مسجد جامع قم

کلان‌شهر قم، دومین شهر مقدس ایران محسوب می‌شود و به‌واسطه وجود بارگاه مطهر حضرت معصومه (س)، بناهای مذهبی فراوانی در آن ساخته شده است. مسجد جامع قم از جاهای دیدنی قم و از جمله جاذبه‌های تاریخی مهم و ارزشمند به شمار می‌رود که با به کارگیری اصول معماری ایران، از جلال و شکوه قابل‌توجهی برخوردار شده است.

• آدرس:‌ استان قم، شهر قم، خیابان آذر، نزدیکی دروازه‌ ری (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: BURHANUDDIN AMALNERWALA

مسجد جامع در مرکز شهرستان قم و در خیابان آذر، محله‌ مسجد جامع و در نزدیکی دروازه‌ ری واقع شده است. از عمارات و آثار تاریخی پیرامون این بنای تاریخی، می‌توان به حرم مطهر حضرت فاطمه‌ معصومه (س) (با فاصله‌ای بیش از دو کیلومتر) و خانه‌ تاریخی یزدان‌پناه (با فاصله‌ای حدود سه کیلومتر) اشاره کرد.

برای بازدید از مسجد جامع قم می‌توان از خیابان آذر، بزرگراه عمار یاسر (۵۵ متری عمار یاسر) یا تونل غدیر، به محله‌ مسجد جامع رفت. این مسجد زیبا در خیابان بیست‌وششم دروازه ری قرار دارد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: SAM Azad

مسجد جامع قم یکی از بناهای تاریخی این شهر به حساب می‌آید که در بافت مذهبی و در حوالی حرم حضرت معصومه (س) واقع شده است. بسیاری از زائران و گردشگرانی که به شهر قم سفر می‌کنند، بازدید از مسجد جامع قم را نیز در برنامه خود قرار می‌دهند. مسجد جامع همواره مورد توجه و عنایت علما و بزرگان قرار داشته و در نوع خود، از مساجد منحصربه‌فرد در دنیای اسلام است. مسجد جامع قم و در تاریخ ۱۳۱۲/۰۵/۰۹ به شماره ثبت ۱۹۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: muhammadmahdi qanbari

در مورد قدمت و سال دقیق ساخت مسجد جامع قم، اظهارات و بیانات مختلفی وجود دارد. تعدادی از تاریخ‌نویسان و کارشناسان مسائل تاریخی، بر این باورند که مسجد در سال ۲۶۵ هجری قمری، به همت و پیگیری «ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری»، احداث شده است.

به روایتی دیگر، مسجد جامع قم بنا به دستور امام حسن عسگری (ع) و به دست وکیل و نماینده آن حضرت، در قرن سوم هجری ساخته شد. این در حالی است که «عبدالجلیل رازی»، زمان تاسیس این اثر تاریخی را به دوران حکومت طغرل سلجوقی نسبت می‌دهد و اعتقاد دارد که فردی به نام «بهاءالدین کمال ثابت قمی»، این عمارت را احداث کرده است.

احتمالا احداث این مسجد، در چند دوره‌ مختلف تاریخی به وقوع پیوسته است؛ البته بسیاری از معماران و باستان‌شناسان با توجه به نوشته‌های برجای‌مانده‌، قدمت ساخت آن را به زمان حکومت سلجوقیان نسبت داده‌اند که تاریخ مذکور، از نظر سندیت و شواهد موجود، نسبت به سایر زمان‌ها صحیح‌تر به‌نظر می‌رسد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia |‌عکاس:‌ Smhr63

مسجد جامع قم حدود ۶,۰۰۰ مترمربع مساحت دارد. قسمت‌های متعددی از جمله سردر ورودی، صحن، ایوان‌، گنبدخانه و شبستان برای مسجد در نظر گرفته شده است.

مسجد جامع قم دو ورودی دارد. یکی از این ورودی‌ها در بخش غربی بنا و به‌عنوان ورودی اصلی تلقی می‌شود و دیگری در کوچه‌ای فرعی و متصل به شبستان‌های واقع در شمال عمارت قرار دارد.

