مسجد اعظم قم

مسجد اعظم قم با ۱۲۰۰۰ متر مربع وسعت یکی از بزرگ‌ترین بناهای مذهبی و تاریخی ایران و از جاهای دیدنی قم به حساب می‌آید که در جوار آرامگاه حضرت فاطمه معصومه (س) قرار دارد. این مسجد در سال ۱۳۳۷ به همت سید حسین طباطبایی بروجردی ساخته شد و امروزه یکی از مهم‌ترین مراکز تدریس حوزه‌ علمیه‌ قم محسوب می‌شود. مسجد اعظم، چهار شبستان، یک صحن و کتابخانه دارد و قبر آیت‌الله بروجردی در یکی از ورودی‌های آن قرار گرفته است.

• آدرس: استان قم، شهر قم، خیابان ارم،‌ ضلع غربی آستان مقدس حضرت معصومه (س) (نمایش روی نقشه)

مسجد اعظم قم در ضلع غربی آستان مقدس حضرت معصومه (س) قرار دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Javad2493)

مسجد اعظم یکی از قدیمی‌ترین، بزرگ‌ترین و زیباترین بناهای تاریخی ایران به حساب می‌آید که یادگار فقیه برجسته، حضرت آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی است. مجاورت مسجد با بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س)، معماری بی‌نظیر و تدریس درس‌های سنگین حوزه توسط مراجع حوزه، از جمله عللی هستند که این مسجد بزرگ را حائز اهمیت می‌کنند. جلسه‌ تدریس دروس خارج آیات عظام حسین وحید خراسانی، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، سید موسی شبیری زنجانی، حسین نوری همدانی و عبدالله جوادی آملی همه‌روزه در این مسجد برگزار می‌شود؛ پیش از این نیز تعدادی از مراجع تقلید دروس خود را در این محل تدریس می‌کردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: M.A.M)

آیت‌الله بروجردی به حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی گفته بود که میل دارد قسمت غرب و جنوب غربی حرم حضرت معصومه (س) به خانه‌های مردم وصل نباشد و خانه‌های متصل به دیوار حرم خریداری شود. سپس در آن محل تا لب رودخانه، مسجد بزرگی بسازند تا حریم حرم مطهر محفوظ بماند. سه طرف صحن حضرت معصومه (س) به‌وسیله‌ مدرسه‌ فیضیه و میدان آستانه و خیابان صحن موزه احاطه شده بود و فقط یک طرف آن به مسافرخانه‌ و خانه‌های شخصی منتهی می‌شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: احسان فانی)

فقدان مکانی مناسب برای برپایی نماز، مراسم اعیاد، وفات و... از انگیزه‌های ساخت این مسجد بودند. بنا بر نقل قولی از آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی، آیت‌الله بروجردی قصد داشت که در جوار حرم حضرت معصومه (س) مسجدی چون مسجد گوهرشاد بنا کند و پیش‌بینی او این بود که حوزه‌ علمیه‌ قم در درازمدت به فضایی وسیع و مناسب جهت برگزاری دروس حوزویان نیاز دارد و چه بهتر که این مرکز در کنار حرم و با نام مسجد باشد.

کلنگ بنای مسجد اعظم در سالروز ولادت حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) در ۲۱ تیرماه سال ۱۳۳۳ هجری شمسی بر زمین زده شد و در سال ۱۳۳۹ به پایان رسید. مسجد اعظم در سال ۱۳۴۰ با اقامه نماز جماعت توسط حضرت آیت‌الله بروجردی افتتاح شد. با برگزاری درس خارج آیت‌الله بروجردی در سال ۱۳۴۰ در مسجد اعظم، این محل به مرکزیت حوزه علمیه قم درآمد و بعد از ایشان نیز مراجع معظم تقلید، از جمله آیت‌الله‌ العظمی امام خمینی (ره) و آیت‌الله‌ العظمی گلپایگانی و دیگر مراجع حوزه، درس خارج خود را در این مسجد برگزار می‌کردند که به مرور زمان با استقبال اساتید و فضلای حوزه، درس‌های پرجمعیت سطح حوزه نیز در این مسجد برگزار شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: دخیل رمضانیان)

مجموع هزینه‌های بنای مسجد حدود ۶ میلیون تومان بود که قسمتی از آن را آیت‌الله بروجردی تقبل کرد و بقیه با کمک‌های مردمی تامین شد. هزینه‌های مربوط به کاشی‌کاری‌های مسجد در آن زمان حدود دو میلیون تومان برآورد شده بود. بعد از رحلت وی، حجت‌ الاسلام‌ و المسلمین آقای محمد حسن طباطبایی بروجردی پسر بزرگوار ایشان کار نیمه‌تمام پدر را به پایان رساند.

