراسان، پیروان خود را داشت. با حضور امیر اسماعیل سامانی در شهر طراز و تصرف آن، اهالی این شهر مسلمان شدند و کلیسای بزرگ شهر طراز در ترکستان، تبدیل به مسجد جامع طراز شد.در قلمرو سامانی، ادیان قدیمی چون زرتشتی نیز رواج داشت. این فرقه بیشتر در نواحی جنوبی ایران بودند و طبق گزارش مورخان، تعداد زیادی از آن‌ها در ماوراءالنهر و سیستان از قلمرو سامانیان دیده می‌شد.
امیران سامانی به‌دلیل تاکید بر رونق علم در قلمرو خود و در دوران قدرت، آداب و رسوم ایران قدیم را احیا کردند. آن‌ها زبان فارسی را زنده کردند و نظم و نثر علاقه و اهمیت بسیار دادند. در دوره سامانی کتب گران‌بهای ادبی و تاریخی چون کلیله و دمنه و تاریخ طبری ترجمه و نوشته شد. دوره سامانیان را می‌توان دوره رستاخیز نظم و نثر فارسی قلمداد کرد. در این دوره بود که فارسی دری که از پهلوی ساسانی گرفته شده بود، زبان رسمی دولت سامانیان شد و شاعرانی چون رودکی پدر شعر فارسی، بوشکور بلخی و دقیقی در این دوره از شهرت قابل ملاحظه‌ای برخوردار شدند. فردوسی به‌دلیل تحویل شاهنامه در دوره غزنوی، شاعر دوره غزنوی محسوب می‌شود؛ اما در واقع شاهکار نثر فارسی او، نشات گرفته از دوره سامانی است.
منبع عکس: دهگان
جاذبه‌های گردشگری به‌جای مانده از سلسله سامانیان
بخارا از شهرهای خراسان دوره اسلامی است. در این شهر بناهایی باشکوه ساخته شده که از نظر معماری از اهمیت زیادی برخوردار بودند. این بناها تزیینات خاص خود را دارند و در دوره سامانی مورد توجه حکمرانان این سلسله بوده‌اند. در این دوره بخارا، مرکزی برای تجمع اهل هنر و شاعران بود. در شهر بخارا بناهای زیادی ساخته شد که در دوره مغول بسیاری از آن‌ها با خاک یکسان شد.
قصرها و عمارت‌های دیوانی بسیاری در دوره سامانیان در خراسان، ساخته شد. استفاده از آجر در تزیین بناها رواج زیادی داشت و جزو مصالح اصلی آن‌ها بود. بهترین نوع تزیین بناهای معماری این دوره را می‌توان در مقبره امیر اسماعیل سامانی به وضوح مشاهده کرد. این نوع معماری و تزیینات به کار رفته در آن نشان می‌دهد که رونق اقتصادی دوره سامانی و رفاهی که در این دوره وجود داشته، تا چه حد بوده است. خراسان بزرگ در این دوره، اوج شکوفایی حکومت سامانی را به تصویر می‌کشید.
منبع عکس: دهگان
مقبره اسماعیل سامانی
بنای مقبره امیر اسماعیل سامانی در اوایل سده چهارم هجری ساخته شده است. بنای این آرامگاه در شهر بخارا، الگویی برای بسیاری از بناهای بعد از آن شد. این بنا به‌صورت چهار گوشه ساخته شد و گنبدی روی آن قرار گرفت. این گنبد از آجر ساخته شده و نگاره‌های مختلفی روی سطوح داخلی و خارجی آن قرار گرفته است. حواشی بنا قاب‌هایی وجود دارد که با لوزی‌ها و لچک‌ها، تزیین شده است.
بنای مقبره امیر اسماعیل سامانی در مرکز شهر بخارا بود. این بنای معروف مربع شکل، اضلاعی ۱۰ متری دارد. مقبره آن یک گنبد نیم‌کره‌ای است که چهار گوشه آن، چهار گنبد کوچک، ساخته شده است. گنبد بنا بر بالای چهار گوش با سه کنج، ساخته شده که با شیوه گنبد سازی در معماری دوره اشکانی و ساسانی قابل قیاس است. مقبره اسماعیل سامانی اگرچه بنایی کوچک است، سادگی و موزون بودن بنا و تزیینات داخلی و خارجی آن، این بنا را جزو شاهکارهای معماری صدر اسلام کرده است. ویلسن بنای این مقبره را مرتبط با معماری ایران پیش از اسلام دانسته است.