گنبدخانه‌ مسجد قبل از دیگر قسمت‌های آن ساخته شده است. با توجه به نوشته‌های حک‌شده در کتیبه‌های گچبری مسجد، پیکربندی اولیه‌ گنبدخانه به سال ۵۲۹ هجری قمری، مقارن با اوایل قرن ششم باز می‌گردد. متاسفانه در دوران حکومت فتحعلی شاه، بخشی از کتبیه‌های برجای‌مانده از این اثر تاریخی، از بین رفته است. گنبد مسجد در مرتفع‌ترین قسمت مجموعه قرار دارد. این بخش، زیبایی و شکوه چشم‌نوازی را برای مسجد جامع، به ارمغان می‌آورد و می‌توان آن را به‌عنوان یکی از مجلل‌ترین گنبد‌های زمان خود در نظر گرفت.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: BURHANUDDIN AMALNERWALA

نقشه‌ صحن به‌شکل هندسی مستطیل‌ طراحی شده است که چهار طرف آن با شبستان‌ها، سردر ورودی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، سرداب و گوشواره‌ها احاطه می‌شود. حوضی زیبا در مرکز صحن، بر شکوه و جمال مسجد می‌افزاید؛ همچنین آب‌انباری در میان این حوض قرار دارد که اکنون آن را بسته‌اند.

یکی دیگر از نکات معماری اعمال‌شده در ساخت مسجد جامع قم، شاخص تعیین وقت نماز است که در بخش شمال صحن مسجد، بر تخته سنگی حک شده و توسط آن می‌توان وقت شرعی نماز ظهر را مشخص کرد. جنس این شاخص از سنگ است و خطی به‌شکل مورب، روی آن دیده می‌شود. زمانی که آفتاب به مرکز این شاخص نزدیک شده باشد، مشخص می‌شود که ظهر شرعی شروع شده و زمان برپایی نماز ظهر فرارسیده است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: مصطفی معراجی

از باشکوه‌ترین بخش‌های احداث‌شده در مسجد جامع قم، می‌توان به ایوان آن اشاره کرد. این ایوان دارای دهانه‌ای به ارتفاع ۱۸ متر، عرض هفت متر و طول ۱۴ متر است. پوشش ایوان مقرنس‌ گچی دارد که به‌صورت دوطبقه و در عین حال، متحرک و معلق در نظر گرفته شده است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس:‌Davoodjalali1365

مسجد جامع قم دارای سه شبستان شرقی، شمالی و غربی است. کارشناسان معتقدند که شبستان شرقی پیشینه‌ای بیشتر نسبت به دیگری دارد. در انتهای شبستان غربی، زیرزمینی به دستور «محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند» ساخته شده است. به نظر می‌رسد که وی، بانی ساخت گلدسته‌های طلایی صحن عتیق مسجد جامع قم در سال ۱۳۰۵ نیز هجری خورشیدی بوده است.

ارتفاع یک‌متری کف شبستان که به‌دلیل وجود سرداب ذکر شده به وجود آمده است، از معدود نقاط ضعف این بنای تاریخی به شمار می‌آید و تا حدودی از زیبایی و جذابیت شبستان کاسته است؛ اما این زیرزمین ویژگی‌های جالب‌توجهی دارد که از جمله آن می‌‌توان به هوای مطبوع و تزیینات خارق‌‌العاده‌ آن اشاره کرد.

شبستان شمالی مسجد جامع قم کوچک‌تر است و تزیینات کمتری دارد. بخش جلویی این شبستان، به‌دلیل وجود ایوان شمالی، به دو قسمت تفکیک شده است.

عکس‌‌ها از گوگل‌مپ | عکاس‌ها: SAM Azad، Eh San و BURHANUDDIN AMALNERWALA

عمده تزیینات مسجد جامع قم معطوف به ایوان می‌شود. کاشی‌کاری صورت‌گرفته بر دیوار ایوان، در مرکز قاب‌هایی به‌شکل آجر کلوکی (آجر کوچک) و تراش قرار دارند. از دیگر تزیینات و طراحی‌های صورت‌گرفته در این بخش، می‌توان به حاشیه‌ ایوان (لبه‌ ایوان) اشاره کرد که متشکل از دو قوس بالا است. ابعاد هریک از کاشی‌ها ۴۵ × ۴۰ سانتی‌متر در نظر گرفته شده است.

