کاربافی، قدیمی‌ترین هنر پارچه بافی میبد

 مردم این خطه از استان یزد به این صنایع ارزشمند به‌عنوان شغل نگاه نمی‌کنند بلکه با جان و دل در احیای این صنایع در شهرستان خود عمل می‌کنند که به‌نوعی در سلامت روح و جسم آن‌ها هم نقش دارد.

 تاریخچه‌ی پارچه‌بافی 

مهارت و ابتکار ایرانیان در هنر بافندگی سابقه‌ای بس طولانی دارد. روی تیغه مفرغی تبری که با سفال‌های عهد اول شوش به دست آمده است، به تاثیر املاح مسی، نقشی از پارچه‌ای که به آن پیچیده بودند به جامانده که از آن معلوم می‌شود در حدود سه هزار تا سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد، بافتن پارچه لطیف حتی با چرخ بافندگی دقیق معمول بوده است. شاید این پارچه از کتان بوده باشد. از یک میله‌ی مفرغی که در تپه حصار دامغان با آثار دیگری متعلق به هزاره ی سوم پیش از میلاد کشف شده، پیدا است که مخصوص ریسندگی بوده و با آن نخ‌های بسیار نازک می‌تنیدند و این خود دلیل پیشرفت ریسندگی در آن زمان است.

هخامنشیان در بافتن پارچه‌های پشمی نرم و لطیف مشهور بودند و این پارچه‌ها سبب شهرت لباس‌های فاخر و زیبای آن‌ها شده است. روی نقوش کاشی‌های لعابی که از بناهای هخامنشی در شوش به‌دست آمده است همین پارچه‌های گل‌دار دیده می‌شوند که قطعا طرح آن‌ها روی پارچه گلدوزی شده است.

اما شهرت هنر پارچه‌بافی ایران در دوره‌ ساسانی به اوج رسید. در این دوره بود که ابریشم از چین به ایران می‌آمد و در خود کشور هم پرورش کرم ابریشم و صنعت ابریشم به‌وفور رواج یافته بود. از این دوره تنها چند قطعه پارچه‌ی ابریشمی و یکی دو قطعه پارچه پشمی باقی مانده است. اما نقوشی که از گل‌های این پارچه‌ها روی تصاویر طاق بستان و ظروف نقره ساسانی باقی مانده، اطلاعات ما را در این باب تکمیل می‌کند و کمال پیشرفت این هنر را در دوره ساسانی نشان می‌دهد. طرح‌های این پارچه‌ها بسیار گیرا و گوناگون است و شیوه آن‌ها امتیاز خاص دارد. اگرچه این امتیاز بیشتر از جهت استحکام و متانت نقش است تا از حیث ظرافت.

تکه پارچه‌ی ابریشمی، قدمت: بین ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ میلادی، محل بافت: بخارا، محل کنونی: موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت

اما تحول عظیمی که در دین و سیاست ایران روی داد و سلسله ساسانی را پایان بخشید، این صنعت را قطع کرد و بت‌شکنی اسلامی را جایگزین آن ساخت که نه‌تنها نقش‌های تمثیلی مذهبی بلکه هرگونه نمایش موجودات زنده را منع کرد. ولی ایرانیان اگرچه دین اسلام را پذیرا شدند، اما ایران که وارث ذخایر هنری سه هزار ساله بود،نقش صورت جانوران و پرندگان و انسان را که آداب آیین کهن ایشان بود ترک نکرد.

کاربافی 

در شهرستان میبد به‌صورت عام به هرگونه دستگاه‌داری «کار» می‌گویند و به عمل بافتن روی آن «کاربافی» می گویند؛ از جمله زیلوبافی، پتوبافی و پارچه بافی. در پارچه‌بافی علاوه بر طرح و کاربرد متفاوت پارچه‌ها، مصالح آن‌ها نیز با هم فرق می‌کنند. مثل کرباس‌بافی، شَعربافی و... البته می‌توان آن‌ها را به دو دسته تقسیم‌بندی کرد؛ دستباف‌هایی که کاربرد آن‌ها کف‌پوشی (فرش) است: مثل زیلو و پتو و دستباف‌هایی که بیشتر برای پوشش (البسه ) و غیره استفاده می‌شوند، مثل: پارچه‌بافی، کرباس‌بافی و شَعربافی.

دسته‌ی دوم را می‌توان از لحاظ جنس مصالح به ۲ دسته تقسیم کرد؛ پارچه‌هایی که مصالح اولیه‌ی آن‌ها پنبه است: چون کاربافی و کرباس‌بافی. و پارچه‌هایی که مصالح آن‌ها غیر از پنبه است : چون شَعربافی که «شَعر» به‌معنای پشم و مو است.

این هنر ریشه در تاریخ این شهرستان دارد و هنوز که هنوز است تولیدات آن را می‌توان در گوشه و کنار خیلی از خانه‌های محلات قدیمی این شهرستان دید، اما متأسفانه هیچ‌گاه مورد مطالعه قرار نگرفته و به‌عنوان یکی از صنایع دستی منطقه و یک پیشه‌ی بومی به آن پرداخته نشده و در طول دهه‌های اخیر به‌دلایل مختلف از جمله ورود تکنولوژی و حجم تولید نساجی توسط آن، کاربافی نیز مانند دیگر فنون بافندگی سنتی در حال فراموشی و منسوخ شدن است.