منبع عکس: ناشناس
گنبد قابوس
آرامگاه قابوس بن وشمگیر از نمونه‌های معماری دوره سامانیان است. آرامگاه قابوس بن وشمگیر جزو مقابر به‌جای مانده از دوره سامانی است که مربوط به مردی دانشمند و حامی نویسندگان و شعرا بود. این بنا که در سال ۳۹۷ ساخته شد روی یک تپه با ارتفاع ۱۷ متر بنا شده و شکل آن مخروطی است و ارتفاع خود بنا نیز به ۱۸ متر می‌رسد. این بنا یادگاری از سلسله زیاریان است؛ اما شاخصه‌های معماری دوره سامانیان را به تصویر می‌کشد.
منبع عکس:Ahmad Agh
سفال دوره سامانی
سفال از مهم‌ترین آثار دوره سامانیان است. در دوره سامانی، مراکز ساخت سفال در شهرهای سمرقند و نیشابور وجود داشت. برخی از این سفال‌ها در نیشابور و بخشی دیگر در سمرقند بودند. در سال ۲۸۹ هجری، خراسان و نیشابور به تصرف سامانیان درآمدند و ضمیمه ماوراءالنهر شدند. از ظروف سفالی به دست آمده از این دوره، می‌توان به ظروف سیاه و سفید نوشته داری که از مرو به دست آمده، اشاره کرد. از تزییناتی که بین هر یک از این آیات، مشترک است می‌توان به طرح‌های تزیینی با رنگ‌های ارغوانی، قرمز و سبز با زمینه سفید اشاره کرد که دارای نوشته‌هایی با خطوط عربی و گیاهی بودند.
ظرف‌های سفالی بازمانده از نیشابور دوره سامانی با نقوش پرندگان، عناصر انسانی، حیوانات و کتیبه‌هایی که با خطوط کوفی تزیین شده بودند با رنگ‌های گوناگون نقاشی شده است. این رنگ‌ها در سفال‌های نیشابور با داشتن عناصر تزیینی، تمام سطوح ظروف را می‌پوشانند.
منبع عکس: دهگان
کتابخانه‌های سامانیان
دوره سامانی به‌دلیل رواج علم و پرورش دانشمندان مختلف، کتابخانه‌های زیادی ساخته شد که منابع غنی از کتاب‌های علمی به شمار می‌رفتند. ابوعلی سینا در آثار خود از کتابخانه‌هایی که در دوره نوح بن منصور سامانی، وجود داشت و ابن سینا از آن‌ها بهره برد، توصیفاتی کرده است که بخشی از آن چنین است:
وارد سرایی بزرگ شدم که اتاق‌های آن زیاد بوردند، در هر اتاق، صندوق‌هایی از کتاب وجود داشت که روی هم جمع شده بودند. در اتاق‌های آن‌ها کتاب‌هایی با موضوع عربی، فقه و شعر وجود داشت. هر یک از اتاق‌ها، کتاب‌های مربوط به علمی خاص را در خود گرد آورده بودند. در کتابخانه فهرستی وجود داشت که از طریق آن، کتاب‌هایی که نیاز داشتم می‌دیدم. در این کتابخانه کتاب‌هایی بود که بسیاری از مردم نمی‌شناختند و حتی من، پیش از این، نامی از آن‌ها نشنیده بودم. این کتاب‌ها را مطالعه کردم و از آن‌ها استفاده کردم و ارزش هر مولف را در کتابی که تالیف کرده بود، دیدم.
منبع عکس: دهگان
دوره سامانی یکی از درخشان‌ترین دوره‌های اسلامی در ایران محسوب می‌شود. در این دوره به‌دلیل ایجاد امنیت و آرامش در قلمرو سامانی توسط امیران این سلسله، علم و دانش پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشت. اگرچه تقریبا تمامی دوره سامانی، از لحاظ اقتصادی و فرهنگی عظمت داشت؛ اما مورخان دوره نصر بن احمد سامانی را دوره طلایی این حکومت، گزارش کرده‌اند. شما هم نظر خود را در مورد حکومت سامانیان با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
دیدگاه