طبق وقف‌نامه، تولیت مسجد و موقوفات آن در زمان حیات آیت‌الله بروجردی، با ایشان بود و پس از درگذشت وی، تولیت مسجد از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۶ هجری شمسی با سید محمد حسن طباطبائی بروجردی بود. تولیت مسجد از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۸۳ به سید صادق طباطبائی بروجردی واگذار شد.

در دهه آخر ماه مبارک رمضان سال ۱۳۷۱ شمسی با وجود شمار زیاد زائران و احساس نیاز به فضاهای بیشتر در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س)، طبق فرمان مقام معظم رهبری به تولیت آستان مقدس، با رعایت موازین شرعی و قانونی حائل بین مسجد اعظم و مسجد بالاسر حرم مطهر برداشته شد و به‌دنبال آن امور اداری و خدماتی آن بر عهده این آستان قرار گرفت.

از رویدادهای مهمی که در مسجد اعظم قم اتفاق افتاده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:‌

• دیدار آیت‌الله سید حسین بروجردی و محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی
• سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم پس از آزادی از حبس و حصر در تاریخ ۲۶ فرودین سال ۱۳۴۳
• اقامه نماز جماعت در ماه‌های پیش از انقلاب توسط آیت‌الله مرتضی حائری یزدی
• گردهمایی اعتراضی با حضور مراجع تقلید و علمای حوزه‌های علمیه قم در مسجد اعظم به مناسبت تخریب حرم عسگریین (ع) در سال ۱۳۸۴

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد قنبری)

مسجد اعظم قم از تلفیق سبک معماری قدیم و اسلوب ساختمان‌سازی جدید ساخته شده و استحکام مسجد به‌اندازه‌ای است که کارشناسان معماری عمری ۱۰۰۰ ساله برای آن پیش‌بینی کرده‌اند. مسجد اعظم از نظر تزیینات و کاشی‌کاری و جلوه‌های هنری اسلامی از نمونه‌های بدیع و برجسته به شمار می‌رود.

مسجد اعظم با ۱۲,۰۰۰ متر مربع وسعت توسط استاد حسین لرزاده، از برجسته‌ترین معماران دوره معاصر ساخته شد. موسس فقید مسجد، امور اجرایی ساختمان را به آقای رضا شاهپوری از تجار تهران و آقای ابوالقاسم صاحب‌جمعی واگذار کرد. کاشی‌کاری بسیار نفیس مسجد نیز هنر استاد حسین برهانی اصفهانی بود. سایر اساتید هنرمندی که در ساخت مسجد نقش داشتند، شامل مهدی برهانی (طراح کاشی)، احمد اخویان (خطاط)، مشایخی و عسکری (در و پنجره‌ساز)، محمدخان (قالب‌ساز بتن و نجار قالب‌ساز)، استاد رجب (سیمان‌کار) و... بودند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علیرضا عزیزیان)

مسجد چهار شبستان دارد که مساحت شبستان زیرگنبد ۴۰۰ متر مربع و شبستان‌های جانبی آن هرکدام ۹۰۰ متر مربع هستند. در طرف شمال مسجد نیز شبستان زیر ساعت با مساحتی حدود ۳۰۰ متر مربع قرار دارد. ارتفاع سقف هر یک از شبستان‌ها حدود ۱۰ متر است. فرش‌های داخل شبستان‌ها از نوع قالی کرمان است که مخصوص مسجد بافته شده‌اند. در ضلع غربی مسجد نیز سرویس بهداشتی و وضوخانه و محلی برای استراحت خادمان قرار دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Mahdikarimi70)

گنبد بسیار بزرگ مسجد ۳۰ متر قطر دارد و ارتفاع آن از پشت‌بام به ۱۵ متر و از کف شبستان به ۳۵ متر می‌رسد. گنبد مسجد اعظم از داخل و خارج با تزیینات متنوع و کاشی‌کاری پوشیده شده است. این گنبد با مساحتی قریب به ۱۴۶۰ متر مربع، یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای احداث‌شده در جهان اسلام است که کاشی‌کاری‌های زیبای آن در کنار دو گلدسته بزرگ به ارتفاع ۲۵ متر، نمونه بارزی از هنر اسلامی در قرن اخیر محسوب می‌شود و نگاه هر رهگذری را به خود جذب می‌کند. گنبد مسجد مزین به بزرگ‌ترین لوستر پوسته‌ای جهان است که زیر نظر مرحوم حاج حسن جابر نصاری تولید و توسط ایشان وقف مسجد شد. جالب اینکه استاد لرزاده هنگام ساخت گنبد گفته بود:

می‌توانستم گنبد مسجد را بالاتر ببرم؛ اما با خودم گفتم گنبد حرم حضرت معصومه (س) باید تشخص و جلوه بیشتری داشته‌ باشد.