در طرفین ایوان جرزهایی تعبیه شده‌ است که عرضی برابر با ۲٫۵ متر و ارتفاعی بالغ بر ۱۸ متر دارند. هر چهار جرز مزین به کاشی‌هایی با تصاویری زیبا است و روی یکی از آن‌ها، می‌توان کتیبه‌ای را به طول ۲۸ متر و عرض بیش از یک متر مشاهده کرد. این کتیبه از کاشی‌های خشتی ساخته شده و روی این کاشی خشتی، آیه‌ای از سوره‌ مبارکه‌ نور با خط زیبای ثلث، نسخ و ریحانی حک شده است. این آیه‌ها را به‌صورت تداخلی (متداخل)، حکاکی کرده‌اند.

قسمت‌های باقی‌مانده‌ دیوار ایوان به‌وسیله‌ جرز، اسپر و ازاره‌ای از جنس سنگ و به متراژ حدود ۳۰ متر ساخته شده است که برفراز آن تزیینات گچبری با طرح ملاط‌ساز طلایی دیده می‌شود. یک درگاه ورودی با دهانه پنج متر و دو درگاه دیگر در طرفین با دهانه‌ای دو متری تعبیه شده است. در قسمت کمر دیواره ایوان، سوره تبارک در قالب کتیبه‌ای کمربندی، مزین به گچبری و با خط ثلث ممتاز به چشم می‌خورد که توسط «شیخ محمد حسن قمی» خلق شده است.

در شبستان‌های مسجد، چندین محراب تعیبه شده‌ است که هرکدام را به‌منظور خاصی احداث کرده‌اند. یکی از این محراب‌ها، محرابی شاه‌نشین به دهانه‌ چهار متر و عرضی برابر با یک متر است که کاشی‌های خشتی هفت‌رنگ دارد. این محراب که قدمت آن به زمان قاجار بازمی‌گردد، از پوششی به‌صورت رسمی‌بندی و معقلی برخوردار است. در محراب‌های مسجد جامع قم مشبک‌هایی با هدف ورود و خروج هوا و جلوگیری از گرم شدن فضا تعبیه کرده‌اند.

وجود پله‌هایی در طرفین محراب‌ها، از دیگر نکات معماری اعمال‌شده در مسجد جامع قم محسوب می‌شود. این پله‌ها علاوه بر افزودن به زیبایی محراب، باعث می‌شوند تا امام جماعت خود را به قسمتی شبیه منبر برساند.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس:‌Davoodjalali1365

• به‌دلیل بار ترافیکی بالا و کمبود جای پارک، بهترین راه برای بازدید از مسجد جامع قم استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی است.
• برای بازدید از مسجد جامع قم نیازمند پوشش اسلامی خواهید بود.
• هنگام بازدید از مسجد جامع قم آداب و احترام لازم برای حضور در اماکن مذهبی را در نظر داشته باشید.
• نمازهای جماعت ظهر، عصر، مغرب و عشا در مسجد جامع قم برگزار می‌شود.
• بازدید از بخش‌های مختلف مسجد جامع قم به‌غیر از اوقات شرعی امکان‌پذیر است.
• بازدید از مسجد جامع قم رایگان است.

• آدرس: استان قم، شهر قم، ضلع شمالی حرم حضرت معصومه (س) (مشاهده در نقشه)

مدرسه فیضیه با قدمتی از قرن ششم هجری، در شهر قم و ضلع شمالی حرم حضرت معصومه (س) واقع شده است. این مسجد در دوره‌های صفویه و قاجاریه بازسازی شد و در دوران پهلوی، به‌واسطه حادثه‌ای که در پی سخنرانی امام‌ خمینی (ره) همراه با اجتماع و تحصن روحانیون پدید آمد، شهرت ویژه‌ای یافت. مدرسه فیضیه قم به‌علت معماری جذاب و فضای ساکت و آرامش‌بخش، مورد توجه بازدید‌کنندگان قرار دارد.

• آدرس:استان قم، شهر قم، مرکز شهر، حرم حضرت معصومه (س) (نمایش روی نقشه)

حرم حضرت معصومه (س) هرساله میزبان شیعیان بسیاری از سراسر جهان است. این مجموعه که دومین جاذبه مهم مذهبی کشور ایران به حساب می‌آید، به‌واسطه معماری جذاب، کاشی‌کاری‌ها، آینه‌کاری‌ها و سایر تزیینات چشم‌نواز شناخته می‌شود. حرم حضرت معصومه دربرگیرنده بخش‌های مختلفی چون مسجد، کتاب‌خانه، آرامگاه‌های متعدد و... است.

نویسنده: محبوبه حسنی/ پوریا محمدی پیوند