اگرچه کاربافی در برخی مناطق مرکزی ایران از جمله ؛ میمند، آباده، بروجن، ورزنه و هرمزگان رواج داشته، اما آنچه که میبد را از سایر این مناطق متمایز و اهمیت پژوهش به کاربافی را در میبد دو چنان می‌کند، این است که کاربافی در مناطق نامبرده حدود ۵۰ تا ۸۰ سال گذشته، رونق خود را از دست داده و اثری از آن باقی نمانده است. در صورتیکه در شهرستان میبد کاربافی با پیشینه‌ای حدود ۶۰۰ سال (یا حتی بیشتر) هنوز در برخی از محله‌های قدیمی به دست پرتوان پیرزنان جان دارد و بافته می‌شود!

این هنر دستی را که به «کارتوفی»، «کارششوک» و « کارکرباس» معروف است، هنرمندان میبد از روزگار دور تابه‌حال در خانه می‌بافتند.

 قدمت کاربافی به دوران تیموری باز می‌شود و این دستباف سنتی به‌عنوان پارچه‌ی پوشاکی برای انواع چادر زنانه، چادر شب، روانداز، روتختی، پارچه‌های لباسی، بقچه، سفره، دستمال، حوله، پلاس، کیسه حنا و غیره کاربرد دارد.

پارچه‌های کارباف با دارهای ساده دووردی ساخته شده از چوب و نی بافته می‌شود که این دارها روی چاله‌ای به عمق ۷۰ سانتی‌متر بر پا می‌شود و اغلب در صفه، ایوان یا اتاق نشیمن مستقر می‌شدند.

بافنده این هنر دستی، برای بافت، پشت چاله می نشیند و با ابزار داخل آن کار می‌کند، به همین دلیل به آن «کارچاله» نیز می‌گویند.

تنوع پارچه‌های کارباف که در محله‌های ده آباد، دهستان بفروئیه، مهرگرد و محله یخدان شهرستان میبد بافته می‌شوند، در طرح، نقش و رنگ‌بندی بسیار متنوع است. طرح راه راه و چهار خانه یکی از طرح‌هایی است که بر پایه ذوق و سلیقه بافندگان ترکیب‌بندی می‌شود و از لحاظ هنری اهمیت خاصی دارد.

چرخ‌های پنبه‌ریسی، ماسوره پرکنی و دونه بری برای خارج کردن دانه گل پنبه از جمله دستگاه‌های جانبی است که هر کارباف باید در کنار دار کاربافی خود داشته باشد.

    دستگاه نخ ریسی 

 نخ ریسی

 چاله کاربافی 

جیکو

 ماکو

طرح‌ها و نقش‌های رایج

پارچه‌ی کارباف با توجه به کاربرد آن ساده و تک‌رنگ یا طرح‌دار است. طرح غالب آن‌ها یا به‌صورت چهارخانه‌های ریز و درشت رنگی یا به‌صورت راه راه در جهت پودگذاری است. چهارخانه‌ها اندازه‌های مختلفی دارند و در رنگ‌های متنوعی بافته می‌شوند. در میبد به این چهارخانه‌ها «گُل» گفته می‌شود و چهارخانه‌های بزرگ را گلِ درشت و چهارخانه‌های ریز را گلِ ریز می‌گویند. از جمله طرح‌های رایج، حاشیه‌گذاری است که به‌صورت نوار پهن رنگی یا در چهار طرف پارچه مثل دستمال یا فقط در بالا و پایین بافته که اصطلاحاً به آن «سَر پهن» می گویندو مثل حوله بافته می‌شود. هرکدام از این دستباف‌ها بر حسب کاربرد، نام و طرح مخصوصی که دارند در بین مردم میبد کاملا شناخته شده هستند. « خانم شکن» یکی از طرح‌های خاص کاربافی است که زمینه آن به رنگ مشکی و با نقش خانه‌های ریز قرمز رنگ است.

الیاف مصرفی در کاربافی

تنها الیافی که در بافت پارچه‌های کارباف از گذشته تابه‌حال مورد استفاده قرار می گیرد، الیاف پنبه است. البته امروزه برخی از بافندگان دست به ابتکار جدیدی زده‌اند و از اضافات نخ پشمی مورد استفاده در قالی‌بافی برای بافت نوعی پلاس استفاده می‌کنند. آنچه در اینجا مورد بحث است، دستباف‌های پارچه‌ای است که جنس آن‌ها از پنبه بوده و به روش سنتی با دارهای چوبی ساده که در منطقه به‌صورت دست‌ساز درست شده، بافته می‌شوند. از جمله معروف‌ترین نوع تولیدات کاربافی، کرباس است.

دلایل استفاده از پنبه در کاربافی : در میبد دلایل مختلفی برای استفاده از الیاف پنبه در اکثر منسوجات وجود دارد. یکی از پدیده‌های طبیعی موثر در زندگی انسان آب و هوا است و دیگری کشت فراوان پنبه در این شهرستان است.

 مزرعه پنبه

گل پنبه 

گفتنی است: رونق کاربافی در گذشته به حدی زیادبود که در هر خانه‌ای حداقل یک یا دو چاله کاربافی وجود داشت و محصولات این هنر دستی به سایر شهرهای کشور صادر می‌شد اما متاسفانه در طول دهه‌های اخیر به‌دلیل ورود ماشین‌های بافت پارچه به منطقه و جایگزین شدن تولیدات آن ، کاربافی رونق بازار خود را از دست داده است.

در راستای حفظ و احیای این هنر دستی پایگاه پژوهشی میبد، اقداماتی نظیر انجام پژوهش در زمینه‌های کاربافی در شهر تاریخی میبد، بررسی علل رکود کاربافی، شناخت و معرفی آن و راه‌اندازی موزه کاربافی در کنار کاروانسرای شاه عباسی را انجام داده است.