آیت‌الله بروجردی لبخندی زدند و گفتند:

کاش این ادبی که شما نسبت به حضرت (س) دارید، همه طلاب ما داشته‌ باشند.

دری دولنگه و بزرگ داخل مسجد قرار دارد كه كنده‌كاری شده و دارای گل‌ها و كتيبه‌های برجسته است. در قسمت بالای چارچوب آن این آيه‌ به‌صورت خاتم‌ كاری به چشم می‌خورد:

انما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليومالآخر واقام الصلوة آتي الزكوة ولم يخش الاالله فعسي اولئك ان يكونوا من المهتدين

روی در همچنین به خط ريزی عبارت «تقديمی سيد جلال الدين بنی هاشمی طهران ۱۳۸۰» حک شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mohammad Rizvi)

آیت‌الله سید حسین بروجردی ابتدا قصد داشت کتابخانه‌ مستقلی در شهر قم بنا کند؛ اما موفق به این کار نشد. پس از تکمیل بنای مسجد اعظم قم، از طرف فضلای حوزه پیشنهاد شد که کتابخانه‌ای برای مسجد در نظر گرفته شود. وی در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۳۸ هجری شمسی دستور تاسیس کتابخانه‌ عمومی مسجد را صادر کرد. ایشان از معمار مسجد، حسین لرزاده خواست که محلی را برای کتابخانه در نظر بگیرد. وی مکانی را در ضلع غربی مسجد که قبلا به‌عنوان شبستان ساخته شده بود، برای کتابخانه انتخاب کرد و کار ساخت آن آغاز شد.

کتابخانه‌ مسجد دو سالن مطالعه و یک سالن مخزن دارد که در ورودی آن در طرف راهرو ورودی مسجد اعظم قرار گرفته است. این کتابخانه‌ عظیم امروزه از نظر نسخه‌های خطی یکی از معتبرترین و مهم‌ترین کتابخانه‌های ایران در جهت حفظ میراث فرهنگی شیعه محسوب می‌شود. در حال حاضر کتابخانه مسجد اعظم قم بیش از ۱۰۰,۰۰۰ کتاب چاپی و بیش از ۷۰۰۰ کتاب خطی دارد. نوارخانه، قسمتی از این کتابخانه است که ۴۵,۰۰۰ ساعت نوار از درس بزرگان حوزه در گذشته و حال در آن نگهداری می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد یاری)

سید حسین طباطبایی بروجردی که در سوم فروردین ۱۲۵۴ هجری شمسی دیده به جهان گشود، مرجع شیعه ایرانی بود. وی به‌مدت ۱۷ سال مدیر حوزه علمیه قم بود و پس از درگذشت سید حسین طباطبایی قمی، مرجعیت عامه شیعیان را به‌مدت نزدیک به ۱۵ سال بر عهده داشت. وی در ۱۰ فروردین ۱۳۴۰ در سن ۸۶ سالگی درگذشت. خبر فوت او بازتاب وسیعی داشت و سه روز عزای عمومی اعلام شد. شهربانی، کافه‌ها، بازار تهران و... تعطیل شدند. مردم کشورهایی دیگری همچون عراق، پاکستان، سوریه، لبنان و کویت نیز به عزاداری پرداختند.

طبق وصیت آیت‌الله بروجردی، مرقد مطهر ایشان در ضلع غربی مسجد اعظم واقع شده است. آیت‌الله علوی بروجردی، نوه بزرگوار وی در این‌ رابطه گفته‌اند:

این مکان قبلا خانه‌ کوچکی به مساحت ۶۰ متر مربع بود که از مال شخصی آیت‌الله بروجردی خریداری شد و بعد از مشخص‌کردن محل دفن خود، باقی زمین‌ را وقف مسجد کردند و همیشه می‌فرمودند، از آنجا که این مکان راهروی ورود به حرم مطهر است، مرا در این مکان دفن کنید تا خاک کفش زوار روی قبر من باشد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: The Karachi Street)

• این مسجد همه‌روزه پذیرای جمعیت زیادی از زوار برای برپایی نماز است.
• در حال حاضر، مسجد اعظم مهم‌ترین مرکز برگزاری مراسم‌های مهم سیاسی-مذهبی در قم است و اکثر مجالس ترحیم علما در این مکان برگزار می‌شود.
• این مسجد همه ساله در ماه‌های رجب و رمضان برای برگزاری مراسم اعتکاف به کار می‌رود.

نویسنده: حمیده کریمی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی